Жаза тағайындаудың арнайы мәселерінің бірі – «Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындаудың ережелері»
Қылмыстық заңнамада жаза тағайындаудың төмендегідей арнайы мәселері қарастырылған, сондай ақ кейбір әдебиеттерде олар жаза тағайындаудың түрлері деп те қарастырылған:
Жаза тағайындау кезінде сот жаза тағайындаудың негізгі ережелерін басшылыққа алып, осы жалпы ережелерден туындайтын қылмыстық заңда арнайы көрсетілген жағдайларға да ерекше мән беруі тиіс. Соның ішінде, Қылмыстық кодексте қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау деген арнайы нормасы белгіленген. Заңнамада қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындаудың кейбір ерекшеліктері қарастырылған: заң соттың жалпы ережелерінде көрсетілгендермен қатар, мына жағдайларды ескеруді талап етеді – қылмыс жасауға адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесін, осы қатысудың қылмыс мақсатына жетудегі маңызын, оның келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшеріне ықпалын (ҚК-тің 57-бабы).
Тақырыбымызға сәйкес, мен осы аталған ережеге тереңірек тоқталалып кетейін. Бұл ереже ҚР Қылмыстық кодекстің 57-бабында «Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау» деп бекітілген.
Ал қылмысқа қатысу ұғымының өзін түсіндіру үшін, оның ережесін ашудан бастау қажетті. Қылмысқа қатысу дегеніміз – екi немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бiрлесiп қатысуы деп танылады. Қылмыстық заңнамада қылмысқа қатысушылардың мынадай түрлерi қарастырылған:
Ұйымдастырушы – қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) құрған не оларға басшылық еткен адам.
Айдап салушы – басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндiрген адам.
Көмектесушi – кеңестерiмен, нұсқауларымен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен не қылмысты жасауға кедергiлердi жоюымен қылмыстың жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың iзiн не қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уәде берген адам.
Орындаушы – қылмысты тiкелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен (қоса орындаушылармен) бiрге тiкелей қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есiнiң дұрыс еместiгiне немесе кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты әрекеттi абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам деп танылады.
Сонымен, сот қатысушыларға жаза тағайындағанда жалпы бастамалармен қатар (52-бап), 57-баптың шарттарын негізге алуға міндетті. Қылмысқа қатысып қылмыс жасау кезінде осы норманың ережесіне сәйкес төмендегі мән жайлары ескеру қажет:
Бұл жағдайда қылмысқа қатысушылардың әрқайсысының қоғамға қаншалықты қауіптілігінің дәрежесін және оларға тиісінше жаза тағайындау мүмкіндігі анықталады. Сонымен қатар, егер қылмыстық топтың алдына қойған мақсатқа жетуіне, сондай-ақ келтірілген немесе келуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшеріне қылмыстың ұйымдастырушысы мен орындаушысы деп танылған адамның әрқайсысының ықпал етуін өзара салыстырсақ, айырмашылықтар әрқашан бар.
Заң қатысушыларға жаза тағайындаудың арнайы белгісі ретінде адамның іс жүзінде қылмысқа қатысуының сипаты мен дәрежесін атап өткен. Бұл белгілер қатысушылықтың барлық түрлеріне және нысандарына қолданылады.
Қатысу сипаты деп – қатысушының (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушы, орындаушысы) орындаған рөлі мен қызметін түсіну қажет. Ал, қатысу дәрежесі деп – қатысушы адамның өз рөлін орындағанда не қылмыс мақсатына жету барысында көрсететін белсенділігі. Осы екі қатысудың сипаты мен дәрежесі деген терминдер әрбір нақты жағдайда ескеріліп отыратын бірін бір толықтырушы ұғымдар.
Қылмыс мақсатына жетудің мәні – алға қойған мақсатты толық орындалды ма, әлде жоқ па, осыған байланысты.
Келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшерін анықтағанда олардың пайда болуы үшін қылмысқа қатысушының әрекет белсенділігі, атқарған функциясы есепке алынады.
Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза белгілеу барысында, ҚК Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген санкция шеңберінде қатысудың нысаны мен түріне қарамастан, тағайындалады.
