Жедел іздестіру шаралары
ЖОСПАР:
Халықаралық жеке құқық – құқықтық нормалар ішіндегі өте күрделі кешен, яғни ол азаматтық құқықтық қарым-қатынастарды реттеп отыратын халықаралық сипаттағы ұғым. Халықаралық сипаттамағы қарым-қатынасушылар қатарына шетелдіктер, шетелдің заңды тұлғалары, шетел мемлекеттері т.б. кіреді. Олар бір немесе бірнеше мемлекет аумағымен байланыста. Қазіргі уақытта азаматтық – құқықтық байланысқа мүліктік емес, сонымен қатар мүліктік емес қатынастар отбасылық, еңбектік, процессуалды құқықтық нормалардың реттелуі кіреді. Халықаралық жеке құқықтың нормалары халықаралық экономикалық және ғылыми-техникалық бірлестіктердің байланысын реттеп отырады.
Қазіргі уақытта халықаралық жеке құқықтың дамуына мынадай негізгі факторлар әсерін тигізеді.
1. Шаруашылық өмірдің халықаралық ұйымдасуы (сауданың дамуы, әлеуметтік – экономикалық бірлесу, бірлескен мекеме құру);
2. Халықты соғыстың салдарынан шұғыл мекен жайларынан көшіру (яғни ол саяси және ұлттық себептерге байланысты) білім алуға, жұмысқа тұрғызу мақсатында;
3. Ғылыми – техникалық прогресс.
Халықаралық жеке құқықтың негізгі тапсырмасы болып әр түрлі елдердің мекемелерімен шағын фирмалардың іскерлік байланыстарын реттеп отыру.
Халықаралық жеке құқықтың реттеліп отыруы азаматтық-құқықтық сипатта, яғни ол халықаралық өмірде пайда болады. Бұл құқық саласы отбасылық, еңбек және процессуалды байланысты басқорып отырады.
Халықаралық жеке құқық – ғылыми тұрғыдан үш бөлімнен тұрады. Жалпы бөлімінде жалпы теориялық сұрақтар, осы саланың арнайы сұрақтары зерттеледі, үшінші бөлімінде халықаралық азаматтық процесстің сұрақтарынан тұрады. Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты бірінші рет халықаралық жеке құқықтық мәселелерін зерттеу және оны жүйесі түрде меңгеру игерілді.
Халықаралық жеке құқық ерекше сипаттағы байланыстарды реттеп отырады. Оның құрамына құқықтық қабілеттілік, заңды және шетел тұлғаларының әрекеттері, шетел азаматтарының мүлікке деген құқықтық қабілеті, (яғни ол Қазақстан Республикасы аумағында) және Қазақстан Республикасының азаматтарының мүліктік құқықтары жатады. Сонымен азаматтарының интеллектуалды қабілетіне деген құқығын қорғау, Қазақстан азаматтарының шетелдегі құқығын қорғау, шетелдіктермен некеге отырудың ұйымдастырушылық – құқықтық формалары, еңбектік қатынастар олардың шетелде жүзеге асуы т.б. жатады.
Барлық осы қатынастарды үш топқа бөлуге болады:
Халақаралық жеке құқықтың негізін коллизионды нормалар құрайды. Бұл нормалар қолданыстағы заңдылықтарды көрсетеді. Бұл құқық саласына бұдан басқа материалды құқықтық нормалар кіреді.
Халықаралық жеке құқық әр мемлекетте әр түрлі шешімін тапқан.
– Ағылшын авторларының жұмысында олар құқықты таңдау сұрағы болып есептелген.
– Франция елінде халықаралық жеке құқық ең алдымен азаматтық норма ретінде саналған.
– Германияда заңгерлек халықаралық жеке құқық коллизионды құқықпен бірлестірген.
– Қытай доктриналарының тұжырымы халықаралық жеке құқықты азаматтық құқықтық байланысты реттейтін барлық жағдайларды жатқызған.
– Польшалық авторлар халықаралық жеке құқықты халықаралық азаматтық процестегі сұрақтардың қосылуымен түсіндірген.
Халықаралық жеке құқықтың жариялануы әр мемлекеттің азаматтарының арасындағы құқықтық қатынастарды тудырған. Біріншіден “халықаралық» ұғымы бұл мемлекетаралық, екіншеден шетел элементерінің байланысының реттелуі болып табылады. Ертеректе халықаралық жеке құқық ұғымы совет авторларының көзқарасы бойынша бөлінген. Біреулері халықаралық жеке құқықты халықаралық құқықты кеңейтілген мағынада көрсетеді деп тұжырымдаған. (С.Б. Крышев, М.А. Плоткин, С.А. Голунский, М.С. Строгович, Л.Н. Галенская). Басқа авторлардың тұжырымы бойынша халықаралық жеке құқық – ұғымының құрамына азаматтық құқық кіреді деп есептеген.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық құқықтың бірнеше айырмашылығы бар:
1. Байланыстарды реттеудегі мазмұнның әртүрлігі. Халықаралық құқықта бірінші орында мемлекеттердің саяси қарым-қатынасын алса, ал халықаралық жеке құқықта азаматтық жеке құқықтық байланыстар ерекше орын алып, халықаралық сипатқа ие болған. Бұларға мүліктік қатынастар болмаса мүліктік емес қатынастарды жатқызуға болады.
2. Қарым-қатынас субъектілері. Халықаралық құқықта баста субъекті болып мемлекет жатады. Ал халықаралық жеке құқықта бірінші кезекте заңды немесе жеке тұлғалар, сонымен қоса субъекті ретінде мемлекет те қатыса алады.
3. Қайнар көздері. Халықаралық құқықтың негізгі реттеуші көзі болып халықаралық келісім шарт жатады.
4. Құқықтың бұзылуына байланысты санкциялар қолдану, бәсекелестікті шешудің түрлі жолдарын қарастыру
Яғни, ҚР тәуелсіз, суверенді мемлекет болғандықтан ол халықаралық құқықтық толыққанды субъектісі бола алады. Қазіргі күні ҚР халықаралық өмірде белсенді орын алып, басқа мемлекеттермен өзара байланыста. Халықаралық жеке құқық пен халықаралық құқық тығыз байланысты болғандықтан Қазақстан Республикасы халықаралық жеке құқықтың субъектісі бола алады.
Халықаралық жеке құқық оқу пәні болғандықтан, өз алдына құқықтық білімдердің негізгі жүйелі жиынтығы.
Халықаралық жеке құқық оқу курсы екі бөлімге бөлінеді: жалпы және ерекше. Жалпы бөлімі халықаралық жеке құқықтың қайнар көздерін, жалпы түсініктер, субъектілердің құқықтық жағдайы, коллизионды нормалар қарастырылған.
Ерекше бөлімі келесі бөлімшелерден құрылған:
Құқықтың қайнар көзі қатарында оның ішкі формаларын қарастыру қаралған.
Халықаралық жеке құқықтың мазмұнында оның басты қайнар көзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы, халықаралық келісім шарт, ішкі заңдылықтар, салт-дәстүр т.б. жатады. Әр мемлекетте Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі бірдей емес, әр түрлі болып келеді.
Халықаралық жеке құқықтың ішкі заңдылықтарының қайнар көзі болып ҚР-ң Конституциясы жатады. Қаулының негізгі бөлімі осы құқыққа байланысты бөлімшесі «Азаматтық құқықтың» YII бөлімінде көрсетілген.
Халықаралық жеке құқық нормалары сонымен қатар ҚР-ң «Неке және отбасы», «Еңбек құқығы», «Шетелдік инвестиция»,«Валютаның реттелуі», заңдарында мазмұндалған.
Шетелдік элементтердің құқықтық қарым-қатынастарында әрқашан бір сұрақ туындайды: ол мәселені шұғыл шешу, қай заң қолдануға жатады.
Халықаралық жеке құқықта материалды-құқықтық және коллизияны әдіспен реттелуі екі аспектімен қарастырылады.
Коллизионды әдіспен реттелу өте қажетті болып табылады. Көптеген дамыған елдерде сфераны кеңейту үшін материалды-құқықтық нормаларды бірқалыпқа келтіру жолын қолдануда. Осы әдісті қолдана отырып азаматтардың қарым-қатынасының реттелуі көзделеді.
Халықаралық жеке құқықтың құрамына шетелдік элементтердің жеке құқықтық байланысын реттеп отыратын арнайы нормалар кіреді.
Коллизионды норма — бұл екі элементтен тұрады: көлем және байланымнан. Осы норманың көлемі азаматтық-құқықтық сипаттағы байланыстарды көрсетеді.
Байланым – бұл берілген байланыс түрін қолданудағы заң түрін көрсету.
Коллизиондық нормаларды айырудың келесі түрлері қабылданған: Халықаралық бірқалыптылыққа жетуге бағытталған ұлттық-құқықтық және халықаралық құқықтық нормалар
Коллизионды нормалар диспозитивті, императивті және қатынасты императивті болып бөлінеді. Императивті — бұл қалысқалмаушылық, көрсетілген міндетерді шешу, жол бермеу. Диспозитивті — халықаралық келісім шарт жасасудағы екі жақтың еркін көрсетеді.
Коллизионды нормалар негізгі және қосымша болып келеді. Бұндай нормалардың ерекшелігі олар құқықтық шарттық байланысты белгіленеді. Күрделі және жай коллизионды норма түрі бірнеше байланымдар мен көрініс табады.
Екі жақты коллизионды байланыстар бірнеше жылдар бойы қорытылып, оның негізгі түрлері анықталған.
10. соттың заңы
Коллизионды нормаларды қолданудағы ең күрделі сұрақ кері қайтаруда. Кері жөнелту – бұл келісімшарттық байланыста көрініс таба алады. Ұлттық тәртіпті сақтау — сонымен қоса шетел тұлғаларының шаруашылық әрекеттегі байланыста көрініс табуы тиіс. Ұлттық тәртіп құқықтық қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру келісімшарттарын орындау қолданады.
Халықаралық жеке құқықта азаматтық құқықтық ереже екі аспектіде қарастырылады.
Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесі халықаралық құқық пен нормалар және жалпы қабылданған принциптерге негіздемеге сай қалыптасады. Шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі ҚР Конституциясында 4 бөлімінің 12 бабында көрсетілген. «Шетел және азаматтағы жоқ азаматтар ҚР-да құқыққа, бостандыққа ерікті».
Шетел азаматтарының құқықтық ережелері ҚР Президентінің қаулысы бойынша «ҚР-ғы шетел азаматтарының құқықтық ережелері» 19.06.1995 ж. Бұл Қаулыда Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтары мен олардың міндеттері анықталған.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық ережелерінің негізгі қағидалары:
Ұлттық тәртіп, шетел азаматы Қазақстан Республикасында құқыққа бостандыққа ие, сонымен қоса азаматтарының Республикалық келісімшартында көрсетілген заңдарға, бекітілген Конституцияға міндеттеледі.
Заң алдындағы азаматтардың теңдігі оның әлеуметтік-мүліктік жағдайына, жынысына, тіліне, бөліміне, дәстүрге қарым-қатынасына, тумысына тәуелсіз.
Шетел азаматтарының өз құқықтары мен еркіндігін қолдануы Қазақстан Республикасының қызығушылығында.
Шетел азаматтары өз еркіндігі мен бостандығын қолдана отырып, Қазақстан Республикасының заңдарына бағынуға, ондағы көрсетілген міндеттерге бағынуға және орындауға құқылы. Көрсетілген міндеттерді орындамау шетел азаматтарына шара қолданып жазалау көрсетілген.
Барлық шетел азаматтары екі категорияға бөлінеді:
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтар санатына ішкі істер бөлімі берген тұрақты тұруға рұқсат қағазы бар адамдар жатады.
Уақытша тұратын азаматтар көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасынан кетуге міндетті. Азаматтығы жоқ тұлға ол Қазақстан Республикасы азаматы саналмайтын, басқа мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ тұлға.
Көп жақты келісім шартта адамның құқықтары көрсетілген оларға: азаматтық және саяи құқығы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқығы 1966 ж., басқындардың құқықтық ережесі 28.07.1951 ж, азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық ережесі конвенция 28.09.1954 ж. жатады.
Ең басты назар екіжақты келісімшартқа аударылады, онда өзара екі жақты міндеттер көрсетілген. Оның құрамына құқықтық көмек, өзара төлқұжатсыз жол жүруіне байланысты келісімдер жатады.
Шетел азаматтарының құқықтық ережелері ішкі заңдылықтармен, нормамен бекітіледі. Бұл дегеніміз ҚР-ғы барлық шетел азаматтарына заңды нормативтер қолданылады. ҚР-ң Азаматтық кодексінде 1 б. 13 ст. бойынша барлық азаматар тең осы кодекстің 14 ст. айтылған.
Шетел азаматтарының құқыққа ие болушылығы реторсий түрінде шектелген.
Құқықтық әдебиеттерде реторсий бұл ел аумағына шетел азаматтарының келуінің реттелуі болып табылады.
ҚР-ң заңдарында шетел азаматтарының міндеттерімен бірлік құқықтық қағидалары бекітілген. Көрсетілген міндеттерді орындамаушылық шетел азаматын бекітілген жауапкершілікке тартуға негізделген. Жеке тұлғаның азаматтық еңбекке қабілеттілігі оның қаза болуына байланысты немесе оның заңды көрсетілген мерзім ішінде ізтүссіз жоғалып кетуіне байланысты тоқтатылады.
Із-түссіз жоғалып кету – бұл сот жүзінде көрсетілген мерзімде оның нақты мекен жайда ұзақ уақыт болмай жоғалып кетуі.
Қаза болуы туралы хабарлама – бұл азаматтың қайтыс болуын мойындау.
ҚР-ң Конституциясы өз аумағында адамдарды қорғауға кепілдік бере алады.
Вена Конвенциясындағы 1961 ж. дипломатиялық қарым-қатынас және Вена Ковенциясының консулдық қатынасына сол шетел азаматтарының еркіндігі мен құқығын мемлекеттің дипломатиялық және консулдық өкілдері қорғайтын айтқан.
Отбасылық қатынастар төңірегінде адамның халықаралық құқықтық негізін құратын басты құжат болып 1948 жылы жарық көрген «Адам құқығы туралы жалпы Декларация» болып табылады. Ал, 1959 ж. «Бала құқығы» декларациясы, 1959 ж. «Бала құқығының БҰҰ» Конвенциясы жарық көрген. ҚР-сы екіжақты келісім шартқа ол яғни азаматтық құқықтық қорғау отбасы және қылмыстық іс, консульдік конвенция, отбасылық қатынастар т.б. Халықаралық жеке құқық шетелдік элементтердің некеге қатысты сұрағын реттеп отырады. Неке – ол әйел адам мен еркек адамның одақ құруы. Некеге тұру шартына — үшінші адамның келісімі, некелік жасқа жету, некеге тұрушы адамдардың екі жақты келісімі қажет.
Неке және отбасылық қарым-қатынастар ҚР-ң «Неке және отбасы» Заңы 17.12.1998 ж. бойынша реттеліп отырады. Осы заңның 200 бабына сай ҚР аумағындағы некеге тұру осы заңдармен белгіленеді.
ҚР «Неке және отбасы» заңындағы 9 бап бойынша ҚР некеге тұру шартына:
Осы ҚР заңдарды ескере отырып әртүрлі қолайсыз жағдайлардың алдын алу үшін шетел азаматтарын отбасылық, азаматтық, қылмыстық істен қорғау көзделген. ҚР заңдары консулдық некеге шартқа отыруға қарсы емес екенін көрсеткен.
Әр мемлекетте ажырасу қалпы әртүрлі бекітілген. ҚР аумағындағы некенің бұзылуы қазақстан заңдылықтарға сүйене отырып жүзеге асады.
Шетелде тұратын қазақ азаматтарының неке шартының бұзылуы, сол мемлекетте жүзеге асырылады.
ҚР Конституциясында әйел адам мен еркек адамның тең құқықтары бекітілген. Олардың қатарына:
Заң бойынша шаруашылық істі жүргізу ерлі – зайыптылардың өзара келісімі бойынша бекітіледі. Құқық бойынша ерлі – зайыптылар бірге тұруға, жеке тұруға тең құқылы. Ерлі – зайыптылар бір – біріне материалдық көмек көрсетуге тиісті.
Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы заңының» 205 бабы бойынша ерлі – зайыптылардың жеке мүліктік немесе мүліксіз құқығы анықталған. Баланың құқықтық ережесі оның құқықтық азаматтық қаулысына сүйене отырып анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілгендегі ер 14 жасқа толмаған бала автоматты түрде ата-анасының азаматтығына ие бола алады. Қазақстан Республикасында заңдары бойынша белгіленген 207 бап бойынша ата-анамен, баланың құқықтық міндеттері, баланы бағып өсіруге, міндеттері көрсетілген. Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының бала асырап алуы үшін, мемлекеттің жоғарғы лауазымды органынан заңды келісім алуы шарт. Егер асырап алушылық кезінде бала құқығы бұзылса Қазақстан Республикасының заңына сай және халықаралыќқ келісім шартқа сай сот жүзінде іс тоқтатылады. Шетел азаматтының асырап алынған баласы Қазақстан Республикасының елшілігі мен консулдары арқылы бақылауға алынады.
Егер бала Қазақстан Республикасының азаматы бола отырып басқа мемлекетте өмір сүрсе онда асырап алушылық Қазақстан Республикасының консулдық мекемесінде іске асырылады.
Қазіргі күні бір мемлекет ішіндегі заңды тұлғалардың шаруашылық іс әрекеті шектелмеген. Оның ішінде дара иелер арасында:
Халықаралық заңды тұлға – бұл яғни халықаралық шартқа негізделе отырып ішкі заңдарға сүйене отырып қызмет етуші тұлға.
Заңды тұлғалар – Халықаралық жеке құқықтың негізгі басты субъектісі болып табылады. Халықаралық жеке құқық заңды тұлғалардың екі басты түсінігі көзделген:
Заңды тұлғаның ұлтын белгілеу – сонымен қатар оның халықаралық құқықтық мәселелерді шешуге көмектеседі. Халықаралық жеке құқықта заңды тұлғаның ұлтының келесі критерилерін бөліп көрсетеді.
Халықаралық ұлттық бірлестіктердің ұлттық құқықтық мәртебесі. Қазақстан Республикасында ұлттық бірлестіктегі басты қызығушылық мұнай саудасында. Ұлттық бірлестік іс-әрекеті ішкі заңдылықтармен, екіжақты немесе көпжақты, келісімдер мен тәртіп белгіленеді.Әр облыс пен аумақтағы халықаралық бірлестіктердің дамуы, мемлекеттің басқа мемлекеттің түрлі мүліктік қатынасқа түсуіне, халықаралық ұйымдармен, заңды тұлғалармен және мемлекеттің әр түрлі азаматтарымен құқықтық байланысқа түсуіне әкеліп соқтырады.
Мемлекет қатысуымен болатын байланыстың екі түрін ажыратамыз: мемлекетаралық жєне халықаралық ұйымдармен құқықтық қарым-қатынас. Мемлекет мұнда тек бір жақты қатынас алатын, ал келесі жағы шетел азаматтарының заңды тұлғалары болуы мүмкін.
Мүліктік қарым-қатынастар аумағында мемлекет тек ерекше құқықтың субъектісі бола алады.
Мемлекет әрқашан – бірліктегі субъект болып табылады. Егер мемлекет келісімшарт жасасса, ол өзінің суверенитетін жоғалтпайды. Заңды тұлға санатына – әр мемлекеттің ұлттық ішкі құқықтары жатады. Суверенді мемлекеттің халықаралық құқықтық принципінде бірде-бір мемлекет басқа мемлекетке басқарушылыққа ие бола алмайды. Әлемдік заңды әдебиеттерде және мемлекеттің тәжірибесінде мемлекеттің қорғаныс күші екіге бөлінген: абсолютті және шектелген. Біріншісі бұл әрбір суверенді мемлекетке тән және сол мемлекет ішінде әрекет етіп таралады. Егер мемлекет жеке тұлға тұрғысында іс-әрекет етсе, яғни коммерциялық іс-әрекетпен айналысса онда ол қорғаныс кқштерді пайдаланбайды (мысалы, Австрия, Греция, Германия).
Мемлекеттің теориясы мен тәжірибесінде қорғаныс иммунитеттерінің бірнеше түрін ажыратуға болады.
1) Соттық. Бір мемлекеттің сотының екінші мемлекеттің сотына заңның жүрмейді.
2) Талаптардың алдыналу қамтылуы. Баса мемлекеттің мүліктік қарым-қатынасына мемлекеттің шешімінсіз шара қолданбау.
3) Шешімдерді күштеп орындау. Мемлекеттің қатысуынсыз шешімдерді күштеп орындауға жол бермеу.
Барлық осы үш түрінің байланысы суверенитетті мемлекеттің принциптерінен туындайды. Азаматтық заңдылықтарға сүйене отыра, мемлекеттің барлық қарым-қатынастарға қатысатынын, және осы заңдармен реттелетінін көруге болады. Мемлекет өз азаматтық құқықтық міндеттеріне яғни, өз меншігіндегі мемлекеттік қазыналарға жауап береді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РМҚК «Ш. ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ»
«Экономика және құқық» институты
«Құқықтану» кафедрасы
Тақырыбы: «Жедел іздестіру шаралары»
Тексерген: аға оқытушы – Ізтұрғанова Г.Қ.
Орындаған: Айтыманова Ж.А.
Топ: ЮС-08-5 (III курс)
Ақтау қаласы – 2011 жыл
