TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Мазмұны

1. Криминалистикалық тактика.

2. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлау

3. Тергеулік қарау және куәләндіру.

4. Тінту және алу.

5. Жауап алу және беттестіру.

6. Тану үшін ұсыну.

7. Тергеулік эксперимент.   

1.Криминалистикалық тактика

       Бағамның үшiншi бөлiмiн оқып үйрену алдында, тыңдаушы тыңғылықты түрде тактиканың жалпы сұрақтарымен танысу керек.

Әрбiр қылмысты тергеу, қылмыстық iс жүргiзу заңы рәсiмделген дәлелдемелердi табу және жинауға бағытталған тергеу әрекеттерiн жоспарлы түрде жүргiзумен қамтамасыз етiледi. Осы бағытта криминалистикалық техника және тактикалық тәсiлдердi жедел iздестiру шараларымен ұштастыра отырып шеберлiкпен пайдалану, қылмыстарды тиiмдi түрде әшкерлеуде елеулi маңызы бар.

Қылмыстық iс жүргiзу заңының қағидалары және тергеулiк тактика тәсiлдерiнiң өзара қатынасы криминалистикалық тактиканың маңызды мәселелерiнiң бiрiне жатады. Қылмыстық iс жүргiзу заңы процесске қатысушылардың барлығына мiндеттi болып саналатын, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiн тағайындайды, ал криминалистика осы заң қағидаларын негiзге ала отырып, қылмысты тергеуде қолданылатын тактикалық нұсқауларды дайындайды.

ҚР ҚIЖК-нiң кейбiр баптары, тергеу әрекеттерiн жүргiзу ретiне қатысы бар тактикалық шешiмдi таңдау құқығын тергеушiге ұсынған. Осылайша, ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабында, “тергеушi қажеттi деп санаса, жауапты жауап берушi отырған жерде алуға оның құқығы бар” екендiгi көрсетiлген. Мұндай кезде айыпкерден жауап алу орнын тергеушi, iстiң мән-жайына байланысты пайда болған тактикалық көзқарастарына қарай анықтайды. Тергеушi айыпкерден жауапты қай жерде алса да, мұндай тергеу әрекетi ҚР ҚIЖК-нiң 212–бабына сәйкес өткiзiледi. Айыпкерден жауап алу тергеушi бөлмесi не басқа жерде ме, одан жауап алудың процессуалдық тәртiбi өзгермейдi.

Тактикалық тәсiл нақтылы тергеу әрекетiн жүргiзу барысында қолданылып, оның тәртiбi қылмыстық iс жүргiзу заңымен рәсiмделедi.

Жоспарлау, тергеушiнiң қылмысты тергеу қызметiндегi ұйымдық бастамасы болып саналады.

Жоспар және тергеулiк болжам тергеудiң дұрыс бағытын анықтайды, оны мақсаттылықпен қамсыздандырады және қылмыстың тез арада, толымды түрде әшкерленуiне жол бередi. Iстегi дәлелдемелерге терең және ойшыл талдау жүргiзу нәтижесiнде шығарылған болжам арқылы, тергеудiң дұрыс бағыты анықталады.

Жоспарлау мазмұнын анықтай отырып, тергеудi жоспарлау элементтерiне көңiл аудару қажет. Ондай элементтерге:

1.     тергеулiк болжамдарды дайындау;

2.     анықтауға жататын сұрақтар шеңберiн анықтау;

3.     осы болжамдарды тексеруге бағытталған тергеу және жедел iздестiру шараларын таңдау;

4.     осы әрекеттердi орындау ретi және оларға берiлетiн уақыт.

Криминалистикадағы тактикалық тәсiлдер заңға сәйкес дайындалады. Айыпкер, куә және басқа да iс жүргiзуге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқықтарын бұзуға бағытталған тергеу тәсiлдерi, заңдылық талаптары және шыңайылық қағидаларымен бiр қатарда тұра алмайды.

Қылмыстық iс жүргiзуде қорқыту, алдау, зорлық жасау және адамның намысы мен қадiр-қасиетiн қорлайтын қимылдар орын алмау керек. Iс бойынша шыңайылыққа жету, тек заңдылық талаптарын бұлжытпай орындаған кезде ғана мүмкiн болады.

Қараудың тиiмдi нәтижесi көбiне оны тыңғылықты өткiзiп, ғылыми-техникалық құралдарды пайдалылықпен қолдануға байланысты. Қарауды жүргiзу және оның нәтижелерiн толтыру қылмыстық iс жүргiзу заңының талаптарына (ҚР ҚIЖК-нiң 222, 227, 203–баптары) сәйкес iске асырылғанда ғана мағұлматтардың дәлелдемелiк маңызы болады.

Оқиғаға қатысы бар аула және бөлменiң сұлбасын сызуды үйрену қажеттi мәселелердiң бiрiне жатады.

Тергеу экспериментiне, көрсетулердi оқиға болған жерде тексеруге, тiнту және алуға, жауап алуға, тану үшiн ұсынуға, корреспонденцияға тыйым салуға,  хабарларды ұстап қалуға, сөйлесулердi тыңдай отырып жазуға, сараптама өңдiрiсiне дайындық жасауға қатысы бар қағидаларға және оларды жүргiзудегi тактикалық тәсiлдерге ерекше назар аударылу керек.

Сараптамаларды тағайындау және жүргiзу тек криминалистикалық емес, сонымен бiрге басқа да кеңiнен тараған сот сараптамасы түрлерiнеде қатысы бар. Сот медицина, сот психиатрия және сот бухгалтериясы бағамдарында осындай сараптамаларды тағайындау және жүргiзу сұрақтары нақтырақ қарастырылса, криминалистика оқулықтарында көбiне криминалистикалық сараптамаларды тағайындау және жүргiзу мәселелерi қозғалған.

Сараптама өндiрiсi мемлекеттiк сараптама мекемесiнде жүргiзiлгендегi тергеушiнiң атқаратын ролi, осы мекеме және ондағы сарапшымен тығыз байланыста жатыр. Мұндай байланыс, сараптама алдына қойылған сұрақтарды нақтылау және қосымша сұрақтар берумен анықталады, сондай-ақ зерттеу үшiн қажеттi материалдарды ұсынумен көрiнедi. Кейде сараптама өңдiрiсiнде тергеушiнiң қатысуы қажет болады, мысалы, мәйiттiң сот-медициналық зерттеуiнде.

Нақтылы жағдайларда тергеушi сырттан арнайы бiлiмi бар мамандарды шақырады. Бұл жерде, сырттан келген маман кәсiби бiлiктiлiгiмен көзге түссе де, қосымша материалдар алу, сарапшы қорытындысын құрастыру тәрiздi сарапшы қызметiнiң бiрқатар спецификалық мәселелерi жайлы бейхабар болуы мүмкiн, сондықтан тергеушi онымен үнемi байланыста болу керек.

Тергеу әрекетiнiң тактикасын қарастыра отырып, оған дайындық жасау элементтерiне, ұсынылатын тактикалық тәсiлдерге, криминалистикалық техника қолдану ерекшелiктерi және тергеу әрекетi нәтижелерi мен процесстiң өзiн бекiту тәсiлдерiн ұғынып алу қажет.

Криминалистика дайындайтын тергеу әрекеттерiн орындаудағы тактикалық тәсiлдер соттық тергеуде де қолданылады. Алдын-ала тергеу үшiн дайындалған тактикалық тәсiлдер сот өндiрiсiне механикалық түрде ауыстырылмау керек.

Сот өндiрiсiнiң жариялылығы, тәуелсiздiгi сияқты ерекшелiктерi тактикалық нұсқауларға дұрыс көзқарас қалыптастыруға жiгерлендiретiндiгiн ескерген жөн.

Криминалистикалық тактиканың жалпы қағидалары

     Криминалистикалық тактика криминалистика ғылымы жүйесiнiң үшiншi элементi бола тұра, бағам бағдарламасының үшiншi бөлiмiн құрастырады.

Криминалистикалық тактика деп, ғылыми ережелер жүйесiне негiзделе отырып жасалған алдын-ала тергеу мен соттық тергеудi ұйымдастыру және жоспарлау талаптарын, соттық зерттеулер жүргiзетiн адамдардың мiнез-құлқын және процессуалдық iс-әрекеттердi (бiрiншiден, тергеулiк) жүргiзу тәсiлдерiн айтамыз.

Криминалистика тактика мазмұнын:

1.     Криминалистикалық болжамдар және тергеудi жоспарлау туралы iлiм.

2.     Тергеулiк ситуация түсiнiгi және оған баға беру, тергеу мүддесiне қарай пайдалану бойынша нұсқаулар.

3.     Тактикалық шешiм түсiнiгi және оны әртүрлi жағдайларда қабылдау бойынша нұсқаулар.

4.     Тергеу процесiнде қылмыспен күрес жүргiзiп жүрген құқық қорғау органдары қызметкерлерiмен тергеушiнiң өзара әрекеттесуiн iске асыру қағидалары, алынған оперативтiк түпнұсқаларды пайдалану.

5.     Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде техникалық-криминалистiк құралдарды және дәлелдемелердi жинап зерттеуден өткiзу тәсiлдерiн пайдалану бойынша нұсқаулар.

6.     Алдын-ала тергеу және сот өндiрiсiнде арнайы бiлiмi бар тұлғаларды, маман және жұртшылық көмегiн пайдалану бойынша нұсқаулар.

7.     Тергеу процесiнде ұйымдық және техникалық сипаттағы шараларды iске асыру қағидалары.

8.     Тактикалық тәсiлдер және нақтылы процессуалдық әрекеттердi жүргiзу бойынша нұсқаулар.

9.     Тергеу барысындағы тактикалық комбинациялар құрастырады.

Тактикалық тәсiлдер, нұсқаулар және комбинациялар криминалистикалық тактика негiзi болып саналады.

Криминалистикалық тәсiл дегенiмiз заңға қайшы келмейтiн, белгiлi ситуациялық жағдайда, қылмыстың алдын-ала тергеуге қажет дәлелдемелердi жинау, зерттеу, баға беру және iске асыру мақсатындағы тергеу әрекеттерiнiң нәтижелiгiн арттыру үшiн тергеушiнiң қолданатын арнайы әдiс-тәсiлдерi мен қолайлы мiнез-құлқы.

Тактикалық тәсiлдердiң екi түрiн ажыратуға болады:

—            әрекеттiк, яғни қандай да бiр қимылдарды iске асыру барысындағы тәсiлдер;

—            бағыттық, яғни тергеудi жүргiзушi тұлғаның нақтылы мiнез-құлықтық бет алысты таңдап iске асыру тәсiлi.

Тактикалық тәсiлдердi қолдану шарттары:

1.      заңға қайшы келмеу — рұқсат беретiн заңдар, қағидалар және ережелер жүйесiне сай келу, аталмыш тәсiлдердi (нұсқаулар, комбинациялар) тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi, сотпен iске асыру тәртiбi, мақсаты және мазмұны;

2.      рұқсаттылық, яғни сипаты, мазмұны және мақсаттылығы бойынша заңға толығымен сәйкес болу керек;

3.      ғылыми негiзделген;

4.      тәжiрибемен дәлелденген, яғни қолданылған күш, құрал және жiберiлген уақыттың бекер болмауы;

5.      қолайлы, яғни әрбiр тергеушi, жедел iздестiру қызметкерi және соттардың пайдалану мүмкiндiгi бар.

Тактикалық-криминалистiк нұсқаулар дегенiмiз ол, тергеу жүргiзу немесе сот өндiрiсiндегi тактикалық тәсiлдердi таңдап қолдануға қатысты, ғылыми негiзделген және мақұлданған тәжiрибелiк кеңес.

Тактикалық комбинация деп тергеулiк ситуациясымен себептелген және нақтылы тергеу мiндетiн шешу мақсатын iске асыруды көздеген, тактикалық тәсiлдер немесе тергеулiк әрекеттердiң ұштасуын айтады.

Бiр ғана тергеу әрекетi шенберiндегi тактикалық тәсiлдердiң ұштасуын қарапайым тактикалық комбинация дейдi.

Нақтылы iстi тергеу барысындағы тергеу әрекеттерiнiң ұштасуы, күрделi тактикалық комбинация болып саналады. Күрделi тактикалық комбинацияға бiртектес не әртүрлi тергеулiк әрекеттер, сондай-ақ қамсыздандыру сипатындағы, ұйымдық-техникалық шаралар ене алады.

Оперативтiк-тактикалық комбинация дегенiмiз ол, бiртұтас тактикалық оймен қамтылған, тергеушi тапсырмасы бойынша тергеу әрекетiмен қатар жүргiзiлетiн жедел iздестiру шаралары. Мұндай шаралар мақсаты ретiнде, комбинация құрылымына енетiн нәтижелiк, талпынушылық және қауiпсiздiк, ал қажет болғанда нақтылы мезетке дейiнгi құпиялылық жағдайын қалыптастыру болып саналады. Бiртұтас оперативтiк-тактикалық комбинация құрылымында, жедел iздестiру шараларының тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында тергеу әрекеттерi де жүргiзiлуi мүмкiн. Мұндай әрекеттер тергеушiнiң жедел iздестiру қызметкерлерiмен өзара әрекеттесу жолымен iске асырылады.

Тактикалық шешiм деп тергеулiк ситуацияға, тергеу процесiнiң жолына және нәтижесiне тактикалық ықпал жасау мақсатын таңдау және аталмыш мақсатқа жету әдiс-құралдарын анықтауды айтады. Тактикалық шешiмдi iске асырудың негiзгi құралдары ретiнде, тактикалық тәсiлдер және тактикалық комбинациялар жүредi.

Тактикалық шешiм үш бөлiктен тұрады: 1) ақпараттық; 2) ұйымдастырушылық; 3) операциондық.

1. Тактикалық шешiмнiң ақпараттық бөлiгi тергеулiк ситуацияға талдау жасап, баға беруден тұрады:

—            шешiмiн талап ететiн, процессуалдық мiндеттер;

—            қарсы тұрушы күштердiң ойлары;

—            тергеу мүмкiндiктерi;

—            болжамалы ақпар.

2. Тактикалық шешiмнiң ұйымдастырушылық бөлiгi мынадай тұжырымдарды өзiне жинақтаған:

—            функциялар тарату;

—            өзара әрекеттесу бағыты мен нысандары;

—            қолданыстағы күш-құралдарды iске асыру ретi;

—            қосымша мүмкiндiктер;

—            қажеттi ұйымдық-техникалық шаралар жүргiзу.

3. Тактикалық шешiмнiң операциондық бөлiгi, ол:

—            тактикалық ықпал ету мақсатын;

—            мақсатқа жету тәсiлдерi мен жағдайларын;

—            тактикалық шешiмдi iске асырудың болжамалы нәтижелерiн анықтау.

Тактикалық шешiм мақсаттары:

—            тергеулiк ситуацияны жағымды жаққа ауыстыру;

—            шыңайы тергеулiк ситуацияны тиiмдi пайдалану;

—            тергеуге қарсы тұрушы тұлғалар үстiнен тактикалық билiк орнату;

—            бастапқы тергеу кезеңiндегi тұтқиылдық факторын зерттеу;

—            тергеудi алға басу әдiстемесiмен қамтамасыз ету.

Тактикалық шешiмге қойылатын талаптар:

—            заңдылық;

—            өнегелiлiк;

—            уақыттылық;

—            негiздiлiк;

—            шынайылық.

Процессуалдық әрекет тактикасы деп процессуалдық әрекеттердi дайындау, iске асыру, бекiту және нәтижелерiне баға беруде қолданылатын тактикалық тәсiлдер жүйесiн айтады. Оның құрылымы төмендегiдей сатылардан тұрады:

1.     жүргiзуге дайындық;

2.     жүргiзу;

3.     жолы мен нәтижелерiн бекiту;

4.     алынған нәтижелерге баға беру және оның нақтылы қылмыстық iс бойынша делелдемелiк ақпарат жүйесiндегi маңызы мен алатын орны.

Осы сатыларды iске асырудағы тактикалық тәсiлдер, оның алдына қойылған мiндеттердi шешумен қамтамасыз етiледi.

I. Процессуалдық әрекеттi жүргiзуге дайындық мыналардан тұрады:

—  мiндеттер түсiндiрiледi және құрастырылады;

—  жүргiзу мезгiлi және оған қатысушылар шеңберiне, криминалистикалық әдiс-тәсiлдердi пайдалануға, оперативтiк мүмкiндiктердi пайдалану шегi мен нысандарын анықтауға, жұртшылық және маман көмегiне  байланысты мәселелер шешiледi.

Процессуалдық әрекеттi жүргiзу жоспарында, оның мiндеттерi, жүргiзу орны мен уақыты, қажеттi күштердi қатыстыру, олардың қарым-қатынастары көрсетiледi, сонымен қатар мұнда:

1.         процессуалдық әрекет жүргiзiлiп тұлғалар және объектiлер жайлы ақпарат;

2.         жүргiзу кезiнде қажет болатын дәлелдемелер;

3.         осы дәлелдемелер мен оперативтiк мәлiметтердi пайдалану тәсiлдерi;

4.         процессуалдық әрекеттi жүргiзуге бағытталған тактикалық тәсiлдер оларды ситуацияның өрбуiне байланысты пайдалану тәртiбi бойынша шоғырланған.

II. Процессуалдық әрекеттi жүргiзу.

Бұл сатыда көрсетiлген жоспар iске асырылып, онда қойылған мiндеттер шешiледi. Осыған байланысты тергеу процесiндегi тергеулiк әрекеттер бастапқы және келесi болып бөлiнедi.

Бастапқы тергеу әрекеттерi:

1.     тергеушiнi тергеу оқиғасына бағдарлау, осы оқиғаның пайда болу механизмi және болатын зардаптары туралы мағұлмат алу;

2.     қылмысты iзiн суытпай ашу, қылмыскерге iздеу салып, ұстауға қажеттi мәлiметтердi алу;

3.     субъективтiк не объективтiк факторлар әсерiнен бүлiнiске ұшырайтын дәлелдемелердi жинау;

4.     тергеулiк болжамдарды құру мақсатынды түпнұсқалы ақпараттарды алу үшiн жүргiзiледi.

Келесi тергеулiк әрекеттер II және III ақырғы тергеудiң кезеңдерiнде жүргiзiледi және мыналарға бағытталған:

1.     бастапқы кезеңде жиналған дәлелдемелердi зерттеуге, баға беруге және қолдануға;

2.     дәлелдемелермен әрi қарай жұмыс жасауға;

3.     болжамдарды тыңғылықты тексеруге;

4.     қылмыс құрамы элементерiн дәлелдеуге;

5.     қылмысқа итермелейтiн жағдайлар мен себептердi анықтауға.

III. Процессуалдық әрекеттер жолын және нәтижелерiн бекiту.

Бұл сатының мiндетiне, процессуалдық әрекет мазмұны мен нәтижелерiн дұрыс және толымды көрсетумен қамсыздандыру жатады. Осыған байланысты, заңды нысандардағы техникалық-криминалистiк құралдар мен дәлелдемелiк ақпарды бекiтiп алу тәсiлдерiн тиiмдi пайдалану көзделген. Процессуалдық түрде бекiтiлмеген ақпараттың дәлелдемелiк күшi болмай қалады.

IV. Алынған нәтижелерге баға беру және олардың мазмұнын анықтау.

Процессуалдық әрекет жүргiзу кезiндегi жұмысты және одан алынған нәтижелердi талдаудан өткiзу мыналар үшiн қажет:

—  алынған нәтижелердiң дұрыстығын тексеру;

— дәлелдеудегi олардың мағынасы және әрi қарай пайдалану жолы туралы сұрақтарын шешу.

Процессуалдық әрекет жүргiзудiң аталмыш сатысында:

1.     жiберiлген қателiктер айқындалады;

2.     пайда болуы мүмкiн не пайда болған зардаптар анықталады;

3.     осы процессуалдық әрекеттi қайталап жүргiзу қажеттiлiгi шешiледi;

4.     жүргiзiлген әрекеттiң жолы мен нәтижелерi көрсетiлген, процессуалдық құжатқа баға берiледi (шыңайылығына, толымдылығына, тәртiбiне, анықтылығына, қажеттi процессуалдық реквизиттердiң бар екендiгiне).

Тергеулiк ситуация және тактикалық шешiм, оларға баға беру және қылмысты әшкерлеуде пайдалану.

Тергеулiк ситуация яғни, тергеудiң белгiлi бiр кезеңiнде айғақты мәлiметтердiң, дәлелдемелердiң көлемiне және ерекшелiгiне, iстiң мән-жайын анықтау мүмкiндiгiне байланысты қалыптасқан жағдай.

Тергеулiк ситуацияны құрастыратын жағдайларды төрт топқа бөлуге болады:

1.     ақпараттық сипаттағы факторлар (жасалған қылмыс жағдайлары туралы мағұлматтар; дәлелдемелiк ақпараттар алынған түпнұсқалар; нақтылы тұлғалардың тергеу жағдайы туралы хабардар болуы және т.б.);

2.     процессуалдық және тактикалық сипаттағы факторлар (дәлелдемелiк ақпараттарды алу және пайдалану мүмкiндiктерi, тергеу кезiндегi мiндеттердi шешудiң тактикалық ерекшелiктерi);

3.     психологиялық сипаттағы факторлар (тергеу оқиғасына қатысы бар тұлғалар мен тергеушiнiң қарым-қатынасы, бұл тұлғалар психологиясы);

4.     ұйымдық және материалдық-техникалық сипаттағы факторлар (қажеттi күш-құралдардың бар болуы, оларды пайдалану мүмкiндiктерi).

Тергеулiк ситуацияны кең және тар мағынада қарастырады. Кең мағынада — барлық жағдайлардың жиынтығы, ал тар мағынада — нақтырақ, криминалистикалық ұғымда.

Тергеулiк ситуацияға талдау жасап, баға беру кезiнде ақпараттық факторлар анықтаушы, яғни түпнұсқалы және негiзгi болып саналып, тергеу бойынша нақтылы кезеңде бағыттылықты және келесi қызмет мазмұнын айқындайды.

Тергеулiк ситуациялар жiктемесi

     Тергеушi алдында тұрған мiндеттердi шешу мүмкiндiктерi бойынша тергеулiк ситуациялар былайша жiктеледi:

1.     қолайлы және қолайсыз;

2.     даунамалы және даусыз;

3.     типтiк және спецификалық;

4.     бастапқы, аралық және ақырғы.

Тактикалық шешiм түсiнiгi және мәнi

    Тергеу барысында тергеушi процессуалдық және процессуалдық емес шешiмдер қабылдайды.

Тергеушiнiң тактикалық шешiмi, оның процессуалдық қызметiмен тығыз байланыста бола тұра, дәлелдемелердi жинап зерттеу шараларын iске асыру тактикасын анықтауға, яғни тиiмдi әдiс-құралдарды таңдауға бағытталған.

Қойылған мақсат қандай, қашан және қалай iске асырылатынын, осы тактикалық шешiм анықтайды, ол тергеу әрекеттерiмен қатар, басқа да процессуалдық сипаттағы шараларды қамтиды (басқа қызметтермен қарым-қатынас; жұртшылық көмегiн қылмыскердi iздеуде пайдалану және т.б.).

Тактикалық шешiмдi қабылдау ол, мақсатты және оған жету тәсiлдерiн анықтайтын, өз еркiмен жасалынатын iс-әрекет. Тактикалық шешiмдi қабылдау өзiне:

1.     нақтылы қимылдар қажеттiлiгiн қамтитын ақпаратты талдауды;

2.     пайда болған ситуацияны ескере отырып, қимылдар мақсатын анықтауды;

3.     тиiстi әдiс-құралдарды таңдауды;

4.     тиiмдi шешiмдi айқындау үшiн ойшылдық өңдеу жүргiзудi жинақтаған.

Тактикалық шешiм бiрқатар талаптарға сәйкес болу керек:

1.     заңдылық;

2.     әдептiлiк;

3.     дер кезiнде болушылық;

4.     негiздiлiк;

5.     шыңайылылық.

Тактикалық шешiмдi тергеушi өзi жеке қабылдайды, ал қылмысты тергеушiлер тобы тергегенде, бiрiге отырып дайындаған шешiм негiзiнде, аталмыш топтың басшысы қабылдайды.

Тергеу жоспарына сай, топ мүшелерi бiр мақсаттағы тергеу әрекетiнiң шеңберiнде тактикалық шешiм қабылдайды.

2. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлау

         Әртүрлі қылмыстардың тез арада әшкереленуі, жалпы тергеудің сапасы, тергеушінің істі тергеуге байланысты жұмысының мақсатты және ұйымды түрде өткізілуі осы тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты. Аталмыш жоспарға енетін мәселелер осы қылмыс жөніндегі тергеушінің ойша жасаған болжауынан туындайды. Осындай ойша шығармашылық талдау процесінің үстінде осы қылмыстың қандай жағдайда болғандығы, қылмысқа қатыстан адамдар және де қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары жөнінде белгілі бір болжаулар пайда болады.

Криминалистикалық болжам деп өкілеттілігі бар тұлғамен ұсынылатын зерттеудегі оқиғаның бөлек жағдайларының немесе мазмұнының, сондай-ақ деректер арасындағы себептік байланыстын дәлелденген ықтималдық түсінігін айтамыз.

Қылмысты тергеуді жоспарлауға негіз болу арқылы криминалистикалық болжамдардың тәжірибелік маңызы көтеріледі, ал оларды тексерумен дәлелдемелерді жан-жақты және толымды зерттеу мүмкіндігі пайда болады.

Логика тұрғыдан криминалистикалық болжам гипотезаның бір түрі ретінде байқалып, яғни шамамен ой тұжырымы болып саналады.

Криминалистикалық болжам ерекшеліктері:

·        қылмыстық сот өндірісінде пайдаланылады;

·        қылмысты тергеп-ашуда маңызы бар деректерді түсіндіреді;

·        заңмен бекітілген шектеулі мерзім аралығында тексеріледі;

·        тергеуге қарсы тұрушылық әрекеттері байқалғанда заңмен реттелген әдіс-тәсілдер көмегімен өкілеттілігі бар лауазыммен тексеріледі.

Криминалистикалық болжам қасиеттері:

–       анықталған деректерге, фактілерге қарама-қайшы (кереғар) болмау;

–       тексеріске мәжбүрлік;

–       шамамен қарапайымдылық;

–       тергеу барысында анықталған мәселелер төңірегінде кеңінен қолданбалы болу.

Криминалистикалық болжамдар төмендегідей бірқатар негіздер арқылы жіктеледі:

1) Құрастыру субъектілеріне қарай криминалистикалық болжамдар тергеулік, жедел іздестірушілік, сараптамалық және соттық болып бөлінеді.

2) Түсіндіруге жататын деректер мөлшері бойынша криминалистикалық болжамдар жалпы және жеке болып бөлінеді.

3) Айқындылық деңгейі бойынша криминалистикалық болжамдар кәдімгі (типтік) және нақты болып бөлінеді.

4) Ықтималдық деңгейі бойынша криминалистикалық болжамдар болуы ықтимал және күмәнді болып бөлінеді.

5) Құрастыру уақыты бойынша криминалистикалық болжамдар алғашқы және келесі болып бөлінеді.

6) Дәлелдеу затына қатысты айыптаушы және ақтаушы болжамдарды қарастыруға болады.

Криминалистикалық болжамдарды тексеру – ол болжам мазмұнын құрайтын растайтын немесе жоққа шығаратын жорамалдарға қатысты деректік жағдайларды анықтауға бағытталған қызмет. Болжамдарды тексеру қолдағы мәліметтерді логикалық тұрғыдан талдау және оларға баға беруге негізделіп, сондай-ақ тергеулік әрекеттер мен жедел іздестіру шараларын жүргізу арқылы іске асырылады. Дәлелденген болжам өз жорамалдығын жояды да, объективтік шындықты тағайындайтын сенімді мағұлматқа айналады.

Тергеуді жоспарлау деп заң талаптарына сәйкес және азғана уақыт пен күш жұмсау арқылы жасалған қылмыстың барлық мән-жайын анықтау және кінәліні әшкерелеу жұмысының реті мен мазмұнын көрсететін ойшылдық қызметті айтады. Аталмыш қызмет нәтижелері әдетте тергеудің жазбаша жоспарында орын алады.

Жоспарлау элементтері:

·        қолда бар бастапқы мәліметтерді зерттеу;

·        криминалистикалық болжамдарды құру арқылы тергеу бағытын таңдау;

·        дәлелдеу заты мен шегіне қатысты тергеу міндеттерін анықтау;

·        болжамдарды тексеру үшін және қойылған міндеттерді шешуге қажетті тергеулік әрекеттер, жедел іздестірушілік және ұйымдастырушылық-техникалық шаралар шенберін айқындау;

·        тергеулік әрекеттер тактикасын және жоспарланған іс-қимылдар мен шараларды орындаушыларды дайындау;

·        әрекеттерді іске асыру реті мен мерзімін анықтау;

·        көрсетілген бағдарламаны жазбаша тергеу жоспары, сызба, кесте, карточка түрлерінде дайындау.

Жоспарлау қағидалары (принциптері):

·        динамикалық (жылжымалылық) принципі, осының арқасында жоспарлау қызметі тергеудің барлық барысында орын алады; жаңадан шығарылған болжамдарды тексеруді ескере отырып, тергеу жоспары әрқашан дәлденіп, толықтырылып отырады;

·        жеке даралық принципі, яғни жоспарлау тергеудегі әрбір қылмыстың қайталанбайтындылығымен және тергеуші жеке басының ерекшелігімен қамтамасыз етіледі; жоспар нақтылы тергеу барысында алынған мәліметтер негізінде құрастырылады;

·        нақтылылық принципі, тергеу жоспарындағы жалпы тұжырымдамалардың жоқтығымен көрсетіледі; бағдарламада жоспарланған әрекеттер мақсаты, орындаушылар, мерзімдер, жүргізу орны және тағы басқалар дәл көрсетілу керек.

Тергеуді жоспарлаудың түрлері:

1)    Тергеуші өндірісіндегі бірнеше қылмыстық іс бойынша жұмысты жоспарлау (жиынтық жоспар);

2)    Бөлек қылмыстық іс бойынша тергеуді жоспарлау;

3)    Бөлек қылмыстық істің алғашқы, келесі немесе соңғы тәрізді нақты тергеу кезеңдерін жоспарлау

4)    Тактикалық комбинацияны жүргізуді жоспарлау;

5)    Бөлек тергеулік әрекет жүргізуді жоспарлау.

3. Тергеулік қарау және куәләндіру

    Тергеулік қарау – ол қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізуде маңызы бар объектілерді (олардың белгілері, қасиеттері, жағдайы, өзара орналасуы) тергеуші немесе анықтаушының тікелей көру, бекіту және зерттеуімен айқындалатын процессуалдық іс-әрекет.

Тергеулік қарау объектілері ретінде оқиға болған жер және оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелер, сондай-ақ бөлек заттар, құжаттар, адамдар, мәйіттер және жануарлар жүреді. Тергеулік қараудың мағынасы өте зор, оның себебі қылмыстың жасалу жағдайын көрсететін көптеген қажетті іздердің бөлігі осы әрекетті жүргізу барысында табылады және зерттеледі.

Тергеулік қарау қағидалары (принциптері):

·        заңдылық;

·        дер кезінделік;

·        шыңайылық, толықтылық және жан-жақтылық;

·        мақсаттылық;

·        ғылыми-техникалық құралдар мен маман көмегін пайдалану;

·        табылған және қараудағы объектілермен жұмыс жасауда криминалистикалық ережелерді сақтау;

·        қарауды басқару тергеушінің жеке басына жүктеледі.

Тергеулік қарау түрлері объектілер арқылы, жүргізу реті және көлеміне қарай жіктеліп жатады.

Объектілер арқылы тергеулік қарау мыналарға бөлінеді:

–       оқиға болған жерді қарау;

–       мәйіттің сырт пішінің оқиға болған жерден табылғанда қарау;

–       құжаттарды қарау;

–       заттарды қарау;

–       жануарларды және олардың өліктерін қарау;

–       оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелерді қарау;

–       көлік құралдарын қарау;

–       куәләндіру (адам денесін қарау).

Жүргізу реті (уақыты) бойынша:

–       алғашқы қарау;

–       қайталама қарау, яғни бұрын тергеулік қарауда болған әрбір объектінің келесі қаралуы; бұл жерде объект үстіндегі табылған іздердің барлығымен толық зерттеледі.

Көлемі бойынша:

–       негізгі қарау;

–       қосымша қарау – бұрын толық қаралған объектінің бөлек элементтерін қарау.

Оқиға болған жерді қарау тергеудегі оқиға жағдайларын анықтауға маңызы бар қылмыс іздері мен басқа да мәліметтерді, сондай-ақ оқиға болған жердің жағдайын мақсатты түрде тез арада қарастырып, зерттеп және бекітіп алуға бағытталған кідіртпейтін тергеулік әрекет болып табылады.

Оқиға болған жерді қарау Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 221, 222, 223–баптарына сәйкес жүргізіледі.

“Оқиға болған жер” және “қылмыс болған орын” деген екі түсінікті ажырата білу керек.

Оқиға болған жер деп жасалған қылмыстың іздері табылған аула немесе бөлме аумағын айтады. Мұнда ескеретін бір жай қылмыс, іздер табылған жерде де, және басқа да жерде жасалуы мүмкін.

Қылмыс болған орын деп тікелей қылмыс жасалған немесе қылмыстық нәтиже пайда болған жерді айтады. Қылмыс іздері бұл жерден басқа жерде де табылуы мүмкін.

Оқиға болған жер қылмыс болған орынмен сәйкес келуі мүмкін және сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, кісіні пәтерде өлітіріп, оны бөлшектеп сойғаннан кейін (қылмыс орны) мәйіт бөлшектері орман, көл және басқа да жерлерге апарып тығылады. Әрбір мәйіт бөлшегі табылған орын оқиға болған жер ретінде қарастырылады.

Оқиға болған жерді қарау барысында зерттеліп, бекітуге жататындар:

1)    аула бедері (рельеф), оқиға болған жердің табиғи және жасанды шекарасы;

2)    үй-жайдың, жаңындағы қосымша құрлыстардың, оларға баратын және келетін жолдарының орналасуы және сипаты;

3)    сол жердегі заттардың кеңістікте орналасуы, олардың бір-біріне қатысты жағдайы және арақашықтығы;

4)    заттардың мақсаттылық тұрғыдан орналасуы;

5)    қылмыс және қылмыскердің іздері;

6)    негативтік жағдайлар.

Негативтік жағдайларды оқиға болған жерден табудың мағынасы өте зор. Оның себебі мұндай жағдайларды талдау нәтижесінде қылмысты жасағансуды (инсценировка), яғни тергеудің нақтылы бір нәтижесін қалайтын тұлғаның шын мәнінде болған оқиғаға сәйкес келмейтін жағдайды қолдан жасауды әшкерелеуге мүмкіндік туындайды.

Жасағансу мақсатына:

1)    шын оқиға белгілерін жасыру үшін нақтылы жерде басқа қылмыстың жасалғандығына сілтейтін жағдайды туғызу (мысалы, ұрлықты жасыру мақсатында шабуыл жасап тонау жағдайын туғызу);

2)    жасалған қылмысты жасыру үшін, қылмыстылық сипаты жоқ оқиғаны көрсету (мысалы, кісі өлтіруді жасыру мақсатында өзін-өзі өлітіру немесе абайсыздықтан өлуді жасағансу);

3)    жат қылық, қамсыздық, салақтық және тағы басқа әрекеттерді жасыру мақсатында қылмыстың жасалуын көрсету (мысалы, құжаттардың жоғалуын жасыру үшін, олардың ұрлануын жасағансу);

4)    қылмыс құрамының бөлек элементері туралы тергеушіні бояма өтірік жолға түсіру (мысалы, қылмысты басқа адаммен, басқа жерде және басқа мақсатта жасағандығын көрсету).

Оқиға болған жерді қарау кезеңдері: 1) дайындық, 2) жұмыстық, 3) соңғы.

Оқиға болған жерге жатпайтын бөлмелер мен аулаларды тергеулік қарау объектілері ретінде өндірістік, сауда, қойма және тұрғылықты бөлмелер, әртүрлі аулалар жүреді.

Адам мәйітін табылған жерде сыртынан қарау оқиға болған жерді қарау барысында жүргізілуі мүмкін. Жағымсыз жағдайларда (мысалы, ауа райына байланысты) мәйіт морг ішінде қаралуы мүмкін.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224-бабына сәйкес адам мәйітін ол табылған жерде сыртынан тексеру тексерудің жалпы ережелерін сақтай отырып және сот медицинасы саласындағы маман дәрігердің, ал оның қатысуы мүмкін болмаған жағдайда – өзге дәрігердің міндетті түрде қатысуымен жүргізіледі. Мәйітті тексеру үшін басқа да мамандар тартылуы мүмкін.

Куәландыру – ол куәландырылатын адамның тергеу оқиғасымен байланыста болғандығын көрсететін ерекше белгілерді және адам денесінен қылмыс іздерін айқындау мақсатында жүргізілетін тергеулік қараудың ерекше түрі.

Тергеулік және сот-медициналық куәландыруларды бір-бірінен ажырата білу керек. Кейінгісі сот-медициналық сараптаманың бір түрі болып саналады және ол келтірілген жарақат мерзімі, себебі, оның ауырлық деңгейі туралы мәселені шешу мақсатында сот медицина саласындағы маманмен жүргізіледі.

4. Тінту және алу

     Қылмыскерлер жасаған қылмыстарының іздерін жасыруға әртүрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, айғақ заттарды тығып қоюға тырысады. Құқық қорғау қызметкерлерінің, оның ішінде тергеушілердің басты міндетіне осы қылмысты ашуға қажетті дәлелдемелрді, айғақ заттарды тез арада ізін суытпай тауып алу жатады. Жоғарыда келтірілген заттық дәлелдемелрді тез арада тауып алу және осының нәтижесінде қылмыстың ізін суытпай ашуға көмек көрсететін тергеулік әрекеттердің біріне тінту жатады.

Тінту дегеніміз іске маңызы бар заттарды тауып алу мақсатында үй-жайды, қора-ауланы, көлік құралдарын және бөлек тұлғаларды еріксіз түрде қарауға, сондай-ақ тергеуден бой тасалап жүргендер мен мәйіттерді табуға бағытталған тергеу әрекеті.

Тінтудің заңдылық кепілдіктері:

–       тінтудің дәлелділігі, яғни оны жүргізуге негіз жеткілікті;

–       қарау әрекетін криминалистикалық талаптар мен адамгершілік қағидаларына толық сәйкестікпен жүргізу;

–       тінту нәтижелері мен барысын процессуалдық және тактикалық талаптарды сақтай отырып толтыру.

Тінту жүргізудің сатылары: алдын-ала, шолушылық, егжей-тегжейлік, соңғы.

Тінту жүргізу кезінде негативтік жағдайларға да көңіл аудару қажет (өмір сүру ерекшеліктері мен тінтілушінің жүріс-тұрысына). Оларға жататындар:

–       әдеттегі сұраныстан асып түскен заттардың саны;

–       тінтілушінің жеке басының қасиеттеріне табылған заттардың сәйкес келмеуі;

–       табылған заттардың әдеттен тыс сақталуы (құпиялы жерде, басқа зат түрімен бүркемеленген);

–       бөлек заттардың әдеттен өзгеше қасиеті, олардың белгісіз мақсаты;

–       қараудағы заттар жөнінде тінтілуші берген түсініктердің күмән туғызуы (қасиеттері, шығу тегі, сатып алу уақыты жайлы және т.б.);

–       мүдделі тұлғалардың затты тығуға немесе жоюға әрекет жасауы, тергеуші назарын басқа жаққа аударуы, қандай да бір затты қарау барысында ерекше қызбалық таныту және т.б.

Тінту барысында қолданылатын ғылыми-техникалық құралдар:

–       металл заттар мен қорытпаларды табу үшін пайдаланылатын магниттік іздегіш-көтергіштер;

–       іздеудегі объектілер дірілі мен шуын айқындау үшін қолданылатын акустикалық анализаторлар, стетоскоптар;

–       жарылғыш, наркотик заттарды, адамдарды табу үшін қолданылатын газды анализаторлар;

–       температурасы қоршаған ортадан бөлек болатын объектілерді (адам, жануар) табу мақсатында қолданылатын инфрақызыл детекторлар, тепловизорлар;

–       қабырға, заттарды зерттеу үшін қолданылатын рентген құрылғылары;

–       көрінбейтін жасырын бөгеттерді іздеу үшін пайдаланылатын телевизиондық құрылғылар;

–       ультрадыбыстық дефектоскоптар, бос жерлерді анықтаушылар, радиотолқындық аспаптар және басқалар.

Осы тергеу әрекетінің соңғы сатысы – жүргізу барысы мен оның нәтижелерін бекіту.

Негізгі және қажетті бекіту құралы ретінде тінту хаттамасын толтыру жүреді. Тінту барысы мен оның нәтижелерін бекітудің қосымша құралы ретінде жоспар, сұлба, сызба, фотоға түсіру және бейне жазу жүреді. Кейінгісі құпиялы жерлер мен бүркемеленген объектілердің сақтау орны табылған кезде қоданылса көп нәтиже береді.

Алу дегеніміз іске қатысы бар заттарды немесе құжаттарды қандай да бір адамнан немесе мекемеден талап ету арқылы алуға бағытталған тергеу әрекеті. Аталмыш тергеу әрекеті заттар  мен басқа да объектілердің біреуде тығылып жатқан орны нақты түрде белгілі болған кезде жүргізіледі.

Алудың тінту әрекетінен айырмашылығы, бұл жерде алынған заттардың өзі және жатқан орны белгілі болғандықтан, тінтудегідей іздеу процесінің элементтері жоқ. Сонымен қатар егер тінту әрекетін жүргізу үшін қылмыстық іс жүргізу заңы прокурордың санкциясын қажет етсе, алуды жүргізу үшін тергеуші немесе анықтама жүргізуші тұлғаның дәлелді қаулысы жеткілікті.

5. Жауап алу және беттестіру

    Жауап алу дегенiмiз істің дұрыс шешілуінде маңызы бар жағдайлар туралы көрсетулерді заңмен рәсімделген тәртіп бойынша жауап берушіден алуға бағытталған процессуалдық (тергеулік және соттық) әрекет.

Жауап алу кезінде нақты тактикалық жағдайларды сақтау арқылы нәтижелілікке жетуге болады. Олардың негізгілеріне:

–       жауап алу кезіндегі шапшандылық, яғни жауап алуда заңға қайшы келмейтін тактикалық тәсілдерді пайдалану кезінде тергеушімен ыңталықты өз қолында ұстап қалу;

–       жауап алудағы мақсаттылық, яғни шыңайы мағұлмат алу үшін жауап алуды алдын-ала ойластырып жүргізу;

–       жауап алудың объективтілігі және толымдылығы, яғни тергеуші алынған көрсетулерді өз көзқарасына сай қысқартуға және өзгертуге құқылы емес, сондай-ақ жауап алынатын адамға өз ойын жүктеуіне болмайды. Объективтіліктің кепілі ретінде жауап алынатын адамға жөн сілтеуші сұрақтар қоюға заңмен тыйым салынуы, ал толықтылық кепілі – мүмкіндік бойынша көрсетулерді ауызба-ауыз баяндау.

Жауап алудың мақсатына жетудің қажетті шарты болып жауап алынатын адаммен психологиялық байланыс орнату табылады.

Психологиялық байланыс орнатудың негізгі тәсілдері:

–       тергеуші қимылдарының шыңайылығына жауап алынатын адамның көзін жеткізу, тергеушіге сыйластықпен қарауға иландыру;

–       жауап алынатын адамды көрсетуге, тергеушімен сұқбаттасуға құмарландыру;

–       жауап алынатын адамның құқығын сақтауда және оның заңды мүдделерін қанағаттандыруда қамқорлық білдіру;

–       жауап алу барысында шиеленісушіліксіз іскерлік жағдай туғызу және оны қолдау;

–       жауап алу барысында әдептілік, ұстамдылық көрсету, тіл мәдениетін сақтау.

Жауап алу, басқа да тергеу әрекеттері тәрізді дәлелдемелерді алу, зерттеу және оларға баға беруге бағыттала отырып, үш негізгі сатыдан тұрады:

–       жауап алуға дайындық;

–       жауап алынатын адамнан ақпарат алу;

–       жауап алу барысы мен оның нәтижелерін бекіту.

Жәбірленушіден жауап алу тактикасы куәдан жауап алу тактикасымен ұқсас болғандықтан, оларды бірге қарастыруға болады. Алайда, жәбірленуші оқиға жағдайындағы фактілерді қате қабылдау арқылы және өзіне төнген қауіп-қатер арқасында істің нәтижесіне өзіндік құштарлық танытатын көріністерді ескерген жөн.

Куә мен жәбіленушіден жауап алуды бес кезеңге бөлуге болады:

·        жауап алуға дайындық;

·        жауап алынатын адаммен психологиялық байланыс орнату;

·        жауап алынатын адамның өз еркімен баяндауы;

·        жауап алынатын адамға сұрақтар құрастыру;

·        жауап алынатын адамды көрсетулердің магниттік жазбасы және хаттамасымен таныстыру.

Жауап алынатын куә немесе жәбірленушіге қойылуы мүмкін сұрақтар түрлері: толықтырушы, дәлдеуші, ескертуші, бақылаушы.

Айыпталушының айғақ беруден бас тарту әрекеттерін жеңіп шығуға қатысты тактикалық әрекеттер:

–       айыпталушының теріс көзқарас алып отырғандығына көзін жеткізу;

–       айыпталушымен бірге қатысқандардың айғақ беру фактісін пайдалану;

–       қылмысын әшкерелейтін бірге қатысқандардың айғағы, дәлелдемелерді ұсыну арқылы айғақ беруге ниеттендіру;

–       бірге қатысушылар арасындағы қарама-қайшылықтарды пайдалану.

Жауап алу барысында тергеуші алдында жалған айғақ беріп отырған куә немесе жәбірленуші, сондай-ақ сезікті немесе айыпталушы әрекеттерін әшкерелеу міндеті туындау мүмкін.

Жалған жауап беріп отырған адам әрекетін әшкерелеудің тактикалық тәсілдерін үш топқа бөлуге болады.

1)    Сезімге әсер ету тәсілдері:

– теріс көзқарас алып отырғандығына, оның жат қылықтық сипаты бар екендігіне көзін жеткізу;

– жалған айғақ беруден пайда болатын құқықтық зардап және жауап алынатын адамға жақын тұлғаларға тиетін зиянды түсіндіру;

– жауап алынатын адамның жақсы жақтарына әсер ету.

2) Логикалық ықпал жасау тәсілдері:

–  жауап алынатын адам айғақтарын жоққа шығаратын дәлелдемелер ұсыну;

–  жауап алынатын адамнан көрсетулерін дәлдеуді талап ететін дәлелдемелерді ұсыну

– жауап алынатын адам және онымен бірге қатысқандар арасындағы қарама-қайшылықтарды логикалық талдаудан өткізу; олардың теріс көзқарастары шындыққа жету үшін кедергі көрсетпейтіндігін дәлелді түрде ұғындыру.

3) Тактикалық комбинациялар (жауап алынатын адамның теріс көзқарасын әшкерелейтін жағдайды туғызу бойынша):

– тергеушінің істің мән-жайы туралы хабардар екендігін жауап алынатын адам алдында асыра көрсететін жағдай туғызу;

– тергеушінің қандай да бір жағдайлар туралы хабардар екендігін жауап алынатын адамға білдіртпеу;

– жанама жауап алу әдісі (шын мәніндегі қылмысқа қатысы бар екендігі жайлы басты сұрақты бүркемелейтін, ал жауап алынатын адам көзқарасындағы, екінші дәрежелі сұрақтарды қою).

Жасы толмаған куә, жәбірленуші, сезікті және айыпталушыдан жауап алу тактикасының ерекшеліктері ең алдымен осы санаттағы тұлғалар психикасының ерекшеліктерімен көрсетіледі. Аталмыш тұлғалардан жауап алуға дайындық барысында тергеуші бала немесе жас өспірімнің жетілу дәрежесі, мінезінің ерекшелігі, оған ересектердің ықпал жасау деңгейі жайлы деректерді анықтап алады.

Беттестіру – жауап алу барысында бiр оқиға бойынша екi адамның жауабы әртүрлi болған жағдайда оларды бiр-бiрiмен кездестiрiп, жүздестiрiп жауап алу. Осындай жағдайларға байланысты оларды беттестiру әрекеттерiн жүргiзiп арасындағы қайшылықтарды жою үшiн екеуiнiң қатысуымен бiр мезгiлде және қайтадан жауап алу жүзеге асырылады. Сондықтан беттестiру бұрын жауап алынған адамдардан және әртүрлi, қарама-қайшы көзқарастағылар арасында жүргiзiледi. Бұл өте күрделi тергеу әрекетi болғандықтан оған мұқият дайындалып, тергеу барысында тәсiлдiк әдiстердi пайдалана отырып, заңда көрсетiлген тергеудi жүргiзу тәртiбi қатаң сақталуы тиiс.

Ескеретін бір жағдай, жәбірленуші немесе куәні сезікті не айыпталушымен беттестіргенде, кейінгілері бұл тергеу әрекетін балағаттау, мін тағу, қорқыту, иландыру және басқа да негативтік ықпал жасау мақсатында пайдалануы ықтимал.

6. Тану үшін ұсыну

     Тану үшін көрсету дегеніміз жәбiрленушiге, куәға, сезiктi адамға немесе айыпкерге белгiлi бiр объектiнi көрсету арқылы, осы объектiнi оның бұрын көрген не көрмегенiн анықтап, егер көрген болса қашан және қандай жағдайда көргенiн, оны нақты қандай белгiлерi бойынша танитындығын айырып, шешу үшiн жүргiзiлетiн заңда көрсетiлген тергеу әрекетi.  Тануға көрсетiлген объектiлер қатарына жататындар: адамдар, өлiк, зат, бұйым, мал, кей жағдайда пәтер, бөлме, не жеке бiр жер де көрсетiлуi мүмкiн. Жоғарыда аталған заттарды, мәійттерді және басқа да объектілерді немесе олардың фотосуреттерінің теңдігін анықтау мақсатында заңда көрсетілген тәртіппен танушыға ұсыну осы тергеу әрекетінің мәні болып саналады.

Аталмыш тергеу әрекетінің негізінде танушының бұрын бақылағанда ойында қалып қойған объектісін басқа объектілер қатарында ұсынғанда оны ойша салыстыру арқылы көрсететін психологияық процесс жатыр. Мұндай салыстыру нәтижесі ретінде олардың теңдігі, ұқсастығы немесе айырмашылығы туралы қорытындысы жүреді.

Тану үшін көрсетудің түрлері:

·        адамдарды тану үшін көрсету;

·        мәйіт және оның бөлшектерін тану үшін көрсету;

·        заттар мен құжаттарды тану үшін көрсету;

·        жануарлар және олардың өліктерін тану үшін көрсету;

·        үй-жай және қора-ауланы тану үшін көрсету.

Тану үшін көрсету мынадай жағдайларда мүмкін болмайды:

·        тану үшін көрсетудің нақты түрін жүргізуге қарсылық көрсететіндей танушыда физикалық немесе психикалық жетіспеушіліктердің болуы;

·        танылуға тиіс адамда оны тани алатындай, яғни оны жекелендіретін белгілердің болмауы;

·        тиісті объектіні танушы бұрын басқа тергеу әрекетінің үстінде қабылдап көрген;

·        танушы танылуға тиіс объектіні бұрын жақсы білгендіктен, осы объектінің даралығына күмән туғызбайтындай, оның белгілерін анық атаған кезде;

·        объекті туралы мәліметтің болу арқасында көз жетерліктей теңдестіру жүргізілгенде (мысалы, сағаттағы нөмір және оның паспортындағы осындай нөмірдің сәйкес келуі).

Тану үшін көрсету ережелері:

1)танушыдан, тиісті адамды немесе затты бұрын қандай жағдайда бақылағандығы, сондай-ақ осы объектіні қандай белгілер мен ерекшеліктер арқылы тани алатындығы жайлы алдын-ала жауап алынады;

2)көрсетуге ұсынылатын объектілер саны үштен кем болмау керек;

3)танылуға бірге ұсынылатын объектілердің мүмкіндік бойынша сырт ұқсастығы болу керек; танылуға тиіс зат басқа біртектес заттармен бірге ұсынылады;

4) тану үшін көрсету жағдайы осы объектіні оқиға болған жерде қабылдаған жағдайға жақын болуы керек (объектінің алыс-жақындығы, күндіз, түнде, жарық түсіп тұрғанда және т.б.);

5) тану үшін көрсету әрекеті басталмас бұрын танылуға тиіс адамға бірге ұсынылып отырған адамдар арасынан таңдаған орнын алу ұсынылады;

6) тану үшін көрсету әрекеті куәлардың қатысуымен жүргізіледі;

7)егер куәгер немесе жәбірленуші танитын адамдар болса, онда олар жалған айғақ бергені және көрсетуден бас тартқаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатыны жайлы ескертіледі;

8)жетекші сұрақтар қоюға және жол-жөнкей қимылдарды жасауға тыйым салынады;

9)танушы ұсынылған адамдар немесе заттар арасынан біреуін көрсеткен жағдайда, одан осы объектіні қандай белгілер мен ерекшеліктер арқылы танығандығын түсіндіру талап етіледі.

Мәйітті тану үшін көрсету ерекшеліктері төмендегілермен байқалады:

·  мәйітті тану үшін көрсету танушылардан алдын-ала жауап алусыз жүргізу мүмкіндігі (мысалы, нақты адамның жоғалуы туралы арыз болмай мәйіт табылғанда – жақын жердегі тұрғындарға ұсыну);

·  мәйітті “сәндеуден” өткізу (“туалет” трупа) әрекеті, яғни қажет болған жағдайларда тергеушінің нұсқауымен танушы адамға мәйітті көрсетпес бұрын маман мәйітті гримдейді (жарақаттардың болуы, мәйіттің кейіпсізденуі);

· мәйітті әрбір танушы адамға бөлек жанғыз өзін көрсету;

· мәйітті киімсіз ұсыну, сонан соң киімін басқа осындай заттар арасында ұсыну.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау

     Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау дегеніміз қолданыста барларды тексеру және жаңа дәлелдемелерді алу мақсатында алдында жауап алынған тұлғамен қылмысқа қатысы бар жағдайларды, орны мен объектілерді көрсетуге, кейбір қимылдарды жасауға, осы жердің нақтылы жағдайын зерттеу және бұрын алынған айғақтармен салыстыруға бағытталған өз алдына бөлек тергеу әрекеті.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау әрекеті жүргізілетін жағдайлар:

1) жауап алынған тұлға қылмыс орнындағы жағдай, ондағы кейбір объектілердің орналасуы, оған қарай жүру немесе одан қайту жолдары жайлы айтып беруге қиналады, бірақ осының бәрін тікелей сол орынға шыққан кезде айғақтап бере алады;

2)жауап алынған немесе басқа да тұлғалардың қылмыс жасау мезетіндегі әрекеттерінің тәсілі немесе ретін сол жердегі жағдайға қатысты тексеру  немесе дәлдеу қажеттілігі туындағанда;

3)біртектес жағдайларға қатысты бірнеше тұлғалар айғақтарында қарама-қайшылықтар болғанда кезде.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау кешенді тергеу әрекеті бола тұра, өзіне жауап алу, тергеулік қарау, тану үшін көрсету, тергеулік эксперимент элементтерін жинақтаған. Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың басқа да тергеу әрекеттерінен айырмашылығы:

·        айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылауда тұлғаның қатысуы міндетті түрде өз еркімен болуы;

·        айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау кезіндегі объектілер мен іс-қимылдарды көрсету, мақсатты түрде алдын-ала бұрынғы жағдайды қайта құрусыз өту керек;

·        айғақтары тексеріліп жатқан тұлғаның көрсетуіне сәйкес іздер мен басқа да объектілерді табу;

·        алдын-ала жауап алынған адамның түсініктерін есепке ала отырып жағдайды бекіту.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың барысы мен нәтижелерін бекіту міндетті түрде тергеу әрекетінің хаттамасын құрастыру арқылы іске асырылады.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың барысы мен нәтижелерін бекітуде қолданылатын қосымша құрал ретінде фотоға түсіру, үн және бейне таспаға жазу, сондай-ақ тергеу әрекетіне қатысушылар жол бағытының жоспары, сұлбасы жүреді.

Хат-хабарды тұтқындау. Хабарламаларды жолдан ұстау.

Сөйлесулерді тыңдау мен жазу.

     Хаттар, жеделхаттар, радиограммалар, бандерольдар, посылкалар мен басқа да пошта-телеграф жөнелтімдері іс үшін маңызы бар мәліметтерді, құжаттар мен заттарды қамтуы мүмкін деп пайымдауға жеткілікті негіз болған кезде олар тұтқындалуы мүмкін.

Пошта-телеграф жөнелтімдерін тұтқындау жайлы тергеушi қаулы шығарады, ал прокурор оны өз санкциясымен бекiтедi. Қаулыда пошта-телеграфтық жөнелтімдерді тұтқындау жүргiзген байланыс мекемесiнiң атауы, пошта-телеграф жөнелтімдерін жiберушi адамның аты-жөні, олардың мекен-жайлары, тұтқындалған жөнелтімнің түрi, оның уақыты көрсетiледi.

Пошта-телеграф хат-хабарын тұтқындау жайлы қаулыны тиісті байланыс мекемесінің басшылығына жiберiледі, ол пошта-телеграф жөнелтімдерін ұстап қалып, ол туралы дереу тергеушiге хабарлауға міндетті.

Пошта-телеграфтық жөнелтімдердi қарау, алу және көшiрмесiн алуды тергеушi пошта-телеграфтық мекеменiң жұмысшыларынан  тұратын куәгерлемен бiрге жүргiзедi. Қатынас қағаз қараудан кейiн алынады. Егер қатынас қағазын алу қажет болмаса, онда ол тек қараумен шектеледi. Бұл жағдайда қарау өз бетiмен жүргiзiлген тергеулiк әрекет болып саналады.

Тергеушiнiң келесі әрекетi құжаттардың қаншалықты қылмыстық iсте маңызды рөл (айғақ зат немесе жағдайды не фактiлердi растайтын құрам) атқаратынына байланысты. Пошта-телеграфтық қатынас-қағаздарын қарауда тергеушi құжаттардың түпнұсқалығын, оның мазмұнын, нысанын, құжат материалдары мен жеке бөлiктерiн: қолдарын, мөр таңбасын, т.б. тексеру арқылы көз жеткiзедi. Егер қажет болса, тергеушi қарау нәтижесi болу үшiн маман мен аудармашының көмегiн пайдалана алады. Құжатты қарау қаулысында оның тек дәлелдемелiк маңызы бар бөлiктерi ғана тiркеледi.

Пошта-телеграфтық жөнелтімнiң қажеттiлiгi жойылғанда тергеу аяқталғаннан кейiн тергеушi немесе прокурор тыйым салудан босатады.

Қылмыстық iске қатысты техникалық, соның iшiнде байланыстың компьютерлiк каналдары арқылы берiлген хат-хабарды тұтқындау және ақпаратты компьютерлiк жүйесiнен алу прокурор санкциясымен бекiтілген тергеушiнiң қаулысы негiзiнде жүзеге асады. Қылмысты көбiне қазiргi хат-хабар құралдарымен жабдықталған ұйымдасқан топ және қылмыстық бiрлестiктер жасайды. Бұл жағдайда қылмыскерлер өзара тура байланыс тудырып пошта-телеграфтық жiберу қызметiне жүгiнбеуi мүмкiн, ол дер кезiнде құжаттарды алып, оны тұтқындау мүмкiншiлiгiн шектейдi.

Ұялы (сотовый) және транновый радио жүйелер қарым-қатынасқа ыңғайлы болғанымен, арнайы сканермен (егер қорғаныш коды болмаса) немесе қолданудағы ақпараттың  егiзiмен ақпаратты ұстап қалуға болады.

Тергеу әрекетiнiң өндiрiсiне кiрiспес бұрын, егер ақпаратты ұстап қалу қажет болса, прокурормен бекiтiлген, оның себебi көрсетiлген қаулы шығуы керек. Қаулыда бақылауға алынатын адамдар, ұйымдар, байланыс каналдары көрсетiледi.

Хабарды ұстап қалған орган алған нәтижесi жайлы жедел тергеушiге хабарлауы мiндеттi.

Ақпарат мазмұнымен танысқан тергеушi:

·        ақпаратты адресатқа жiбермей оны қылмыстық iс құжаты ретiнде пайдалануға;

·        ақпаратты адресатқа жiберуге рұхсат етiп немесе уақытша ұстап қалуға, қылмыстық iске ақпаратты пайдалануға талап етуге;

·        ұсталған ақпаратты қылмыстық iске пайдаланбай, iс жүргiзу немесе тактикалық шешiмдердi шешуге пайдалануға құқығы бар.

Қылмыстық iске қажетi жоқ ұсталған ақпарат архивке өткiзiледi немесе сақтауға немесе көзiн жоюға хабарды ұстап қалуды өткiзген органға қайтарып бередi.

Ұстаған хабарды тергеушiге берген жағдайда тиісті орган материалдарды, ұстап алу негiзiн, келiссөздiң мәтiнiн, ол әрекеттiң басталу және аяқталу уақытын, ақпарат мазмұны мен бет саны көрсетiлген iлеспе хатпен бiрге жiбередi.

Сөйлесулерді тыңдау – дәлелдемелiк базаның кеңейуiне көмектесетiн тергеу әрекетi бола отырып, ауыр және өте ауыр қылмыс жасаған адамдарға қарсы қолданылады. Аталмыш әрекет белгiлi бiр уақыт аралығанда тыңдауға мiндеттi адам техникалық құралдар көмегiмен қылмысты жасаушылардың бiр-бiрiмен өзара сөйлескен ақпаратты тыңдауы болып табылады. Сөздiк ақпаратты жазып алуға магниттi сақтауыш немесе басқада тәсiлдер (стенография, хаттама) қолданылады.

Егер тыңдау және жазып алуды прокурордың бекiтуiнен бұрын жүргiзу керек болса, онда ол жүргiзiле бередi, бiрақ жиырма төрт сағат iшiнде ол жайлы хабарлану мiндеттi. Прокурор оның заңдылығын тексередi, егер тергеу әрекетi заңсыз деп саналса, онда нәтижесi қылмыстың iстiң дәлелдемесi ретiнде қолданылмайды.

Фонограмманы қарау және тыңдауды тергеушi куәгерлердiң қатысуымен, кажет болса мамандардың қатысуымен жүзеге асырады, ол жайлы хаттама дайындайды. Тыңдау мен жазып алу әрекетіне қатысқан куәгерлерге тергеушi, оларға белгiлi болған мәлiметтердi таратпау жайлы жауапкершiлiгiн ескертедi.

7. Тергеулік эксперимент.

      Қылмысты тергеп-ашуда қолданылатын тәжірибелік әдіс қолдану нысандарының бірі – тергеулік эксперимент. Тергеулік эксперимент дегеніміз қылмысты оқиғаның кейбiр мән-жайларын осы оқиғаға ұқсас және сәйкес жағдайда әртүрлi сынақ тәжiрибелер жүргiзу арқылы осы жағдайдың, құбылыстың болу мүмкiндiгiн тексеру, сондай-ақ iске қатысы бар жаңа дәлелдемелердi алу мақсатында жүргiзiлетiн тергеу әрекетi. Тергеулік экспериментi кезiнде адам денсаулығына нұқсан келтiрiлмеуi, оның өмiрiне қатер төнбеуi тиiс. Сонымен қатар, эксперимент өткiзуге қатысып жүргендердiң құқығы бұзылмайтындай, оларды қорлап, кемсiтпейтiндей жағдайлар жасалу керек.

Тергеулік экспериментiн жүргiзу арқылы шешiлетiн кейбiр мәселелер: – кейбiр құбылыстың не әрекеттiң айтылған, көрсетiлген жағдайда болуы мүмкiн бе, әлде жоқ па (мысалы, белгiлi бiр затты айтылған жағдайда сол адам көтерiп кете ала ма немесе белгiлi бiр қашықтыққа көрсетiлген уақытта барып жетуге бола ма және т.б.);

–       белгiлi бiр жағдайда қашықтықта болған оқиғаны, құбылысты көрiп қабылдауға, сөздi, дыбысты естуге бола ма;

–       iз қалдыру (сындыру, соғу, аралау, т.б.) сипатын, оның механизмiн анықтау.

Тергеулік эксперимент басқа да тергеу әрекеттерінің (оқиға болған жерді қарау, айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау) элементтерін қамтысада, олардан мынадай айырмашылығы бар:

–       оқиға болған жерді қараудан айырмашылығы – тергеулік эксперимент тергеудің келесі (алғашқы емес) кезеңінде жүргііле отырып, ең алдымен жиналған мәліметтерді тексеруге және нақтылауға бағытталған;

–       тергеулік эксперимент жүргізу барысында қайта қалпына келтірілген (реконструкция жасалған) жағдай пайдаланылады (ал айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау және оқиға болған жерді қарауда сол орнында зерттелетін тікелей жағдай қолданылады);

–       айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау кезінде пайдаланатын тәжірибелердің екінші дәрежелі мағынасы болса, ал тергеулік эксперименттің олар негізгі мазмұнын құрастырады;

–       тергеулік эксперимент айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылауға қарағанда кейбір жағдайларда құштарлық білдіретін тұлғаларсыз (сезікті, айыпталушы, куә, жәбірленуші) жүргізілуі мүмкін.

Тергеулік экспериментiн жүргiзу тактикасы бірқатар тактикалық шарттарды қамтамасыз етумен көзге түседі. Олардың негізгілері:

–       тергеулік экспериментке қатысушылардың саны оңтайлы болу керек;

–       эксперимент болған оқиға жағдайына максималды түрде ұқсас болуы керек;

–       бiртектес тәжiрибелердi бiрнеше рет жасау арқылы нәтиженiң кездейсоқтығын жою;

–       нәтижелердi дұрыс және нақтылы қарастыру үшiн тәжiрибелердi бiрнеше кезеңде өткiзу.

Сараптама кезiндегi  эксперимент ол, сот-сараптамалық зерттеу шараларының факультативтiк сатыларының бiрi. Оның мәнi тәжiрибелер жасаумен көрсетiледi: нақты жағдайларды және олардың арасындағы себептiк байланыстарда анықтау үшiн; iздердiң жасалу механизмiн айқындау үшiн; салыстырмалы зерттеу үшiн үлгiлер алуда; iздердiң қасиетiн зерттеу үшiн; қылмысты жасауға итермелеген техникалық сипаттағы себептер мен жағдайларды айқындау.

Сот сараптамаларын тағайындау және жүргізу

     Қылмыстық істерді тергеу барысында, сот өндірісінде қылмыстық және азаматтық істерді қарастыру кезінде арнайы таным нысаны ретіндегі сараптаманы пайдаланудың түп-тамыры ежелден келе жатыр. Заң әдебиеттеріндегі “сарапшы” және “сараптама” деген түсініктер латынның “expertus’’, яғни “тәжірибелі” деген мағынада көрсетілген. Бұрыннан бері  сарапшы деп шиеленіскен мәселелер мен даулы жағдайларды шешу үшін нақтылы саласында біліктілігімен көзге түскен тұлғаларды атаған. сарапшы туралы дамыған аталмыш көзқарастар нәтижесінде сот және басқа да салаларда сараптама ұғымы қалыптасты, яғни арнайы білім талап ететін нақтылы ғылым, техника және өнер салаларында зерттеу жүргізе отырып, қажетті мәселелерді шешу.

Сот сараптамасы дегеніміз ғылыми, техникалық және басқа да арнайы білімдер негізінде білікті тұлғаның заңға сәйкес нақтылы жағдайларды анықтау мақсатында жүргізілген зерттеуі қорытынды түрінде құрастырылған, сондай-ақ қылмыстық не азаматтық істер бойынша дәлелдемелік құрал ретінде жүретін процессуалдық әрекетті айтамыз.

Сот сараптамасын тағайындау негіздері:

·        сот сараптамасын міндетті түрде жүргізу жайлы қылмыстық іс жүргізу заңының талабы;

·        тергеуші мен анықтама органы қызметкерінің шешімімен;

·        процеске қатысушылар ынтасымен;

·        қылмыстық істегі тергеу бөлімінің бастығы берген жазбаша нұсқау негізінде;

·        соттың берген нұсқауларына сай;

·        заңдылықты қадағалайтын прокурор нұсқауларымен

Бірқатар санаттағы қылмыстық істерді тергеу барысында сот сараптамасын жүргізу өте қажет болады. Оның себебі тергеуші мен сотты қызықтыратын кейбір жағдайлар сот сараптамасын жүргізу арқылы анықталады.

Сот сараптамасын тағайындау туралы шешімді қабылдау барысында ескеретін бір жағдай, істегі ревизия және тексеріс актілерінің, сондай-ақ тергеулік әрекет шеңберінде маманмен жүргізілген алдын-ала зерттеу қорытындаларының болуы, осы мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындап-жүргізу мүмкіндігін жоймайды.

Қылмыстарды ізін суытпай ашудың маңызды элементтеріне дер кезінде сараптама тағайындау жатады. Аталмыш қағиданы бұзу қылмысты әшкерелеуді қиындатып ған қоймай, сонымен қатар көптеген дәлелдемелерді жоғалтуға әкеп соқтырады. Іс бойынша қажет болып тұрған жағдайда сараптама жүргізбеудің нәтижесі – қосымша тергеу әрекеттерін жүргізу үшін іс кері қайтарылады. Қайта тергеуге жіберудің негізі ретінде істе сарапшы қорытындысының болмауы немесе жүргізілген зерттеудің толымсыздығы жүреді.

Сот сараптамасының түрлері. Жеке тұлғалық (единоличная) және комиссиялық сараптама. Жеке тұлғалық сараптама жеке сарапшымен іске асырылады.

Комиссиялық сараптама – бір мамандықтағы сот сарапшыларының комиссиясы жүргізетін сот сараптамасы. Мысалы, жеке тұлғаның есі дұрыс дұрыс еместігін анықтау мақсатында сот-психиатриялық сараптамасын жүргізу үшін кем дегене үш сарапшыдан тұратын комиссия құрылады.

Қосымша және қайталама сараптама

        Қосымша сараптама – алдыңғы сараптаманың нәтижелері бойынша сарапшының қорытындысы жеткілікті дережеде анық болмаған не сот сарапшысы өзінің алдына қойылған мәселелерді толық шешпеген не алдыңғы зерттеумен байланысты қосымша мәселелерді шешу қажет болған жағдайларда жүргізілетін сот сараптамасы.

Қайталама сараптама – алдыңғы сараптаманың нәтижелері бойынша сарапшының қорытындысы жеткілікті негізделмеген не оның дұрыстығы күмән тудыратын не сараптама жүргізудің іс жүргізу қағидалары елеулі түрде бұзылғанда жүргізілген сот сараптамасы.

Қосымша және қайталама сараптама тағайындау үшін тергеуші және сот келіспеушілікті тудырған негіздерді анықтап көрсету керек.

Кешенді сараптама – егер іс үшін маңызы бар жағдаяттарды анықтау үшін білімнің түрлі салаларының негізінде зерттеу қажет болған жағдайларда, әр түрлі мамандықтағы сот сарапшылары өз құзыретінде жүргізетін сараптама.

Кешенді сараптама қорытындысында әрбір сарапшы жүргізген зерттеу нәтижелері және қандай шешімге келгендігі көрсетіледі. Әрбір сарапшы жүргізген зерттеудің нәтижесінде ортақ бір қорытынды жасалынады.