Құқық бұзушылықтағы (деликт) міндеттердің негізгі мәселелері
Азаматтық құқық бұзушылық (деликт) субъективті азаматтық құқықтарды бұзу, жеке немесе заңды тұлғаның тұлғасы мен мүлкіне зиян келтірумен сипатталады. Халықаралық жеке құқықта деліктілер шет елдік элементті азаматтық құқық бұзушылық болып табылады. Халықаралық жеке құқықтағы ортаға зиян келтіруден туындайтын міндеттердің шарттары:
Деликтілердегі міндеттерден құқықтық қатынастың деликтілік статуты бөлініп шығады. Деликтік статут түсінігі: келтірілген зиян үшін жауапкершілік алуға тұлғаның қабілеттілігінің болуы; деликвент болып табылмайтын тұлғаға жауапкершілікті беру; жауапкершілікті негіздеу; жауапкершілікті шектеуді негіздеу және одан босату; зиянды өтеу тәсілдері; зиянды өтеу көлемдерін қамтиды. Ұлттық құқықтық жүйелерде коллизияның пайда болуын негіздеу және қолданатын құқықты таңдау мәселесі ұлттық құқықта деликті статутты әр түрлі түсінікте қолдануға байланысты. Негізгі коллилиялы – құқықтық мәселелері:
1) Деликті жауапкершіліктің негізделуі мен шегі;
2) Жәбірленушінің өзі үшін қолайлы құқықты таңдау мүмкіндігі және құқықты жәбірленушінің мемлекеті қолдануы;
3) Материалды және моральді шығындарды есептеу;
4) Деликтті талаптардың сотқа алынуы;
5) Сот заңы;
Деликтті міндеттердің дәстүрлі коллизиялық привязкасы: сот заңы және деликті болған орынның заңы. «Деликті жүзеге асырылған орын» түрлі анықталады: зиянды әрекет жүзеге асырылған орын ретінде және немесе зиянды салдарлар туындаған орын ретінде.
Азаматтық жауапкершіліктің объективті алғышарттары – бұл «қосылатын» құқық бұзушылықтар: деликсенттің зиян келтіруші мінез-құлқы (әрекеттілік немесе әрекетсіздік) және және осыған негізделген зиян келтіруші нәтиже. Түрлі мемлекеттерде құқық бұзушылықтың фактілі түрдегі құрамы локализация кезінде деликтті статуттың заңды категориясының біліктілігі мәселесі пайда болады. Қазіргі заманғы құқықта жәбірленушіге өзіне қолайлы құқықты таңдауға мүмкіндік берілген. Бұдан басқа, қолайлы заңды таңдау кезінде деликтті құықтық қатынас мемлекеті тарапында «жалпы азаматтық» немесе «жалпы домицилия» презумпциялары кең қолданылады.
Көптеген мемлекетердің заңында жақтардың жеке заңы мен сот заңының пайдасына жалпы қабылданған коллизиялық ережелердің ішінен қоспау да қаралған. Қазір сотта жәбірленушінің құқықтарына барынша қызығшылықпен қарайтын мемлекетке құқықты таңдау принципі кеңінен таралған. Деликтті қатынастарда осындай міндеттердің мәжбүрлеуші (көпшілік-құқықтық) тәртіптегі келісу де кеңінен қолданылады. Практикада дерлік барлық елдерде «деликтінің локализациясы» түсінігі деликтті міндеттерге қолданылатын материалдық құқықты анықтау үшін қолданады. Батыс соттық практикада нақты деликтті қатынастың индивидуалды локализациясы теориясы жасалды. Қазіргі заманғы практикада материалды емес құқықтағы жеке құқық бұзудан шығатын талаптарға сот деликтті міндеттердің жалпы концепциясына сәйкес заңды қолданады.
Дәстүрлі деликтті үйірлілік – деликті жүзеге асырылған орынның заңы мен сот заңы – қазіргі заманғы практикада «қатаң» деп атайды. Қазіргі кезде барлық мемлекеттердің құқығында «икемді» коллизиялық реттеу тенденциясы байқалуда, себебі, деликтті міндеттерге ерік автономиясы, жеке заң, қатынастың маңызды құқығы, барынша тығыз байланысты құқық кеңінен таралған. Қазіргі кезде деликтті міндеттер «икемді» коллизиялық бастамалармен реттеледі.
