Саяси қақтығыстар
САЯСИ ҚАҚТЫҒЫСТАР
Негізгі ұғымдар: әлеуметтік қақтығыстар, қарама-қайшылық, саяси күрес, саяси қақтығыс, саяси қақтығыстың субъектілері, саяси қақтығыстардың типологиясы және динамикасы.
1. Саяси қақтығыстар және олардың қоғам өміріндегі орны
2. Саяси қақтығыстардың типологиясы және динамикасы
3. Саяси қақтығыстарды реттеу технологиялары
4. ТМД елдеріндегі саяси қақтығыстар
1 Саяси қақтығыстар және олардың қоғам өміріндегі орны
Қоғам салаларының ішінде, әсіресе, саяси сала әр түрлі қақтығыстарға толы. Онда көп қырлы үстемдік пен бағыныштылықты көрсететін биліктік қатынастар жүріп жатады.
Көптеген танымал философтар, әлеуметтанушылар және саясаттанушылар да қоғамдағы қақтығыстар мен саяси күрес феномендері мен оның себептерін, оны шешудің, алдын алудың жолдарын қарастырған. Жалпы саяси ғылымдардағы ең ықпалды концепциялары
(К. Маркстің конфликт теориясы, Г. Зиммельдің «конфликтілік функционализмі», Р. Дарендорфтың «қақтығыстың функционалдық теориясы», Л. Козердің «позитивті-функционалды қақтығыс», Джон Бертонның «қақтығыстарды шешудің және алдын алудың жалпы теориясы»), қақтығыстар қоғамдық өмірдің ажырамас құбылысы екендігін көрсетеді.
“Conflictus” термині “con” – біреуге қарсы, біреумен бірге дегенді білдірсе, “flictus” етістігі ұру, итеру, құлату секілді мағынаны білдіреді. Демек, конфликт терминін қақтығыс, талас, күрес, қарама-қайшылық ұғымдарына сәйкес келеді деуге негіз бар.
Мемлекеттік саяси билік, оны иелену, биліктік институттардың құрылымы, әлеуметтік топтардың саяси дәрежесі, құндылықтар мен нышандардың барлығы саяси биліктің негізі болып табылады және саяси қақтығыстардың нысаны мен пәнін құрайды. Бұл саяси қақтығыстың басқа конфликтілерден негізгі ерекшелігі. А. Глухованың айтуы бойынша: “Егер экономикада ресурстарды бөлудің біршама әділ жолы болса, яғни, өндірісті ұлғайту үшін кооперацияға келісіп барып, оны сосын бөлсе, ал саясатта бұл көбінесе мүмкін емес. Экономикада барлық заттар айырбасты бағаға ие болса, ал саясатта өзгеше: саяси еркіндік пен саяси тәуелсіздіктің орнын басатын ешқандай әділ эквивалент жоқ”. Сондықтан саяси қақтығыс биліктік ресурстарды, игіліктерді ұстап қалуға және бөлісуге ұмтылған екі немесе бірнеше жақтың өзара әрекеті болып табылады. Саяси қақтығыстардың негізінде әр түрлі факторлар бар. Мәселен, Л.Н. Тимофеева саяси қақтығыстың бес бастауын бөліп көрсетеді.
Бірінші бастау саясат субъектілерінің дәрежесі сәйкес келмеуімен, оның рөлдері, қызметтері, мүдде мен қажеттіліктерімен, ресурстардың тапшылығымен сипатталады. Мысалы, билеуші және контрэлита арасындағы қақтығыс тұтасымен алғанда биліктік қатынастар жүйесіндегі барлық саяси субъектілердің конфликтісі болып табылады. Бірақ, биліктік өкілдікті тең бөлу мүмкін емес.
Қақтығыстың екінші бастауы адамдардың басты құндылықтары мен саяси идеяларының, тарихи ағымдық оқиғаларды бағалауындағы сәйкессіздіктерге байланысты. Бұл теория бойынша қақтығыстар адамның және табиғаттың құрайтын қажеттіліктерінің шектелуі немесе қанағатталмауына байланысты туындайды.
Қақтығыстардың үшінші бастауы азаматтардың бірегейлік процесіне байланысты. Демек, әр азамат өзінің әлеуметтік, діни, саяси, т.б. саяси жүйедегі орнын тапқысы келеді.
Қақтығыстың төртінші бастауын Л.Н. Тимофеева саяси коммуникация технологиясында, ең алдымен ақпараттың қателігінде немесе оны арнайы бұрмалаудан көреді.
Қақтығыстың бесінші қайнар көзі, билік үшін күресетін саяси қақтығыстағы субъектілердің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінде астарланған. Саяси лидерлердің осындай жақтары, яғни, шектен шыққан авторитаризм, бақылаусыз өзімшілдік және т.б. саясаткерлер арасындағы араздықтың себебіне айналып, елдегі жағдайға тұтасымен ықпал етуі мүмкін.
Саяси қақтығыстардың себептерін зерттей отырып, келесі қорытындыларға келуге болады.
Біріншіден, оның негізінде әлеуметтік топтар, саясат субъектілері, индивидтердің арасындағы теңсіздік жатыр. Сонымен қатар, бұл жағдай қоғамда үнемі орын алатын материалдық және рухани құндылықтардың тапшылығымен толықтырылады. Ресурстар шектеулілігінің өзі қақтығысқа себеп болады. Нәтижесінде қоғамда жақсы өмір сүру үшін күрес басталады, оның ішінде: билік, мәртебелік позициялар, жоғары табыс пен байлық.
Екіншіден, қақтығыстар индивидтің немесе әлеуметтік топтың базалық қажеттіліктерге қанағатсызданбау нәтижесінде пайда болады.
Үшіншіден, индивидтер мен әлеуметтік топтардың күрделі қарама-қайшылықтарда орын алатын құндылық бағдары мен мүдделік кереғарлық қақтығыстың себебі болуы мүмкін.
Төртіншіден, азаматтардың әлеуметтік топтармен сәйкестендіру процесі саяси қақтығыстардың қайнар көзі болып табылады және олардың қоғамдағы орнын анықтайды.
Бесіншіден, саяси қақтығыс ақпараттың жоқтығымен, берілген қақтығыс бойынша дезинформация ұсыну себептерімен орын алуы мүмкін және оны реттеу процесін қиындатады.
Алтыншыдан, қақтығыстың себебі саяси қақтығыстардағы субъектілердің психологиялық ерекшеліктерінде жасырылады. Мысалы, саяси лидерлердің эмоционалды-жігерлі белгілерінің дамуы саяси қақтығыстың нәтижесін реттеудің динамикасына негативті түрде ықпал жасауы мүмкін.
Жоғарыда аталғандарды қарастыра келе, саяси қақтығыстардың негізінде мүдделер мен саясат субъектілері мақсаттарының сәйкес келмеуі олардың материалдық және рухани қажеттіліктерге қанағантанбаудан деп қорытындылаймыз. Себебі, азаматтардың қажеттіліктері өседі, ал оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері үнемі шектеулі.
Саяси қақтығыстардың әрқайсысының өзіне тән белгілері бар және саяси процестерде ашық, конструктивтік немесе деструктивтік рөлдерге ие.
Конструктивтік рөлі. Біріншіден, саяси қақтығыс қоғамдағы қарама-қайшылықтар мен мәселелердің пайда болуындағы әлеуметтік-саяси өзгерістердің себепшісі болып табылады. Олар социумдағы жағымсыз тұстар туралы ескерту береді, индивидтер мен әлеуметтік топтардың қанағаттанбау және қарама-қайшылықтар себептерін айқындайды.
Екіншіден, қақтығыстың өзі қоғамда жинақталған алаңдаушылықты төмендету арқылы өзіндік шығыны бар тетік ретінде қызмет атқарып, қақтығысқа әкелген кемшіліктер мен жаңсақтықтың қарама-қайшылықтарын шешудің тәсіліне айналады.
Үшіншіден, қақтығыс қоғамда болуы мүмкін тоқырауды, жүйенің ыдырауын алдын алып, саяси тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Қақтығыстық жағдайда индивидтер немесе әлеуметтік топтар оны реттеу мен шешу тәсілдерінің тәжірибесін алады.
Енді деструктивтік қақтығыстарға тән сипаттамалық ерекшеліктерін көрсетейік.
Біріншіден, саяси қақтығыс қоғамның бірігуіне қатер туғызады, қалыптасқан әлеуметтік-саяси құрылымды құлатады, мемлекетте қауырттылықтың жоғары деңгейін қалыптастырады, қоғамда жіктелу орын алады.
Екіншіден, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму қарқынын тежеуге ұрындырады, әлеуметтік жүйенің дағдарысы мен стагнациясына апарады.
Үшіншіден, саяси қақтығыстар индивидтің немесе әлеуметтік топтың адамгершілік қағидаларының бұзылуына ықпал етеді, физикалық және психологиялық озбырлықтың, көп құрбандардың болуы адамның өшпенділік сезімі мен өш алу ықыласын қалыптастырады.
Төртіншіден, деструктивті қақтығыстардағы өзара қимылдары оның субъектілері мен қатысушылары арасындағы қашықтықты жоғарылатып, олардың көзқарастарын полярландыра түседі.
Бесіншіден, оны реттеу мен шешудің жолында орнықты тосқауылдар пайда болып, қақтығыс жаңа деструктивті қақтығыстармен жалғасуы мүмкін.
2 Саяси қақтығыстардың типологиясы және динамикасы
Әр түрлі мазмұндағы саяси қақтығыстар әлемі біршама дұрысталған көрініс беруі үшін, оның типологиясы, саяси конфликтілердің негізгі типтерін бөліп алу қажет. Зерттелетін құбылыстың жүйелі, толық бейнесін жасау үшін бірнеше критерийлер қолданылады. Мұндай критерийлердің бірі — саясат аумағындағы табиғаты жағынан әрқашан саяси болып табылатын бөлігін ажырата алу. Бұл саяси режим, билікті жаулап алу және оны жүзеге асыру секілді ұғымдарға жақын болады. Осыдан саяси қақтығыстың бірінші тобы ретінде ғалымдар мемлекеттік билік жүйесінде пайда болатын мемлекеттік-құқықтық қақтығыстарды есептейді. Бұл типке қақтығыстардың мынадай түрлері жатады:
— заң шығарушы мен атқарушы билік арасындағы қақтығыстар;
— мемлекеттік-құқықтық жүйе және оны өзгерткісі келетін саяси оппозиция арасындағы қақтығыстар;
— мемлекет пен басқа саяси институттар арасындағы қақтығыстар;
— мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қақтығыстар[1].
Бұл қақтығыстар институционалданған, көбінесе шынайы немесе бұқаралық болып табылады. Егер де мұндай қақтығыстар құқықтық деңгейге өтіп жатса, олар ыдыратпайды, керісінше, саяси жүйені күшейтеді.
Мемлекетке қатысты саяси жүйені сипаттау үшін саясаттануда саяси дағдарыс деген түсінік қолданылады. Саяси дағдарыс қоғамның саяси жүйесінің күйі, ол қақтығыстың тереңдеуімен одан әрі конфликтіленуімен, саяси қысымның бірден күшеюін көрсетеді.
Сыртқы саяси дағдарыстар көбіне аталып отырады, ал халықаралық қайшылықтармен келісілген және ішкі саяси дағдарысқа қарсы болады. Үкіметтік дағдарыс үкіметтің мәртебесінің жоғалуынан, атқарушы органның үкімет бұйрықтарын орындалмауынан көрінеді.
Парламенттік дағдарыстардың тууына біріншіден, белгілі бір мәселе бойынша шешім қабылдаған көпшіліктің ұзақ мерзімде болмауы себеп болады. Бұл кезде парламент өзінің заңды қызметін атқара алмайды. Екіншіден, парламенттік фракциялар арасында күші, дәрежелері тең екі жақты қарама-қарсылық пайда болуы мүмкін. Бұл көп жағдайда парламенттің әлсіреуіне әкеледі. Депутаттар көпшілік дауыспен де билік туралы бір тұрақты шешімге келе алмайды. Мұның нәтижесі жаңа парламент сайлауы болып табылады. Елдің әлеуметтік саяси құрылымдарында қақтығыстың пайда болу себебі Конституциялық дағдарыс боп табылады.
Конституцияға қатысты қақтығыс, оның дәлдігінің болмауының себептеріне байланысты Конституциялық конфликтінің пайда болуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда Конституцияның баптарын Конституциялық сотта талқылау немесе парламент оған өзгертулер мен толықтырулар енгізуі керек. Конституциялық конфликтінің келесі тобы, бұл — мемлекеттік билік пен Конституция арасындағы қайшылық. Бұл қайшылық саяси есеп кезінде немесе құқықтық сауатсыздықта Конституциялық нормаларды белден басу кезінде көрінеді. Конституциялық қайшылықтың келесі бір түрі — ескі Конституция мен жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси шындық арасындағы қайшылық. Соңғысы саяси өріс алып, Конституциялық дағдарысқа ұласады. Бұрынғы Конституция заңдылығын жоғалтады және оны сапалы қайта қарауды талап етеді.
Саяси ғылымдарда саяси қақтығыстар пайда болуының себептері мен ерекшеліктеріне байланысты мынадай түрлерін көрсетеді: заңдылық қақтығысы, ену қақтығысы, бірегейлік қақтығысы, саяси араласу қақтығысы және бөлу қақтығысы.
Заңдылық қақтығысы азаматтарды саяси реттеу формалары, яғни, басқару нормалары және тағы басқа туралы ұсынылған басқару тәртібінің мақсаттары мен құндылықтарын келісу нәтижесінде туады.
Бірегейлік қақтығысы әлеуметтік құрылымдық бөлінулердің этникалық немесе басқа халықтық емес сәйкестік, жалпы халықтық бірігу мен белгілі бір саяси жүйеге қарсы әсер етуден тұрады.
Саяси араласу қақтығысы билікке өздерінің қарсылықтарын білдіретін белсенді саяси топтар өміріне жасанды қарсылықтарды енгізетін басқару элитасын құрумен сипатталады. Сонымен қатар, аймақтық тұтастықты, халықтық бірлікті және қарсы көзқарастағы топтардың саяси араласуының жылдам өсу шартындағы саяси жүйенің тұрақтылығын сақтау мәселелерін өршітумен сипатталады.
Кіріс дағдарысы мемлекеттік басқару қабілетінің төмендеуінен туады. Ол қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында әлеуметтік шешім жүргізеді.
Бөлу дағдарысы басқару элитасының қоғам үшін материалдық жағдайды қамтамасыз ете алмауы және оны әлеуметтік дифференцацияланған көшу мүмкіндігін туғыза алмауын білдіреді.
Сонымен, саяси дағдарыстың рөлін дамытудың мақсаты — саяси дағдарыс қоғамда қайғылы кезеңді білдіреді. Себебі, ол саяси жүйенің белгілі бір ұйымдаспағанын, тұрақсыздығын көрсетеді. Сонымен қатар, ол күштердің жаңа байланыстарын, қызығушылықтарды туғызады және оның шешімі қоғам дамуының жаңа сатысының бастамасын білдіреді.
Қазіргі саяси жүйедегі кең тараған қақтығыстардың бірі мәртебелік-рөлдік қақтығыстар болып табылады. Қазіргі қоғамға тән әлеуметтік стратификация саяси мәртебеде ерекше көрініс береді. Мұнда белгілі бір әлеуметтік топтардың саяси бағдарлары, саяси жүйедегі оның рөлі тіркеледі. Әлеуметтік топтың немесе жеке тұлғаның саяси мәртебесі өзіне мыналарды біріктіреді: саяси өмірге қатысып оған ықпал еткісі келетін әлеуметтік топтардың, жеке тұлғалардың мүмкіндіктері.
Мәртебелік-рөлдік қақтығыстардың түрлері әрқилы. Мұндай қақтығыстар саяси элита мен бұқара халықтың арасындағы, билік пен халық арасындағы, парламенттегі фракциялар арасындағы, халыққа ықпал ету үшін күресетін әр түрлі партиялар арасында өтеді.
Қоғамдағы саяси мәртебесі мен рөлінің маңыздылығына қарай, мәртебелік-рөлдік құрылым әрқашан да маңызды қақтығыс болып есептелінеді, егер де осы қоғамда немесе қоғамдық ортада орындалып отырған статустар, рөлдер, біздер күткен сапалы жұмыстардың айырмашылығы мен көзқарас әр түрлі болса, онда мұндай маңызды қақтығыстардың мәселелері үлкен саяси қақтығыстарға апарып ұластырады.
Мұндай саяси қақтығыстарға әкеліп соқтыратын детерминанттық түйін болып саяси бағыт-бағдарлар мен әркімнің өз қолдауының, жеке тұлғалардың бейімделу құндылықтарының айырмашылығының болуы септігін тигізеді. Мұндай қақтығыстар көбіне қоғамдағы саяси жүйені реформалау жолдары туралы түрлі ой тұжырымдарды, идеяларының мұрат-мақсаты жоғарғы дәрежеде қарастырылған көзқарастардың қарама-қайшы келетін сол мемлекеттің құрылымы, кейде дағдарыстан шығудың түрлі жолдары туралы нұсқалардың қарама-қарсы сан алуан түрлі болуының кесірінен болады.
Иерархияда саяси қақтығыстардың келесі бір түрі — жеке адамның белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығын, сонымен тағдыры бір екендігін сезініп, түсінгенде болады. Осы сияқты қақтығыстың түрі, көбінесе мынадай мемлекеттерде болады: егер адам өзін жаңа мемлекеттің тұрғыны ретінде сезінсе, бұрынғы қоғамдық, жалпы мемлекеттік теңестіру (біз — совет халқымыз) бұзылса, ал оның орнына жаңа қарама-қарсы, таптық теңестірулер (мысалы, “біз- қазақпыз”, “біз- белоруспыз”, немесе “біз – кедейміз”, “біз – баймыз” және т.б.) келсе, ондай теңестірулердің бөлінуі, ең алдымен адамдарды бұрыннан бері жақындастырып, байланыстырып берік ұстап тұрған құндылықтар мен бағыт-бағдарларын бұзады және де бәрімізге ортақ мақсатымызды немесе жеке бір бөлек топтар мен таптардың әлеуметтік, ұлттық, мүліктік және т.б. ауызбіршілігін бұзады.
Саяси ғылымдарда қақтығыстарды басқа да негіздеріне қарай топтастырады. Аумағы бойынша саяси-әлеуметтік кеңістікте қақтығыстар жайылуына, тарауына, кең өріс алуына байланысты ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Сонымен қатар саяси қақтығыстарды әділдік белгілеріне қарай ажыратады: негізгі, түп негізгі, ақиқатты себептерге байланысты көтерілген, ал бұлар шынымен де өздерінің көзқарастарының, бағыт-бағдарларының бір болмауынан болып табылады.
Кездейсоқ шарттар қатысушылар түсінбеген, әдетте, байқаусыздықтан шығады. Мысалы мәліметтерді немесе мәселені толықтай білмегендіктен эмоционалдық өзін-өзі ұстай алмауынан туындайды. Тіркелген субъектілерге нұсқаулайтын қақтығыстардың жиі болмауы да әсер етеді.
Алдамшы және жалған қақтығыс шығаруға нақты себеп таба алмағандар, алдын-ала ойластырылған, немесе біреумен құрастырылған, кеңістіктегі деп айтылатындай қақтығыстарды ұйымдастыру болып табылады. Алдамшы қақтығыстар жиі жасанды жолмен дайындалады, олар қоғамдағы топтарды басқаратын адамдармен әрекеттендіріледі, қақтығысып қалған адамдармен ондай іс-әрекетті жүргізу өте оңай. Сонымен қатар, бұл кезде наразы, таласып қалған адамдар, өздерінің ішкі және сыртқы жауларын іздестіріп, тиісе бастайды.
Қатысушылардың дәрежесіне, атақ шеніне қарай саяси қақтығыстар мемлекетаралық және олардың одақтастары, мемлекеттік, аймақтық, жергілікті болып бөлінеді.
Мемлекеттің ішінде жүріп жатқан қақтығыстар позициялық және оппозициялық болып екіге бөлінеді.
Позициялық конфликтілердің субъектісі ретінде саяси институттар, ұйымдар шығады. Оларды үкімет басқарып отырады, бірақ, әр түрлі бағыттарды ұстанады. Мысалы, адамдар тобы әр түрлі мемлекеттік биліктің бұтағын көрсететіндер. Яғни, үкімет пен парламент арасында әр түрлі элиталық саяси топтарды басқаратын позициялық қақтығыстар болып тұрады және т.б.
Қақтығыстардың басты себебінің бірі — белгілі бір саяси жүйенің элементтері мен мақсаттары және көзқарастарына толықтай келіспейтін кейбір топтарды басқаратын саясаткерлер мен бір бөлек басқарушы күштер топтары т.б. болып табылады. Мысалы, тұлғалардың немесе басқарушы элитаның үнемі ауысып тұруы, саяси бағыттың ішінара түзетілуі және төмендеуі әрекеттері де осындай қақтығыстардың болып тұруына әсер етеді.
Оппозициялық қақтығыстардың субъектісі ретінде, бір жағынан басқарушы элиталар, партиялардың мақсаттары, мемлекеттік институттар, тұлғалардың және т.б. қақтығыстарынан тұрады. Бір жағынан, ұйымдар билік астындағы бұқараның атынан шығаратындар, олар жасаған заңдылықтарға қарсы шығатындар және саяси билікті басқарушыларға да қарсы шығатындар: яғни, конфронтация «билік-қоғам» сызығы бойынша жүріп отырады, оның себебі — қақтығыстардың тақырыбы мемлекеттік өкіметте толығымен қолданылатын жүйе немесе тәртіп болып табылады. Қақтығыстарға қарсы тұрудың сапалық сипаттамасы бойынша позициялық жақтары қарама-қарсы тұратын нөлдік сапалық қақтығыстар бар. Сондықтан олардың ішіндегі біреуінің жеңісі басқаның жеңілісімен ауысады және оны өзара келісушілікті табудың ең болмаса бір тәсілі болатын нөлдік емес сапалық қақтығыстар деп білеміз.
Нормативтік реттеушінің мазмұны және сипаттамасы бойынша немесе оның жоқ болуына байланысты саяси конфронтациялар институтталған және институтталмаған болып бөлінеді.
Біріншісі қызмет шеңбері бойынша қоғамда болатын әлеуметтік институттар — дамыған демократия, құқықтық мемлекет, кепілді Конституциямен орнатылған жиналыстардың, митингтердің еркіндігі, саяси партияның және ұйымдық қызметтері болып өрістейді.
Институтталмаған саяси қақтығыстардың айырмашылығы — олар біріншіден қоғамдағы қызмет ететін әлеуметтік институттардың қатарына кірмейді. Ол қоғамдағы саяси жүйелердің әлсіреуіне немесе құлатылуына және онда қызмет ететін әлеуметтік инстуттарды жоюға бағытталады.
Бүгінгі таңда ғалымдардың жүргізген сараптамалары бойынша қақтығыстың үш сатысы атап көрсетіледі: қақтығыс алдындағы жағдай, қақтығыс және қақтығыстың шешілуі.
Қақтығыс алдындағы жағдай. Бұл ұғымды түсіну барысында әлеуметтік және психологиялық шиеленістердің орын алуына ықпал ететін субъектілердің мүдделері мен құндылықтарының әр түрлілігіне апаратынын ұғынамыз. Аталмыш кезеңде қақтығысушы тараптар агрессивті қимылға баруға дейінгі ішкі және сыртқы ресурстарды бағалайды. Мұндай ресурстарға материалдық потенциал, ақпарат, билік, мәртебе және т.б. жатады. Сонымен қатар, қақтығысушы тараптар бірігуші топтар, жақтастары мен қолдаушылары ізденісіне көше бастайды.
Қақтығыстың ашық деңгейіне сипаттама
Бұл деңгейде ең алдымен қақтығыс, қарсы топтың қылығын өзгертуге бағытталған іс әрекетпен айқындалады. Әрбір қақтығыстың анықталған деңгейде сирек болатынын айта кеткен жөн.
Ғалымдар қақтығыс кезеңдерін үшке бөледі.
1. Қақтығыстың жасырын түрден ашық түрге ауысуы. Күрес әзірше шектелген ресурстармен болады. Бірінші сынақ өтеді. Осы фазада қақтығысты тоқтату мүмкіндігі және басқа тәсілдермен шешу мүмкіндігі болады.
2. Өз мақсаттарына жету үшін қарсыласқа жаңа ресурстар қолданады. Келісімге келу мүмкіндігі азаяды. Қақтығыс өрши түседі.
3. Қақтығыс шарықтау шегіне жетіп, соғыстың барлық айла-тәсілдерін қолданады. Осы арада қақтығыстың себептері мен мақсаттарын ұмытылып та кетеді.
Қақтығыс — тараптардың ашық түрде қарсы күресі. Ол қақтығыстың бірінші соққысына түседі. Қарсылық бәрінен де көрінеді. Көбінесе жанжалдық оқиға кездейсоқ сылтаудан пайда болғандай болады, бірақ, шынында бұл сылтау кесені толтырған соңғы тамшы болып саналады.
Екі жақтар бір-біріне ашық қарсы сөйлейтін қарсы шығуларға айналады. Сонымен қатар, қақтығыс бастауы болатын нақты жағдайы мен қақтығыстың сылтауын айыра білу керек. Сылтау абайсыздан пайда болады, не қасақана болуы мүмкін.
Жанжалдық оқиға ұстаным жақтарын ашады, содан соң «бетперде ашылды» деуге болады. Сонда да керекті күші білінбей, қатысушылар шамасы көрінбейді.
Қақтығыс дамуының шыдамдылығының себепкер шарты оппонент ресурстарының анықталмағандығы болып саналады.
Бұл кезеңде қақтығысты бейбіт жолмен шешуге болады. Сол үшін дауға қатысушылар өркениеттік технология келісімі бойынша компромисс пен консенсус іздеу керек.
Көптеген қақтығыстар бұл кезеңде эскалация тенденциясын ұстанады. Қарсы күресушілер жақтары арасындағы қарым-қатынастың айқындалуына байланысты қақтығыстың өткірлігі мен қарқыны өсетін эскалациямен аңғартылады.
Қақтығыстардың аяқталу түрлері
Үшінші кезең – қарсыласушы тараптардың мақсаттары мен қарама-қайшылық мүдделерінің пайда болу себептерін аяқтау (шешу) деңгейі болып табылады. Қақтығысты шешу мәселесі шешім жолдарын сараптауға бағытталады.
Қақтығыстың аяқталуы оның соңын білдіреді. Қақтығыстың аяқталуы бірнеше нұсқадан тұрады:
— өзара қарсы күресушілер жақтарының келісуі;
— екі жақ та жеңіп, не жеңіліп, қақтығыс аяқталуының симметриялық жолмен шешілуі;
— жақтардың біреуі жеңіп, ассимметриялық жолмен қақтығыстың шешілуі;
— келе-келе қақтығыстың өшуі не басқа жаңа дауға өсуі;
— қақтығысты үшінші жақ көмегімен консенсус және компромисс жолына жету арқылы шешу.
Қақтығысты шешудің ішкі көрінісі тараптар арасындағы өзара қимылдарының, оқиғаның аяқталуынан байқалады.
3. Саяси қақтығыстарды реттеу технологиялары
Бүгінгі күнде саяси қақтығыстарды реттеудің келіссөздер технологиясы жоғары дәрежеде дамыған және өзінің тәжірибелік маңыздылығына сәйкес қазіргі конфликтологияның маңызды нысандарының бірі болып табылады.
Келіссөздердің қақтығыстарды алдын алу мен реттеудің басқа технологияларынан ең басты ерекшелігі: дауласушы тараптар әрбірін қанағаттандыратын өзара тиімді келісімге келе алады. Сонымен қатар, келіссөздер ұзаққа созылатын, материалдық шығыны көп және бір тараптың жеңілісіне әкелетін сот процесінен босатады.
Сөзбен келісімге келудің өзге технологияларға қарағанда артықшылығы — қақтығысушы жақтар мұндай келісімді өздері жасап, әрбір жақтың қанағаттандыратын талаптарын өздері қоя алуында. Мұнан басқа, келісімге келу айтарлықтай ұзақ уақытты алатын, кәдімгі материалдық шығындар жұмсауды қажет ететін және бір жақтың жеңілуін тудыратын сот талқылауларынан аман алып қалады. Сөзбе-сөз келісулер “екі жақты да қанағаттандыратын және келісімге келу мақсатындағы өзара тікелей әрекеттесу, пікір алмасулар, бірлесе келісім ізденісі, сондай-ақ келісуші жақтардың ерікті түрде шешім қабылдаулары”. Басқаша айтсақ, сөзбе-сөз келісулер екі жақтың қақтығыс тудырған мәселе төңірегінде құрылымдалған диалог үрдісі.
Келіссөздер келесі жағдайларда пайдасын береді: қақтығысушы жақтар нәтижеге жетуге тең құлшыныс білдірулері тиіс; қақтығыстың барлық субъектілері тиімді нәтижеге жетуге мүдделі болулары тиіс. Тек осы жағдайларда ғана өзара тиімді нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Саяси теория мен тәжірибелерден көретініміздей, шет елдердегі қақтығыстарды шешу бойынша жинақталған тәжірибелер келісім-шарттар барысында негізгі екі тәсілі ерекшеленеді: «бағыттық саудаласу» және «жақтардың мүдделері негізіндегі келіссөздер».
Бірінші жағдайда қатысушылар келіссөздерден өздерінің мақсат-мүдделеріне қолайлы әдістерді көре біледі. Келіссөздер саясаты негізінен қақтығыстық мәселені шешудегі нақты бағыттар туралы таласқа бағытталады. Демек, жақтар бағыттарды біртіндеп ұстанып, артынша белгілі бір бағыттан бас тартады. “Бағыттық саудаласу” барысында қатысушылардың әрқайсысы өзіне пайдалы қорытындылық келісімге келуге тырысып, қарама-қайшы жақтың мүдделері туралы бас қатырмайды. “Бағыттық саудаласудың” кемшіліктерін Р. Фишер мен У. Юри келесідей бөледі:
— бағыттық саудаласу санасыз келісімдерге әкеліп соқтырады;
— тараптардың мүдделеріне барынша жауап бермейді, әрбір тарапты қанағаттандыра қоймайды;
— бағыттық саудаласудың пайдасы жоқ, себебі ол көп уақытты алғанымен, берер нәтижесі (келісімге жету) шамалы. Бағыттық саудаласу барысында келісім бағалары оған кететін уақыт мерзіміне қарай өсіп отырады, келісімге келуге деген тәуекел де өсе береді;
— егер келіссөздерге екі жақтан көп қатысушылар араласып кетсе, ол шиеленіседі, тараптар саны көбейген сайын бағыттық саудаласуға тән кемшіліктер де арта түседі[2].
Келіссөздерді мүдделер негізінде жүргізу әдісі бағыттық саудаласуға балама болып табылады. Мұндай әдіс мүдделерді талқылау негізінде және оппонентпен қызмет атқару негізінде мәселелерді шешуде өзара қолайлы нұсқаларын іздестіруге бағытталады. Өз мүдделерін анықтай келе, тараптар, мәселені бірлесе шешуге ұмтылады. Келіссөздерді мұндай әдіспен жүргізу күш қолдануға жол бермейді; екі қатысушының да ашықтығы мен әңгімелесу қатынасын қалыптастырады. Осы әңгімелесу барысында болашақта жұмыс жасау мен өзара түсіністікке мүмкіндік туғызады.
Мүдделердің келіссөз жүргізу тактикалық тәсілдеріне келетін болсақ, олар серіктестік әдіске бағытталады. Талқылау мәселелері біртіндеп күрделенеді. Бұл тәсіл мәселені талқылауды анағұрлым аз келіспеушіліктерді тудыратын мәселелерді талқылаудан бастауды талап етеді. Кейін қатысушылар күрделірек мәселелерді талқылауға кіріседі. Осы әдісті пайдалану тараптардың келіссөз басталмас бұрын белсенді қарсыласудан аман алып, тиімді қарым-қатынастар орнатуға мүмкіндік береді.
Әрине, бүгінгі күні қақтығыстан мүлдем аман болу оңай емес, алайда, тек конструктивті технологиялардың арқасында ғана қақтығыстың деструктивті түрін бейбіт жолға түсіруге болатынын ұмытпаған абзал.
4. ТМД елдеріндегі саяси қақтығыстар
ТМД территориясындағы саяси қақтығыстар тарихи алғышарттармен қатар, Достастық елдеріндегі қоғамдық қатынастардың саяси, әлеуметтік-экономикалық мәдени дамуындағы дағдарыстың құбылыстарымен байланысты. Сонымен қатар, субъекттер арасындағы өзара қатынастардың жаңа түрлері өз әсерін тигізді. Қақтығыстардың жылдам өршуі әлеуметтік-саяси және ұлттық-мемлекеттік құрылыстың трансформациясының үздіксіз жылдамдықпен жүруінде еді.
ТМД-да қақтығыстық аймақтардың сақталуы тек Достастық елдерін ғана емес, бүкіл әлемдік қауымдастықты алаңдатады. Өйткені, тұрақсыздық аймақтары терроризм мен наркобизнестің, бұқаралық депортациялар мен этникалық қуғындардың даму шарттарын қалыптастыруда.
Таулы Қарабах қақтығысы. Ерте тарихи тамыры бар Таулы Қарабахтағы әскери қақтығыс 1988 жылы басталды. Қақтығыстың 7 жылында азаматтардың қазасы (25 мыңнан аса) мен бүліністер саны көбейді. 1993 жылдан бастап Таулы Қарабахтан тыс Әзірбайжанның 7 ауданы оккупацияланды. Армяндар мен әзірбайжандықтар арасында босқындардың саны көбейді. Бүкіл ауданның экономикасына әскери қимылдар, энергетикалық және көліктік блокадалар әсер етті.
1989 жылы Армян ССР-нің Жоғары Кеңесі мен Таулы Қарабахтың Ұлттық Кеңесі Армян ССР-і мен Таулы Қарабахтың қосылуы туралы біріккен қаулы қабылдады. Соның негізінде Арменияның парламенті Таулы Қарабах автономиялы облысының өзін-өзі анықтауы мойындалып, кейін Армян ССР мен Таулы Қарабахтың жалпы мемлекеттік-саяси жүйелерінің саяси, экономикалық және мәдени құрылымдарын біріктіру шараларын қажетті органдарға тапсырды. Армяндық тараптың пікірінше, Қарабахтың территориясы армяндардың тарихи қонысы болып табылады. Бұл пікірге әзірбайжандық тарап энергетикалық қатерлер шараларымен жауап берді. Армян-Әзірбайжан шиеленісі басталып, ұзаққа созылған соғысқа айналды. КСРО-ның жоғары органдарының, кейін әлемдік қауымдастықтың күшімен бұл қақтығысты тоқтату және шешу мүмкін болмады.
Әзірбайжан Арменияның қимылдарын агрессия ретінде айыптап, Лачин (Таулы Қарабахты Армениямен біріктіретін жалғыз жол) мен Шушу (1918-1988 жылдары әзірбайжандардың саны көп болған Таулы Қарабахтағы қала) секілді басқа да басып алынған территориядан армян әскери күштерінің кетуін, босқын-әзірбайжандардың сол аймаққа қайта оралуын талап етті. Әзірбайжан халықаралық бақылау негізінде Лачин мен Шушудың уақытша демилитараризациясын иеленіп, лачиндік жол арқылы Таулы Қарабахтағы әскери потенциалды түсіру ниетінде гуманитарлық жүктер өтті.
Таулы Қарабах өзінің әскери жетістіктеріне сүйене отырып тәуелсіздігін жариялайды, келіссөз процесіне толық қатысушы дәрежесін иеленеді. Дегенмен, өзінің және Әзірбайжанның мүмкіндіктерінің тең еместігін түсініп және өзінің территорияларын қауіпсіздік кепілдемесіне ауыстыруға дайын екендігін білдіреді. Әзірбайжан өзінің 20 % территориясын бақылай алмады.
Армения қақтығыстың қатысушысы болып табылғанымен, оның негізгі қатысушылары болып — Әзірбайжан мен Таулы Қарабах саналды. Ол Таулы Қарабах Республикасының көліктік байланысын сыртқы әлеммен тоқтату процесін жояды.
1994 жылдың 12 мамырында тұрақты өзара түсіністік орнады. Бірақ, бейбіт шешім процесі әлі де болса әлсіз жүруде. Жалпы қақтығыс бір қалыпты күйде қалуда.
Днестр бойындағы қақтығыс. 1990 жылдың маусымында Молдавия парламенті 1940 жылдың 2 тамызындағы Молдава ССР-нің құрылуы туралы Актті жою туралы шешім қабылдады. Бірақ, Приднестровьяның халықтық Кеңесінің екінші съезі Уақытша Жоғарғы Кеңесті сайлап, “Приднестровье МССР-нің мемлекеттік билігі туралы Декларация”, “ПМССР-дің егемендігі туралы Декларация” секілді басқа да құжаттарды қабылдады. 1990 жылдың желтоқсанында аймақ тұрғындары референдум өткізіп, Приднестровиялық Молдава Республикасының құрылуын қолдады.
Молдова басшылығы бұл акцияларды заңсыз деп танып, референдум қорытындысы мен аймақтағы билік органдарын жоюды талап етті. Тирасполь мен Кишинев арасында қарама-қайшылықтар өрши түсті. Молдованың бірнеше рет әскери күшпен территорияны өз бақылауына алу шаралары ұрыс қимылдарының көлемін ұлғайтып, саяси шешімдерді табудың тиімді жолдарын табуда ауыр процесс басталды.
Сарапшылар қақтығыстың екі негізгі себебін атап көрсетеді. 1989-1990 жылдардағы КСРО орталық билігінің терең дағдарысы Молдава ССР басқару тобын мемлекет мәдениетін румыназизациялауға итермеледі. Кейбір зерттеушілер Румынияға мемлекеттік қосылуға дайын деп пайымдағандар да кездесті. Бұл қоғам ішін екіге бөлді.
Жалпы бір жағынан қарасақ, бұл аймақтың мәдени-рухани және тарихи ерекшеліктері арасында айырмашылықтар көп. Өйткені, Днестрдің сол жағалауы 1940 жылдың 2 тамызына дейін Украина құрамындағы Молдава автономиялық ССР ретінде танылған еді.
1997 жылдың мамырында Мәскеуде Молдова мен ПМР президенттері Ресей мен Украина басшыларының қатысуымен екі ел арасындағы қатынастарды реттеу туралы меморандумға қол қойды. Келісім 1990 жылдың қаңтарында қабылданған нұсқау бойынша қатынастар жүргізуге келісілді. Дегенмен, қақтығыстар әлі де толық шешілмей, бір қалыпта әлі тұр.
Грузин-Абхаз қақтығысы. Қақтығыс 1989-1990 жылдардағы Грузия Парламентінің 1921 жылдың ақпанынан кейінгі, соның ішінде 1922 жылғы Кеңестік келісім-шарт пен Кавказ федерациясы туралы келісім-шартарының жарамсыз деп табу туралы шешімін қабылдауға байланысты орын алды.
Бұл мезгілде Абхазия 1931 жылға дейін “келісім-шарттық” республика дәрежесіне ие еді. Тек 1931 жылы ғана ол автономиялық республика негізінде қайта құрылып, Жалпыгрузиндік Кеңестер Съезінің 6-шы шешімімен Грузия ССР-нің құрамына енді.
Бірақ, 1990 жылы Абхазия өзінің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдайды. Ал, 1992 жылы Грузияның Әскери кеңесі Грузия ССР-нің 1918 жылғы Конституциясын жарамсыз деп тану туралы шешім қабылдайды. Нәтижесінде 1921 жылғы Грузия Демократиялық Республикасының Конституциясы өз күшіне енеді. Аталмыш Заңда Абхазия мемлекеттік құқықтық субъект ретінде аталмайды. Осыған жауап ретінде Абхазияның Жоғарғы Кеңесі абхаздық территорияға 1925 жылы қабылданған Конституцияны қайта пайдалану шешімін қабылдайды. 1992 жылдың 14 тамызында грузин әскері Абхазия территориясына енеді. Қантөгіс соғыс басталып, 1993 жылдың 30 қыркүйегінде абхаздық тараптың әскери жеңісімен аяқталады.
Әскери жағдайды реттеу 1994 жылдың шілдесінде ТМД елдері басшыларының Кеңесі шешімі негізіндегі ресейлік әскери контингентті енгізу арқылы мүмкін болды. Осы мандат бойынша жүргізілген операция 1995 жылдан басталып, өз жалғасын тапты.
Абхаздық тараптың пікірінше, Абхазия 1921 жылы Ресей империясының құлауынан кейін егемендігін алған тәуелсіз мемлекет, ал Абхазия мен Грузия 1922 жылы тек федеративтік мемлекет құрды. 1994 жылдың 1 желтоқсанында Абхазия Парламенті өз Конституциясын қабылдайды. Заңға сәйкес Абхазия басқарудың президенттік формасындағы тәуелсіз мемлекет ретінде жарияланады. Грузия абхаздық тараптың қимылдарын сепаратистік іс-әрекет негізінде қарастырды.
Грузия Абхазияға “билігі кең автономия” мүмкіндігін беруге дайын болды. Абхаздықтар да өз кезегінде 1996 жылдың ақпанында дайын болған “Грузин-Абхаз қақтығысын реттеу туралы хаттаманы” қолддауға келісті. Дегенмен, келісім-шарт босқындар мәселесін қиындатып жіберді. Бүгінгі күнге дейін бұл қақтығыс әлі де өз шешімін таппады.
Грузин-Осетин қақтығысы. Бұрынғы КСРО-ның ұлттық-территориялық құрылысының нәтижесінде осетиндер бөліністе қалған ұлтқа айналды. Сонымен қатар, өткен ғасырдың басындағы азаматтық соғыс кезеңінде, Кеңестер үкіметінің алғашқы жалдарында осетиндер егемендік үшін күрескен грузиндерге қарағанда большевиктерді қолдаған болатын. Оңтүстіктегі ұлттық қарама-қайшылықты туындатқан Оңтүстік және Солтүстік Осетиядағы шиеленіс 1980 жылдары байқала бастады. Тұрғындар арасында тәртіпсіздік орын алып, азаматтар Оңтүстік Осетия автономиялық облысының Грузия құрамынан шығуын және оның Солтүстік Осетиямен бірігуін талап ете бастады. 1989 жылы осетиндік басшылық көптеген түсініспеушіліктерді пайдалана отырып автономиялық облысты автономиялық республика деңгейіне көтеріп өз мәртебесін жоғарылатты. Грузин үкіметі Оңтүстік Осетияның автономиялық облыс мәртебесінен айыру туралы шешім қабылдады.
Орталық үкімет қимылдарының нашарлығына байланысты грузин лидерлері мәселені күшпен шеше алды: автономия жойылды және Грузия үкіметі олардың құрамнан шығуын алдын алды. Әскери қимылдар 1991 жылы басталды.
1992 жылы Оңтүстік Осетияда референдум өткізіліп, Оңтүстік Осетияның тәуелсіздігі туралы шешім қабылданды. Э. Шеварнадзенің жаңа грузин басшылығы 1992 жылдың көктемінде әскери қимылдарды қайта жандандырды. 1992 жылдың маусым айының ортасында грузин әскері Цхинвал қаласына жақындап, қаланы басып алу және осетиндік тұрғындардың көп бөлігін жою қаупі туындады.
Бұл кезеңде ресейлік билік өкілдері ультиматумдық істерге дейін, яғни, Тбилисиді бомба астына алу қатерін туғызды. 1992 жылдың 24 маусымында келіссөздер басталып, грузин-осетин қақтығысын реттеу туралы принцип келісіміне қол қойылды. Дегенмен, қақтығыс эскалациясы орын алуда. 2008 жылдың тамызында грузин әскері Цхинвал қаласына басып кіріп, шиеленісті қайта өршітті. Қақтығысты реттеуге байланысты алға жылжу жоқ. Қақтығыс әлі де өз шешімін таппады.
Грузия, Әзірбайжан, Молдова территориялық тұтастық принципін ұстана отырып өз құрамынан Абхазия, Оңтүстік Осетия, Таулы Қарабахтың шығуына келісім бермей отыр. Өзін-өзі тәуелсіз республикалар деп жариялаған мемлекеттерді әлемдік қауымдастық мойындамауда. Дегенмен, абхаздар, оңтүстік осетиндер, қарабахтық армяндар өзін-өзі анықтау құқығына байланысты жеке мемлекеттер мен ұйымдардың қолдауын әлі де күтуде.
Шешен соғысы
Бірінші шешен соғысы (1991 ж., қараша – 1996 ж., тамыз). 1991 жылдың қыркүйегінде Шешенстандағы билікті Д. Дудаев басқарған шешен халқының жалпыұлттық конгресі басып алып, мемлекеттің Ресейден тәуелсіздік алғандығы туралы жариялады. Шешенстаннан барлық федералдық әскер қайтарылды. 1994 жылдың тамызында Дудаев режиміне Мәскеудің қолдауымен Шешен Республикасының Уақытша Кеңесі әскери қимылдар жүргізе бастады. 1994 жылдың қарашасында Д. Дудаев және оның жақтастары мемлекеттің негізгі территорияларынан бөлініп, Грозный қаласында қалып қойды. Осы кезеңде Ресей басшылығы Чечняға әскер кіргізу туралы шешім қабылдады. Әскери қимылдар түрлі интенсивтілікте 1996 жылдың тамызына дейін жүрді. Соғыс нәтижесінде бірнеше он мыңдаған адамдар қаза тауып, жараланды.
1996 жылдың 31 тамызында әскери қимылдарды тоқтату туралы Хасавьюрт келісіміне қол қойылды.
Екінші шешен соғысы (1999 ж., тамыз – 2000 ж., наурыз). Соғыс шешендік әскери топтардың Дағыстанға шабуылдау, 300 мыңнан аса азаматтар шығыны болған Мәскеудегі, Волгодонскідегі, Буйнактағы бірнеше террористік шараларынан кейін басталды.
1999 жылдың 4 қазанында Ресей әскері Чечняға еніп, 1999 жылдың 12 қазанында мемлекеттің оң жағалаудағы бөлігін иеленді.
2000 жылдың 1 ақпанында шешен әскери құрылымдары Грозный қаласынан кетті. Осы жылдың наурызында территорияның көп бөлігі федералдық әскердің бақылауына өтті.
