Халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың түсінігі,жіктелуі және түрлері
Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар(YЕХҰ) — мемлекетаралық келісім негізінде емес, жеке немесе заңды тұлғалардың бірігуі нәтижесінде құрылған, қызметі үкіметтің ресми сыртқы саясатынан тыс жүргізілетін ұйымдар. Мұндай ұйымдарға мынадай белгілер тән:
— мақсаттары міндеттерінің халықаралық сипаты
— құрылтайшылықтың жеке, яғни мемлекеттік емес сипаты
— олардың қызметінің ерікті түрде жүргізілуі.
Міне, сондықтан да мүндай ұйымдарды халықаралық қатынастардың «жаңа акторларына» жатқызады. Мемлекеттің беделі мен күшіне сүйенетін үкіметаралық ұйымдардан айырмашылығы үкіметтік емес ұйымдар ықпал етудің құралы ретінде халықаралық қоғамдық пікірге сүйенеді, ал мақсатқа жетудің жолдары үкіметаралық ұйымдарға (ең алдымен БҰҰ-на) және қандай да бір жекелеген мемлекеттерге қысым көрсетумен анықталады.
Халықарылық құқықтық құжаттарда және де оқулықтарда «үкіметтік емес халықаралық ұйымдар» деген термин мемлекеттік, аймақтық немесе халықаралық деңгейдегі ұйымдардағы қатынастарда қолданылады. Интернационалдық ассоциация бойынша 1875 жылдан 1975жылға дейін бүкіл әлемде 35мың үкіметтік емес халықаралық ұйымдар тіркелген. Олар мақсаттарына байланысты әртүрлі болып келген. Мысалы: ассоциациялар, фондтар,одақтар,комитеттер,конференциялар,топтар,федерациялар және т.б.
Халықаралық үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың ерекшеліктері:
— құқықтық негізінде.
— егемендік негізінде, халықаралық үкіметтік ұйымдар мемлекеттің егемендігіне байланысты,ал халықаралық үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттің егемендігімен байланысы жоқ.
Ғалым Кузнецова, халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың негізгі бірнеше белгісін атап көрсетеді¹:
Біріншіден, ұйым коммерциялдық емес түрде болуы керек.
Екіншіден, ұйым күштеп қорқыту түрлерін қолдануға немесе насихаттауға міндетті емес.
Үшіншіден, билікті иелену мақсатымен саясатта рөл атқаруы міндетті емес.
Халықаралық құқықта халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың анықтамаларына ғалымдар әртүрлі түсініктеме беріледі.
Ғалым А.И.Камынинаның ойынша, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар – әртүрлі қызмет саласындағы, көптарапты ұлтаралық ынтымақтастықтың өзгертілмеген негізде жүзеге асыру нысаны.
_________
¹ Кузнецова Е. Эволюция консультативного статуса интернациональных неправительственных организаций при экономическом и соц Совете ООН. М., 2004, 34 бет.
Ю. М.Колосов пен В. И.Кузнецованың халықаралық құқық туралы оқулығында, YЕХҰ — халықаралық ынтымақтастыққа саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық және де басқа да ғылым саласында көмек беру мақсатындағы әртүрлі елдердің мемлекеттік жария ұйымдары,одақтары,топтары мен жеке тұлғалары: мұндай ұйымдар мемлекетаралық мекемелердің келісімі негізінде емес және коммерциялық пайда табуды мақсатына қоймайды².
И.Б Малкиннің көзқарасы бойынша YЕХҰ – құрылтай құжаттары негізінде,бір мемлекеттің заң шығару органында тіркелген,жалғыз бір мақсатта біріккен ,БҰҰ қағидалары мен халықаралық құқық нормаларына сәкес келетін,пайда табу мақсатын көздемейтін,кем дегенде екі мемлекеттің жерінде қызметін атқаратын,халықаралық келісім негізінде жасалмаған ұйымдар³.
Халықаралық құқықтың доктринасында YЕХҰ үш категорияға бөлінген:
— мемлекетпен ұйымдастырылған, үкіметтік емес ұйымдар. Бұл ұйымдар «суық соғыс» кезеңінде қалыптасты.
— Квазиүкіметтік емес ұйымдар(үкіметтік емес сияқты ұйымдар)
— Донорға толық бағынышты үкіметтік емес ұйымдар.
Көптеген үкіметтік емес ұйымдардың негізгі мекемесі — мерзімділігі жарғыда көрсетілген, жалпы жиналыс болып табылады. Бұл мекеме әр түрлі ұйымдарда әртүрлі айтылады. Мысалы: ассамблея, ғаламдық ассамблея, негізгі ассамблея,конгресс, конференция және т.б.
Атқарушы мекеме немесе белгілі бір мерзімге сайланған мекеме немесе мемлекеттік ұйымнан консулдық қағидамен құрылған құрылған мекеме. YЕХҰ көбінесе міндеті мен атауы өзгеше екі атқарушы мекемеден тұрады: атқарушы кеңес,атқарушы комитет,бюро,директорлар кеңесі және т.б. Және де міндетті тұлғалар сайланады: президент, вице-президент,атқару төрағасы және оның орынбасары.
Халықаралық құқық доктринасында нақты мүшесі бар үкіметтік емес ұйымдар мен нақты мүшесі жоқ үкіметтік емес ұйымдар ерекшеленеді.
Көптеген үкіметтік емес ұйымдардың құрамы ұқсас болып келеді:олардың мүшесі болып ұлттық ұйымдар немесе жеке тұлғалар болып табылады және т.б. Қорыта келгенде, YЕХҰ шартты екі түрге бөлінеді.
Бірақ, басқада да түрлері кездеседі.
_________
² Ю. М. Колосов, В. И. Кузнецова.Международное право:.. М., 2000, 284бет
³ И. Б. Малкин. Международные неправительственные организации в современном международном праве: Дис. …. М., 2001, 7бет.
Кейбір үкіметтік емес ұйымдардың тіркелген мүшелері болмайды: бұл ұйымдардың тек қана бірнеше мемлекетте тіркелген орталықтары бар.
Халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың негізгі қызметі мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларда байланыс орнату.YЕХҰ-ның үкіметаралық ұйымның қызметіне ықпалы,халықаралық қатынастар мен халықаралық құқықта әртүрлі формада болады.Мысалы:
— Ақпараттық, YЕХҰ өзінің қызметтері туралы жалпы және жеке ақпараттарды, мемлекеттерге және үкіметтік ұйымдарға жіберіп тұрады. Және үкіметтік ұйымдардан алынған ақпараттарды таратады.
— Консультативтік, YЕХҰ ұйымдарға,топтпрға және де жеке тұлғаларға сұранысы бойынша кеңестер мен консультациялар береді
— Құқық шығармашылық, YЕХҰ мемлекеттердің орныққан орнына әсер етіп,келісім жобасын жасай отырып құқық шығармашылық процесстерге қатысады
— Бақылаушылық, халықаралық құқық нормаларымен жауапкершілікті бақылауда, YЕХҰ-ның рөлі арта түсуде.Мысалы,басты мақсаты гуманитарлық құқықтағы халықаралық құқық нормалын бақылайтын,Халықаралық Қызыл Крест Комитеттің қызметін алуға болады.
— Тергеулік, Чили, Руанда, Гаитиде ерекше адам құқықтарының жағдайлары туралы тергеушілік коммиссия құрылған.
