Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау барысында жауаптылық мәселелері
Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындаудың келесі ережесіне сәйкес, «қатысушылардың бiреуiнiң жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол қатысушыға жаза тағайындау кезiнде ғана ескерiледi» (ҚК-тің 57-бабы, 2-бөлімі). Қатысушылық бойынша жаза тағайындау кезінде жаза қатаң түрде жеке дараланған болуы қажет. Оған мысалы, қылмысқа қатысушылардың біреуінің өз айыбын мойындап келуі сол қылмысқа катысушы басқа адамдарға жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескерілуге тиіс емес. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының жалпы мәселесіне келетін болсақ, қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы олардың әрқайсысының қылмыстың жасалуына қатысуының сипатымен және дәрежесiмен айқындалады.
Жалпы ереже бойынша (ҚК 29-бабы) қоса орындаушылар өздерiнiң бiрлесiп жасаған қылмысы үшiн Қылмыстық кодекстiң 28-бабына сiлтеме жасамай, кодекстiң нақ бiр бабы бойынша жауап бередi. Сондай ақ, ұйымдастырушының, айдап салушының және көмектесушiнiң жауаптылығы, олар бiр мезгiлде қылмысты қоса орындаушылар болып табылатын жағдайларды қоспағанда, жасалған қылмыс үшiн жазаны көздейтiн бап бойынша, кодекстiң 28-бабына сiлтеме жасай отырып басталады.
Ал, орындаушы өзiне тәуелсiз мән-жайлар бойынша қылмысты ақырына дейiн жеткiзбеген жағдайда, қылмыстың қалған қатысушылары қылмыс жасауға дайындалуға немесе қылмыс жасауға оқталуға қатысқаны үшiн жауапқа тартылады. Өзiне тәуелсiз мән-жайлар бойынша басқа адамдарды қылмыс жасауға көндiре алмаған адам да қылмыс жасауға дайындалғаны үшiн қылмыстық жауапқа тартылады. Сонымен қатар, Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында арнайы аталған, қылмыстың субъектiсi болып табылмайтын, осы бапта көзделген қылмысты жасауға қатысқан адам осы қылмыс үшiн оны ұйымдастырушы, оған айдап салушы не жәрдемдесушi ретiнде қылмыстық жауапқа тартылады.
Қылмыстық заңнамада, «қылмысқа қатысушының шектен шығушылығы» туралы да айтылған. Осыған сәйкес, қылмысқа қатысушының басқа қатысушылардың ойында болмаған қылмысты жасауы – оның шектен шығушылығы деп танылады. Бұл ерекшелік қылмыстың орындаушысы қылмысқа қатысушылардың алдын ала сөз байласқан, ойластырған әрекеттерінен өзге бір жоспарланбаған әрекеттерді өз бетімен жасайды. Осындай шектен шыққан әрекет үшiн ҚК тиісті бабы бойынша сол әрекетті жасаған адам ғана жауапты болады және оған қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындалады. Ал, басқа қатысушылар қылмыстық жауапқа тартылмайды, олар тек бірлесіп ойластырған әрекет үшін ғана жауапты болады.
Соымен қатар, қатысып қалмыс жасау барысына қылмыс қандай құрамда жасалғандығынан да мән беріледі. Заңнамада қылмысқа қатысу нысандары ҚК-тың 31-бабында белгіленген:
v Адамдар тобы жасаған қылмыс – қылмыс жасауға екi немесе одан да көп орындаушы күнi бұрын сөз байласпай бiрлесiп қатысады;
v Адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс – қылмысқа бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын уағдаласқан адамдар қатысады;
v Ұйымдасқан топ жасаған қылмыс – қылмысты бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен адамдардың тұрақты тобы жасайды
v Қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған қылмыс – қылмысты ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар жасау үшiн құрылған бiрiгiп ұйымдасқан топ (ұйым) не нақ сондай мақсатпен құрылған ұйымдасқан топтардың бiрлестiгi жасаса.
Жалпы ережеге сәйкес, ұйымдасқан топты немесе қылмыстық сыбайластықты (қылмыстық ұйымды) құрған не оларға басшылық еткен адам ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында көзделген жағдайларда оларды ұйымдастырғаны және оларға басшылық еткенi, сондай-ақ қылмыстар оның қаскүнемдiк ниетiмен қамтылса, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған барлық қылмыс үшiн қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық сыбайластықтың (қылмыстық ұйымның) басқа қатысушылары ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында көзделген жағдайларда оларға қатысқаны үшiн, сондай-ақ өздерi дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшiн қылмыстық жауапқа тартылады. Ұйымдасқан топ құру ҚК Ерекше бөлiмiнiң баптарында көзделмеген жағдайларда оны жасау үшiн құрылған қылмыстарға дайындалғаны үшiн қылмыстық жауаптылыққа әкелiп соғады.
Ал, енді аталып отырған «Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау» бабына қатысты ҚР Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулыларындағы ережелерге шолу жасайық. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» ҚР Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуiрдегi N 1 Нормативтік қаулысының 1 тармағында:
Сонымен қатар, аталған қаулының 15 тармағына сәйкесң, «Адамдар тобы, алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыс үшiн неғұрлым қатаң жаза қолданылады, сондықтан соттар қылмысқа қатысу түрiн және қатысушыларды дұрыс анықтағаны жөн» деп белгіленген.
мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 19 қазан N 15 нормативтiк қаулысының 5 тармағында «Соттар жазаны тағайындау кезiнде үкiмде қылмыс жасағаны үшiн кiнәлi болып табылған адамға тағайындалатын жазаның түрiнiң, мөлшерiнiң немесе мерзiмiнiң уәждерiн көрсетуге тиiс…Қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн анықтау кезiнде соттар заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың (қол сұғушылық объектiсiнiң) әлеуметтiк мәнiн, жасалған әрекеттiң нәтижесiнде туындаған салдарды, қылмыстың санаттарын, қылмыстық ниеттi iске асыру сатыларын, қылмысқа қатысу түрлерiн, қылмысты жасаудың тәсiлiн, уақыты мен орнын негiзге алулары керек.