Меншік және меншік құқығы
Меншік құқығы дегеніміз – субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады. Меншіктің құқықтық қатынастары меншіктің экономикалық қатынастарының мәнін сипаттағанмен, олар қондырманың кез келген құбылысы ретінде өзінше дербес болады.
Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық тәсілдермен жүзеге асыруға болады. Соған байланысты, сондай – ақ проблеманы зерттеу тұрғысынан алғанда меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Оны түсінудің екі қырына тоқталайық. Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының жиынтығы болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға берілгендік (тиесілік) жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды. Бұл жерде әңгіме объективтік мәндегі меншік құқығы болып отыр. Заңдық биліктің белгілі бір мөлшерін меншік иесіне бекітіп беру субъективтік мәндегі меншік құқығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Меншік құқығы мүліктік, абсолюттік, заттық құқық болып заңға сәйкес белгіленеді, ол затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігімен және иемдену, пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады. Қолдану және артықшылық құқығы меншік құқығына ілесе жүреді.
Меншік құқығы – негізгі заттық құқық. Заттық құқық құқықтың басқа да типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте, міндеттемелік қатынастарға, оның ішінде өзінің меншік объектілерімен қатынасқа кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар негізінен, әртүрлі субъектілік байланыстармен анықталады. Мысалы, меншік иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда ол жалданушымен міндеттемелік қатынас байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол – тиісті қорғану тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды немесе олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен араластыру жайында сөз болмауға тиіс. Біздің жағдайымызда әңгіме заттық және міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып тұр. Бірақ олар қанша тығыз және ауқымды араласқанымен, бұл жерде заттық құқықтан, міндеттемелік құқықтан сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды, туындауы да мүмкін емес.
Меншік құқығының міндеттемелік нышандарының бірі – оны заңмен белгілеу қажеттілігі. Бұл нышан меншік құқығының АК – ның 188 бабында келтірілген «заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын» элементтер бойынша байқалады.
Меншік құқығы мемлекет таныйтын шекте ғана болады. Бұл дегеніміз – меншіктің абсолюттік құқығы заң құжаттарымен шектелуі мүмкін деген сөз. Бірқатар жағдайларда меншік құқығын шектеуде арнаулы сипат болады, ол меншіктегі мүліктің ерекше құқықтық режимімен байланысты. Мысалы, азаматтық құқықтың кейбір нысандары азаматтық айналымнан толықтай немесе ішінара алынып тасталуы мүмкін, оны мұндай мүлікке (мысалы, жерге, орманға, радиоактивтік заттарға және т.б.) құқықты шектеу бар екендігімен түсіндіруге болады. Шетелдік құқық меншік құқығын мойындауы, ал қазақстандық құқық мойындамауы мүмкін. Бұл жағдайда халықаралық жеке құқық нормалары қолданылады және қазақстандық заңнама юрисдикциясы шегінде меншік құқығы жоқ жағдайлар да болуы мүмкін. Меншік құқығын қорғаушылық нышаны оны азаматтық – құқықтық тәсілдермен қорғау мүмкіндігін білдіреді.
Меншік құқығы – неғұрлым толық құқық. Бұл меншік иесінен жоғары тек заң ырқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана болатындығынан туындайды. Меншік иесі иемдену, пайдалану және билік ету өкілеттігін тек өз қалауы бойынша жүзеге асырады. Сондықтан меншік құқығы ең «күшті» заттық құқық. Сонымен қатар, меншік иесі шарт бойынша өзінің меншіктік өкілеттігін өзі шектей алады. АК-ның 188-бабының 3-тармағы «өз қалауы бойынша» ереже жуықтау анықтама береді. Мысалы, меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекет жасай алады, яғни ол мүлікті басқа адамның меншігіне береді, меншік иесі бола тұрып өзінің мүлікті иемдену, пайдалану және оған билік ету өкілеттігін береді, мүлікті кепілге береді және оған басқа тәсілдермен ауыртпашылық түсіреді, оған басқадай түрде билік жасайды.
Меншік иесінің өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы басқа адамдар мен мемлекеттің құқықтары мен заң қорғайтын мүдделерін бұзбауы тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді бұзу басқа формалармен қатар меншік иесінің өзінің монополиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін (АК-ның 188-бабы 4-тармағының 1-бөлігі). Монополиялық жағдаймен қиянат жасау фактысын анықтауға мүмкіндік беретін критерийлер монополияға қарсы заңнамада анықталған. Монополияға қарсы заңнама рыноктағы басымдық жағдайға бақылау жүргізетін органдарды және монополияға қарсы заңнаманы бұзушыларға қолданылатын санкцияларды анықтайды.
Жоғарыда айтылған басқа «меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті» (АК-ның 188-бабы 4-тармағының 2-бөлігі). Меншік иесінің қоршаған ортаға зиян келтірмеу үшін қолданатын шаралары табиғат қорғау заңнамасында анықталған. Онда, сондай-ақ табиғат қорғау заңнамасының бұзылғандық критерийлері, оның сақталуына бақылау жүргізетін органдар, табиғат қорғау қамтамасыз ететін басқа да құқықтық тетіктер көзделген.
ҚР Конституциясы 6-бабының 2-тармағына сәйкес «меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Келтірілген баптардың барлығын нақтылау заңнамада бекімін таппауы да мүмкін. Сондықтан, меншік иесі өз әрекеттерінде заңнамамен, құқықтармен және басқа адамдар мен мемлекеттің қорғалатын мүдделерімен, қоғам игілігіне қызмет етумен, сондай-ақ қоршаған ортаға зиян келтірумен шектелген деп қорытынды жасауға болады.
Жалпы алғанда шектеу қандай да бір шамада кез келген меншік құқығына ілесіп жүреді. Оны басқаша да айтуға болады: меншік құқығы өзі үшін белгіленген шектеулер шегінде ғана болады. Оларға байланыссыз-ақ меншік құқығы кейде өз шектерінің ішінде жатқан әртүрлі негіздемелер не меншік құқығының кейбір субъектілерінің жеке басына немесе субъектінің жеке басынан тысқары жатқан мән-жайларға байланысты болуы мүмкін. Шектеуменшік құқығының құрамдас бөлігінің әрқайсысына –иемденуге, пайдалануға және билік етуге қатысты болуы мүмкін,бұл ретте ол меншік құқығының құрамдас бөлігінің тек біреуіне ғана, немесе басқаларына да таралуы мүмкін.
Меншік құқығының өзін шектеуді меншік иесі жасай алатын әрекеттер ауқымын шектеуден ажырата білу керек.Атап айтқанда,меншік иесінің бірқатар әрекеттеріне тыйым өртке қарсы,санитарлық,ветеринарлық, эпидемиологиялық және басқа ережелерден туындайды.Мысалы,азық-түлік тауарларымен сауда жасайтын меншік иесі тиісті медициналық тексеруден өтуі тиіс,оның жұмыс орны арнайы осы үшін жабдықталған аумақта орналасады және т.б.
Заң құжаттарында көзделген реттерде,жағдайлар мен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамдардың шектеулі пайдалануына жол беруге тиіс (АК-ның 188 бабының 6-тармағы).Меншік иесінің мүлкін үшінші адамдардың мұндай пайдалануын сервитут деп атайды.
Тар мағынадағы мүлік-заттар,қолма-қол ақша және құжатталған бағалы қағаздар меншік құқығының нысаны болып табылады.Бұлар-бұйым түріндегі сезілетін заттар.Тиісінше,электрондық ақша қаражаты,құжатталынбаған бағалы қағаздар,жұмыстар,көрсетілетін қызметтер,шығармашылық интелектуалдық қызметтің нысандалған нәтижелері,фирмалық атаулар, тауар белгілері және бұйымдарды жекелеудің басқа құралдары, мүліктік құқықжәне бірқатар басқа мүлік меншік нысаны болып табылмайды және олар АК-ның «меншік құқығы және басқа заттық құқық» бөлімінің 2-тарауының баптарында көрсетілмейді.
Қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік құқығы мерзімсіз болып саналады (АК-ның 188-бабының 5-тармағы). Мерзімсіздік принципі меншік құқығының оның уақытша туындай алмайтындығын, яғни уақытша меншік иесі болмайтындығын білдіреді.
Егер заң құжаттарында немесе шарттарда басқадай көзделмеген болса меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті ұстаудың ауыртпалығын көтереді және ол біржақты тәртіпте ондай ауыртпалықты үшінші жаққа жүктей алмайды (АК-ның 189-бабының 1-тармағы). Мүлікті ұстап тұрудың ауыртпалығы дегеніміз – меншік иесінің мүлікті заңнамада талап етілген параметрлері бойынша тиісті күйде сақтап тұруы міндеті. Мысалы, үйдің меншік иесіне салықтарды төлеу, күрделі және жеңіл жөндеу жүргізу, сақтандыру, тіркеу, күзету, үшінші жақтың құқықтарын сақтаумен байланысты мүлік бойынша шығындар, оны ұстау шығындары және басқалар жөніндегі міндеттер жүктелген. Мүлікті ұстау ауыртпашылығы үшінші жаққа тек шарт бойынша ғана берілуі мүмкін.
Егер мүлік үшінші жақта заңды түрде болса онда оның бөтеннің мүлкін ұстауға шығарған шығындарын, егер шартта басқадай көзделмесе, мешік иесі көтереді. Мүліктің үшінші жақта заңды түрде болуы азаматтық – құқықтық шарт (мысалы, жалдау шарты, қайтарымсыз пайдалану шарты, т.б.), олжа, қамқоршылық немесе мүлікті сенімгерлік басқару нәтижесінде орын алу мүмкін. Шығындарды өтеу негіздері немесе олардың мөлшері мен формасы жайында меншік иесі мен үшінші жақ арасында келіспеушілік болса дау сот тәртібінде шешіледі. Затты заңсыз және қарау жолымен иемденген адамға мүлікті ұстауға қатысты шығындар өтелмейді.
