Қазақтың әдет-ғұрып құқығының ерекшеліктері курстық жұмыс
Жоспар - www.topreferat.com.kz
Кіріспе 2
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары 4
“Қасым ханның қасқа жолы” 10
“Есім ханның ескі жолы” 12
Тәуке ханның “Жеті жарғысы” 16
Меншік құқығы 22
Міндеткерлік құқықтар 23
Отбасы-неке құқығы 25
Мұрагерлік құқығы 28
Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы 29
Сот және сот процесі 33
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер 38
38
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Құқық
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар
Кіріспе 2
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары 4
“Қасым ханның қасқа жолы” 10
“Есім ханның ескі жолы” 12
Тәуке ханның “Жеті жарғысы” 16
Меншік құқығы 22
Міндеткерлік құқықтар 23
Отбасы-неке құқығы 25
Мұрагерлік құқығы 28
Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы 29
Сот және сот процесі 33
Қорытынды 37
Қолданылған әдебиеттер 38
Кіріспе
Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы құрайды. Бұл жүйені
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі.
2. Қазақ әдет-ғұрпы құқығы барымта, қанға-қан,
Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық істер мен
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы; қоғам
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық сипаты. Әдет-ғұрып
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның
Кіші жүздің жаппас руының старшины Көбек Шүкірәлиевтен 11
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасқан құқық дәрежесіне ие
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі
Қазақ халқының мемлекеттік тарихында, құқықтық танымы мен санасында
Осы ретте Ғұн мемлекетіндегі жерге иелік туралы қағиданың
Қазақстандағы заң жүйесінде халықтың әдет заңының тарихи маңызы
Халықтың байырғы заң жүйесі, дәстүрлі мәдениет өлшемдері тарихи
Көшпенділердің құқықтық мәдениетінің халық тұрмысына және тіршілігіне барынша
Айталық, әдет-ғұрып құқығы нормалары әлі күнге дейін көп
Бұл құбылмалылық осы нормалардың өміртеңдігінің қоғамдық қатынастардағы
Көшпелі қоғамдағы құқықтың мәдениеттің қаймақты бөлігі әдет-ғұрып нормалары
Қазақ хандығында "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның
Қазақ хандығы заңдарының түп-төркіні қазақ халқында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып
Қазақ халқының ғасырлар қойнауына кетер тарихы, ұлы ұлағат
Сондықтан осынау бір "өтпелі кезең" атты беймәлім өліара
Ұлттық құқықтың мәдениетіміздің ғылыми түр-тұлғасын сомдап, шынайы табиғатын
“Қасым ханның қасқа жолы”
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан
Бірнеше мың жыл бойы Еуразия көшпелілерінің жуан ортасында
Қазақ шежіресінде бұл кезең “Әз Жәнібектің тоғыз ұлы
“Қасым ханның қасқа жолы” туралы қазақтың ауыз екі
Ә. Марғұланның айтуы бойынша саяси жағдайдың шиеленіскен кезінде
Бұл заңға кірген ережелер мынадай:
Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері).
Қылмыс заңы (кісі өлтірку, ел шабу, мал талау,
Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан,
Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда сыпайылық, әдептілік).
Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас, той, мереке үстіндегі
Қасым хан заманында қазақ елі хан ордасын Еуразия
Қазақтың басын құрап, өз бетімен ел қылып, найзамен
“Есім ханның ескі жолы”
Таризхымызда “Қасым ханның қасқа жолы”, Тәуке ханның “Жеті
Көптен бері ізденіс, зерттеулер жүргізудің нәтижесінде қазақ халқының
Есім хан қазақтарға 1598 – 1628 жылдары хан
Ел аузында сақталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында
Ежелден-ақ қазақ қоғамындағы күрделі даулардың бірі – кісі
Өнер құны. Оған жүлде алған атақты адамның құны
Сүйек құны. Оған өлген кісінің сүйегі үшін төленетін
Бұл екі түрлі құнды үстеме құн деп атаған.
Болса да ол дәуірде құл мен күңге құн
“…Мен өлсем құнсыз кетер деме сен
Кешегі өзің ұрып өлтірген
Тілеуберді құлыңдай!…” –
дегенінен аңғара аламыз.
Ал, Тәуке хан тұсында “құн мөлшері қарапайым ерлер
Әйел адамның құны “Есім ханның ескі заңы” бойынша
Өлген әйелдің тұқымының қызына алатын қалың малы қандай
Даудың тексерілуі кісі өлтірушінің алдында өтеді. Қылмыс істеген
Ал, Тәуке хан дәуіріндегі “Жеті жарғы” бойынша мұндай
Қазақ қоғамындағы екінші бір үлкен дау – жесір
Қазақ қоғамында мал-мүлік дауы да ерекше орын алған.
Ұрланған аяқты мал үшін ұрыдан ол малдың көзі
“…Қысырында бермесең,
Буазында берерсің.
Арығында бермесең,
Семізінде берерсің.
Өз алдында бермесең,
Өнерімді көрерсің,”-
деп тепсініп тұрып кетеді. Сонда Көкшолақ: мына бала
Есім хан заманы – шетелдіктермен күресте көбіне жеңісті,
Тәуке ханның “Жеті жарғысы”
“Қасқа жол” мен “Ескі жол” заңдары XVІІ ғасырдың
“Жеті жарғы” қазақ халқының мемлекет және құқықтық тарихында
“Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі мемлекеттік және құқықтық
1977 жылы Оңтүстік Қазақстан жерінен кездейсоқ жағдайда көне
“Жеті жарғының” жуық түрдегі жүйесі көнекөз қариялардың аузынан
Қазіргі уақытта Моғолстан мемлекеті тарих бетінен өшіп кеткенімен,
“Жеті жарғы” баптарына шариғат үкімдерінің сәл өзгеріске ұшыраған
“Жеті жарғының” әрбір бабы қазақ халқының әлеуметтік практикасының
Әділхан аз болды Назардайын,
Алашқа Есім ханның жолы дайын.
Тәукедей данышпан хан құрған екен,
Басында Күлтөбенің Құрылтайын.
“Жеті жарғы”, негізінде, жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта - үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ - бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші - құн дауы, жесір дау.
Тәуке ханның “Жеті жарғысында” қазақ қоғамының мемлекеттік құрылымы,
“Орыс деректемелерінде” бұл заңдар “Тәуке ханның заңдары” деп
байырғы әдет-ғұрып нормаларының Тәуке хан тұсында “жаңартылған” феодалдық
билер сотының тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер;
ұсақ хандардың өзара бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сыртқы
“Жеті жарғы” заңындағы: “бір еркектің төрт әйел алуына
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте сақтауға ыңғайлы,
Сол сияқты “Қазақтың ережелері” деп аталған бір қолжазба
Қазақ хандығы заңдарының негізі – феодалдық базис пен
“Жеті жарғы” заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа
“Жеті жарғының” негізгі талаптарының бірі – жасалған қылмыстық
Тәуке ханның “Жеті жарғысында” қалыңмал берудің белгіленген тәртібі
“Жеті жарғы” және қазақ билері “Жеті жарғыны” халық
Ақылы асқан әз Тәуке хан бұл дүниеден өтер
Меншік құқығы
Қазақ қоғамында малға және меншік
Жерге жеке меншік XІX ғасырға дейін болмады.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал
Тек қыстаулар ғана XVІІІ ғасырда феодалдардың жеке меншігіне
Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы
Үлкен аумақтарда көшіп жүрген малшы қауымдары арасында жерге
Жайылымдарды пайдалану құқығы мен бос жатқан жерлерге иелік
Егер көшіп-қону жөнінде үстем тап өкілдері ру немесе
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру
Жетісу мен Сырдария өзенінің бойындағы егіншілікпен айналысатын қазақтар
Жерден табылған қазына-байлық оны кім тапса, соның меншігі
Міндеткерлік құқықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт жүргізудің өз
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына
Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық сипатқа ұшыраған
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан
Құрметке ие болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан
Отбасы-неке құқығы
Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық дәстүр
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар,
Неке құда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру
Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалыңмалын төлеп үш-төрт,
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-анасына мал ретіндс
Қалыңмалдың мөлшері әртүрлі болған. Өте бай адамдар 100-150-ге
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы" ретінде аса құнды заттар
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтаған
Ажырасқан жағдайда ері әйеліне киімі мен төсек орнын,
Әмеңгерлік. Адатта ерекше әмеңгерлік институты болды. Әмеңгерлік бойынша
Жасы келген жесірлер әмеңгерге шықпай өз алдына үй
Әмеңгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің қамқорлығына
Мұрагерлік құқығы
Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды.
Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас
Өлген адамның артында бала болмаса, жесірі мен мал-мүлкі
Адат әке мұрасын әділ бөлуге, осы негізде балалар
Мұрагерлік құқық қыздардың құқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің
Мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді.
Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
Адат бойынша қылмыстық істср мен азаматтық құқық
Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
Адат қасақана жасаған, абайсызда жасаған қылмысты терең айырмады.
ЗерттеушІ Т.М.Күлтелеевтің пікірінше қылмыс деп "...феодалдық таптардың экономикалық
Көшпелі өмірдің ерекшеліктеріне сай қылмысты тудыратын түрлі
Адат бойынша қылмысқа бір адам — қылмыскер ғана
Қылмыстың түрлері. Жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
Адат дене жарақаттарын ауыр, орта және жеңіл түрлерге
Жазаға тартылмайтын әрекеттер болды. Ата-анасы балаларына, ері әйеліне
Сұлтан, қожа, би, старшындарға қарсы әрекеттер қатаң жазаға
Адат әйелдердің, әсіресе қыздардың құқығын қорғады. Әйелдерді ренжіткендер
ерге шыққанша құрмет көрсетілді. Тіпті төркіндері тұрмысқа шыққан
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам дінінің
Қазақ қоғамындағы көп әйел алу, неке қию, жаназа
Қасиетті жерлерді, зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның
Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін құлағын, қолын,
Сондай-ақ, елден көшіріп жіберу, мүлкін тәркілеу, айып салу,
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Адат сұлтандар мен қожаларға артықшылық беріп, олардың құнын
Жазаның көбірек қолданылған тұрі айып болды. Айып үш
Ұрлықтың түріне қарай айып салынған, қазақтар "ұрының үйі
Қазақтар арасында айыпкердің ар-намысына, адамгершілігіне тиетін жазалар жиі
Жаман атты қылмысты болғандар жөніндс "Жаман ат тағылган
Айыпқа көбіне үш тоғыз салынды. Тоғыздың құрамы әртүрлі
Үлкен ұрлық үшін үш тоғыз айып, тіпті ұрының
Қылмыс пен тәртіп бұзушылықтың соңы "Бас жарылса бөрік
Дүре соғу жазаның түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге
Сот және сот процесі
Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сұлтандар
Сот билігінің негізгі бөлігі билер қолында болды. Г.Д.Андренің
Қазақ хандығы дәуірінде билерді ешкім сайламаған және тағайындамаған.
Адат бойынша бидің қарауынан бас тарту құқығы да
Сотқа би жан-жақты дайындалатын. Талапкер мен жауапкер бидің
Сот ашық түрде екі жақты, куәлерді тыңдау арқылы
Сотқа куәлер тартылды, Ерлі-зайыптылардың бір-бірінің көзіне шөп салғандығын
Куәлері болмаған күрделі істерде ант беру институты қолданылған.
Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін, еңбекақысы үшін
Билер сотының шешімін орындау рубасыларға, старшындарға, талапкерге және
Барымта қарсы жақтың малын зорлықпен айдап әкету, тартып
Адат барымтаны ұрлыққа жатқызбайды. Барымта бір адамның атынан
Барымташылар қарсы жаққа барымта жасалуы мүмкін екендігін хабардар
Барымтаның негізінде көп жағдайда жер дауы, жесір дауы,
Барымта дауды шешудің басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан жасалалынатын
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы бойынша қазақ қоғамындағы сот, отбасы
" Касым ханның қасқа жолынан" "Жеті жарғыға" дейін
Адаттың нормалары адамгершілік, гумандық ізгілікті де қорғады. Қоғамның
Адат шариғатпен тығыз байланыста болды. Шариғат нормалары адатты
Адаттың көптеген нормаларының бүгінгі күн үшін де
Қорытынды
Жалпы қорытындылайтын болсақ, қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып құқығы
Қазақ хандығы заңдарының түп-төркіні қазақ халқында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып
Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе – ол нормалардың өздерінен
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
Қолданылған әдебиеттер
1. «Тарихи танымң. Байұзақ Қожабекұлы Албани. «Ататек».
2. Түркістан халық энциклопедиясы Алматы 2000ж.
3. Қазақстан тарихы. Мусин Ч. Алматы
4.Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. Байпақов К.М.
5.Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы. Ғ.Маймақов. Алматы
«Ғылым» 2000 ж.
6. Қазақстан тарихы. Аманжолов К.Р Алматы “Білім”
7. История государства права Казахской ССР. 1982
8. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы
2
