Халықаралық жеке құқықтың жалпы мазмұны
Мазмұны:
Халықаралық жеке құқық дегенде кең ауқымды бір мемлекеттің аумағында ғана орын алмайтын ақаматтық –құқықтық қатынастар туралы айтуға болады. Қайсыбір мемлекет азаматтары арасындағы мүліктік және оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастарды айтпастан бұрын, бұл мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да қозғап өту керек.
Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен пәні
Халықаралық жеке құқық бұл шетел элементінің қатысуымен болатын қатынастарды реттейді.
1. Шетелдік болып табылатын субьектінің қатысуымен болатын мүліктік қатынастар. Бұл шетел мемлекетінің азаматы, шетел мемлекетінің заңды тұлғасы немесе тіпті шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мысалы, қазақстандық өнер кәсіп орны ағылшындық фирмамен тауар партиясын сату туралы шарт жасайды. Мұндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық фирма болып табылады.
2. Тиісті қатынастардан пайда болатын обьект шетел аумағында болатын болса мысалы, мұрагерлік мүлік.
3. Заңды факт шетел аумағында орын алу керек мысалы, зиян келтіру, шарт жасасу, өлім т.б
Шетел элементі бар азаматтық – құқықтық қатынастарды реттеудің басты ерекшелігі – көп жағдайда халқаралық жеке құқық мәселелерін шешуде тікелей ереже және қолданылатын ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнама қолданылуы керек екендігін көздейді. Мұндай сипаттағы ережелер колезиялық деп аталады. Заң тұрғысынан алғанда колезиялық нормалар халқаралық жеке құқық құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді.
Мемлекеттер қолданылатын осындай нормалардың жиынтығы колезиялық құқықты құрайды.
Халықаралық жеке құқықтың, қоғамдық қатынастарының екі белгісін шығарып айтуға болады.
Олар: 1 халқаралық 2 азаматтық – құқықтық болып табылады. Тек қана осы екі белгінің бір кезде кездесуі ғана қоғамдық қатынастардың құрамынан халқаралық жеке құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды бөліп қарастыруға болады мысалы, қазақстан азаматының өлімінен кейін оның қазақстандағы мұрасы ашылады және оған сәйкес мұрагерлері анықталады.
Бұнда азаматтық құқықтық қатынастар туындайды. Егер осы мұра басқа бір мемлекет аумағында ашылса немесе мұрагерлер шетелдік азаматтар болып шықса, онда бұл халқаралық жеке құқықтың көмегіне жүгінетін қатынас болып табылады.
Яғни халқаралық жеке құқықтың пәні болып – халқаралық, азаматтық құқықтық қатынастар болып табылады.
Қорыта айтқанда
1. Халықаралық жеке құқық кең ауқымда алғанда халқаралық құқыққа жатады.
2. Халықаралық жеке құқық мемлекеттің ішкі заңнамасының құрамына кіреді.
3. Халықаралық жеке құқық құқықтың кешенді саласы болып табылады.
Халықаралық жария құқық барлық мемлекеттерге тән құқықтың аясында өмір сүретін болса, халқаралық жеке құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқық жүйесінде өмір сүреді, мысалы, қазақстандық халқаралық жеке құқық, ресейлік халқаралық жеке құқық, италияның халқаралық жеке құқық.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты- әр түрлі елдердің фирмалары мен ұйымдрының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып табылады.
Халықаралық жеке құқық үшін басты маңызды болып табылатын нәрсе – халықаралық қатынастар гуманизациялануы болып табылады. Барлық мемлекеттердің – халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарына адам, оның жай күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы өзара ықпалдастық тұтастарынан да көрінеді.
Мемлекеттер арасындағы қауымдастық туралы мәселелерді шешуі кезінде құқықтық және оның әдістері мен құрылымдарының орны ерекше болып келеді.
Халықаралық жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке құқықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсіресе, бұл аралас (шетелдің қытсуымен) некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарынан құтылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары Қазақстандағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің азаматтардың шетел мемлекетіндегі жағдайын анықтайды.
Халықаралық жеке құқытың реттеу пәні халықаралық өмірде пайда болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы түрлі қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты. Халықаралық жеке құқық өз бетінше, тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады.Үстемдік етіп тұрған концепцияға (тұжырымдамаға) сүйенсек халықаралық жеке құқық болып табылады.Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқықтың нормалары бір ғана мақсат үшін – әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың құқтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда, Бұл екеуінің арасыдағы ортақ мүдде осы жердегі халықаралық қатынастар туралы ойлар бұл ұғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің қатысуымен, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке құқықтық қатынастарды реттейді.Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түрады.
Сонымен, халықаралық жеке құқық — бұл шетел элементімен күрделендірілген, жеке құқықтық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланған жеке құқықтық және колезиялық құқықтық нормаларының жүйесі болып табылады.
Халықаралық сипатка ие азаматтық-құқықтық қатынастарды (мүліктік және солармен байланысқан мүліктік емес қатынастар, сондай-ақ отбасылық-құқықтық, еңбек және іс жүргізушілік реттейтін нормалардың жиынтығы. Бұл кұқық бұзушылықтарға шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік занды тұлғалар мен мемлекеттер қатысады; қарастырылатын катынастар екі немесе бірнеше мемлекеттердің аумағымен байланысты, мұндай кұқық қатынастарының нысаны — шетелдегі зат болып саналады. Халықаралық жеке құқығың нысандары, мемлекеттермен бірге, жеке және занды тұлғалар болып табылатындықтан, халықаралық жеке құқық, халықаралық жұртшылық. Құқықтан басқаша болатынын ескеру қажет. Әйтсе де не отандық, не шетелдік әдебиеттерде, әлі күнге дейін бірауыздан қабылданған халықаралық жеке құқықтың анықтамасы кездеспейді.
Халқаралық жеке құқықтың түсінігі, мақсаты, халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан айырмашылығы
Халқаралық жеке құқық ол шетел элементінің қатысуынан болатын азаматтық құқықтық қатынастарды ретттейтін нормалар жиынтығы. халқаралық жеке құқықтың мақсаты- әр түрлі елдердің фирмаларымен ұйымдардың арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып табылады. Халқаралық құқықтағы сияқты, халқаралық жеке құқықта да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғалардың мудделері толығымен ескерлуге жатады.
Халқаралық жеке құқық шетелдіктердің жеке мүліктік және мүлікті емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы құқықтары туралы мәселелер қарастырылады. Халқаралық жеке құқық нормалары қазақстандағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің азаматтарымыздың шетел мемлекетіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Халқаралық жеке құқықтың реттеу пәні халқаралық өмірде пайда болатын азаматтардың құқтық сипаттағы түрлі қатынастар болып табылады. Халқаралық жеке құқықтық өз бетіндік, тәуелсіз құқық болып табылады. Халқаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке құқтық қатынастарды реттейді. Халқаралық жеке құқық халқаралық жария құқықтан ең бірінші айырмашылығы олардың реттейтін қатынастарының мазмұнының әр түрлілігінде. Халқаралық жария құқықта мемлекеттер арасысындағы саяси қарым қатынастар, бейбітшілікпен халқаралық қауіпсіздігі, мемлекеттің егемендігі мәселелеріндегі, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады, ал халқаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке құқықтық қатынастарды реттейді. Мысалы, ең біріншіден мүліктік қатынастар мәселен, авторлық пен патенттік құқық саласысда, яғни олар халықаралық жеке құқықтан реттеу аясында жататын қатынастар болып табылады.
Екіншіден халқаралық жария құқықтан халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу пәні мен ғана емес, сол қатынастардың субьектілеріменде ерекшеленеді. Мемлекеттер халқаралық жария құқықтыңнегізгі субьектілері болып табылады, онымен қатар, халқаралық ұйымдармен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші ұлттарда осы топқа жатқызылады . Ал халқаралық жеке құқықа қатысушылар мемлекет ғана емес, ең басты қатысушылары жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар болып табылады. Жеке тұлғалар бұлар азаматттар, ал заңды тұлғалар бұл мемлекеттік ұймдар, және фирмалар, өндірістер, ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар. Халқаралық жеке құқық өзге құқық салалпрына қарағанда бертін пайда болды. Оның негізін қалаушы американдық зерттеуші Жозеф Сторн аталды. 1834 жылы оның « Заңдар палезиясының камементарий деген» кітабында алғаш рет халқаралық жеке құқық термині қолданылған болатын, халқаралық жеке құқық келесі сипатта болды.
1. Жеке сипатта – мемлекет деңгейінде емес, жеке құқықтық сипатта болды
2. Халықаралық сипатта – бір мемлекет көлемінде емес бір неше мемлекеттер арасында болады.
Халықаралық жеке құқықты халқаралық жария құқықтан ерекшелейтін
3. Үшінші белгісін атап өтуге болады. Ол оның қайнар көздерінде.
Халықаралық шарттар халқаралық жария құқықта қатынастарды реттеудің негізгі қайнар көзі болып табылады. Халқаралық жеке құқықта да, халықаралық шарттардың алатын орны, ерекше бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамасына сәйкес келсе, кейбір мемлекеттің заңнамасына сәйкес келмейді.
Халықаралық жеке құқық мызды орында ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж тәжірибесі алады
Халықаралық жеке құқықтың түсінігі мен мәнін айқндып болғаннан кейін біз тағы бір сұрақты қарастыруымыз қажет.Юұл сұрақ бізге халықаралық жеке құқықты құық саласы ретінде айқындап, онық құқық жүйесінде алаты орны қандай деген сұраққа жауап беред.
Халықаралық құқықтың халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты екендігі даусыз, бірақ бұл тұста ол жеке құқықпен – мемлекеттің ішкі қзаңнамасымен де тығыз байланыста болып табылады.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық құқықпен тығыз байланыста болуына қарамастан, ол ішкі құқық жүйесіне кіреді. Бұл құқықтық реттеу пәнінен – жеке құқықтық қатынастардың мазмұнынан келіп шығады. Бұл қатынастар барлқ кезде мемлекеттің бастамасында болып табылатын субъектілер жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасында болғандықтан жеке құқықтық реттеуге көп ұшырайды. Халықаралық құқықтық реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы жеке қатынастарды реттеуге бағытталмағандығын білеміз.
Ішкі құқық жүйесінде азаматтық құқықтың бір бөлігі болып табылмайды. Ол осы жүйеде өзіне тән реттеу әдісі мен өзіндік пәні бар болып табылады.
Бұл құқықтың аты халықаралық жеке құқық деген сөзбен байланысты болғанмен, ұлттық-құқықтық табиғатқа ие болып табылады. Халықаарлық жария құқық барлық мемлекеттердге тән құқықтың аясында өмір сүретін болса, халықаралқ жеке құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді.
Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні
Халықаралық жеке құқықты құқықтың бір саласы ретінде басқа саладан айыра білу керек.
Құқық жүйесіне байланысты бірқатар мәселелерді айтсақ, халықаралық жеке құқық басқа құқық салаларымен, атап айтқанда, азаматтық құқықпен ұқсас болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық жеке құқықтың принциптері мен негізгі бастамаларына байланысты жалпы ережелер де шоғырланған.Бұлардың қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты ережелерді жатқызуға болады. Халықаралық жеке құқықтың ерекше бөлімі, әдеттегідей, негізгі институттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары , мемлекеттердің ерекше құқықтық қатынасқа түсуші ретіндегі ерекшеліктері, меншік құқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты нормалар, мұрагерлік, отбасы- некелік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар. Халықаралық жеке құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше бөліп қарастырылады. Оны халықаралық жеке құқықтың құқықтық саласына енгізу бірқатар қиындықтар туғызады.Бұл тұрғыда көбіне айтылатыны халықаралық арбитраж халықаралық жеке құқықтық аясында қалып қоймай, сонымен қатар халықаралық процестіңс сұрағы болып табылады.
Дегенмен, халықаралық коммерциялық арбитражды халықаралық жеке құқықтың аясына жатқыған кезде оның мақсаты мен қолданылуын еске алсақ жетерліктей болатын сияқты.
Оны азаматтық процеске қосудың қажеттігі жок, себебі ұлттық құқықтың бұл саласы сот мекемелерінің қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық аралық соттарды білдіреді.
Осыған орай халықаралық поцесті халықаралық жеке құқықтң құрамына енгізген дұрыс па деген сұрақ туындайды.
Құқық ғылымында бұл тұрғыда біркелкі ойдың жоқ екендігін айта кетейік. Бұл жердегі басты мәселе-шетел элемент материалдық құқықтық салдармен қатар процессуалдық құқықтық салдар туғызуы мүмкін бе деген сұраққа жауаптың табылмауы.
7 бөлiм Халықаралық жеке құқық
61-тарау. Жалпы ережелер
1084-бап. Шетелдiк элемент шиеленiстiрген азаматтық-құқықтық қатынастарға қолданылуға тиiстi құқықты анықтау
1. Шетелдiк азаматтардың немесе шетелдiк заңды тұлғалардың қатысуымен не өзге де шетелдiк элемент шиеленiстiрген азаматтық-құқықтық қатынастарға қолданылуға тиiстi құқық осы Кодекстiң, өзге де заң актiлерiнiң, Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттардың және танылған халықаралық ғұрыптардың негiзiнде анықталады.
2. Егер осы баптың 1-тармағына сәйкес қолданылуға тиiстi құқықты анықтау мүмкiн болмаса, шетелдiк элемент шиеленiстiрген азаматтық-құқықтық қатынастармен неғұрлым тығыз байланысты құқық қолданылады.
3. Осы бөлiмнiң сот қолдануға тиiстi құқықты анықтау туралы ережелерiн тиiсiнше қолданылуға тиiстi құқық туралы мәселенi шешуге өкiлеттiк берiлген басқа органдар да қолданады.
1085-бап. Заң ұғымдарын саралау (құқықтық саралау)
1. Сот заң ұғымдарын саралауды (құқықтық саралау), егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, оларға сот елiнiң құқығына сәйкес түсiнiк беруге негiздейдi.
2. Егер заң ұғымдары сот елiнiң құқығына белгiсiз болса немесе басқа атаумен немесе басқа мазмұнмен белгiлi болса және сот елiнiң құқығы бойынша түсiндiру арқылы анықтау мүмкiн болмаса, заңдылық ұғымдарды саралау (құқықтық саралау) кезiнде шет мемлекеттiң құқығы да қолданылуы мүмкiн.
1086-бап. Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау
1. Шетел құқығын қолданған кезде сот оның нормаларының мазмұнын олардың ресми түсiндiрiлуiне, қолданылу практикасына және тиiстi шет мемлекеттегi доктринаға сәйкес анықтайды.
2. Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау мақсатында сот жәрдем және түсiнiк алу үшiн Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгiне және Қазақстан Республикасының өзге де құзыреттi органдары мен мекемелерiне, соның iшiнде шетелдерде орналасқандарына белгiленген тәртiппен жүгiнуi не сарапшылар тартуы мүмкiн.
3. Iске қатысушы тұлғалар өз талаптарын немесе қарсылықтарын негiздеуде сiлтеме жасаған шетел құқығы нормаларының мазмұнын растайтын құжаттар табыс етуге және осы нормалардың мазмұнын анықтауда сотқа өзге де түрде жәрдемдесуге құқылы.
4. Егер осы бапқа сәйкес қолданылған шараларға қарамастан, шетелдiк құқық нормаларының мазмұны орынды мерзiмдерде анықталмаса, Қазақстан Республикасының құқығы қолданылады.
1087-бап. Керi сiлтеме жасау және үшiншi елдiң құқығына сiлтеме жасау
1. Осы бөлiмнiң ережелерiне сәйкес кез келген шетел құқығына сiлтеме жасау, осы бапта көзделген жағдайларды қоспағанда, тиiстi елдiң коллизиялық емес, материалдық құқығына сiлтеме жасау ретiнде қарастырылуға тиiс.
2. Қазақстан Республикасының құқығына керi сiлтеме жасау және үшiншi елдiң құқығына сiлтеме жасау осы Кодекстiң 1094-бабына, 1095-бабының 2, 3, 5-тармақтарына, 1097-бабына сәйкес шетел құқығы қолданылған жағдайларда қолданылады.
1088-бап. Заңды айналып өтудiң салдары
Қатынастарға қатысушылардың осы Кодекспен реттелетiн, осы бөлiмнiң қолданылуға тиiстi құқық туралы ережелерiн айналып өтiп тиiстi қатынастарды өзге құқыққа жатқызуға бағытталған келiсiмдерi мен өзге де iс-әрекеттерi жарамсыз болады. Бұл жағдайда осы бөлiмге сәйкес қолданылуға тиiстi құқық қолданылады.
1089-бап. Өзара түсiнiстiк
1. Шетел құқығын өзара түсiнiстiк негiзiнде қолдану Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, тиiстi шет мемлекеттегi ұқсас қатынастарға Қазақстан Республикасының құқығын қолдануға болатын-болмайтындығына қарамастан, сот шетел құқығын қолданады.
2. Егер шетел құқығын қолдану өзара түсiнiстiкке байланысты болса, өзгеше дәлелденбегендiктен, ол бар деп ұйғарылады.
1090-бап. Жария тәртiп туралы Ескерту
1. Шетел құқығы оны қолдану Қазақстан Республикасы құқықтық тәртiбiнiң негiздерiне (Қазақстан Республикасының жария тәртiбiне) қайшы келерлiк жағдайларда қолданылмайды. Бұл жағдайларда Қазақстан Республикасының құқығы қолданылады.
2. Шетел құқығын қолданудан бас тартуды тиiстi шет мемлекеттiң саяси немесе экономикалық жүйесiнiң Қазақстан Республикасының саяси немесе экономикалық жүйесiнен айырмашылығына ғана негiздеуге болмайды.
1091-бап. Императивтiк нормаларды қолдану
1. Норманың өзiнде көрсетiлуi салдарынан немесе азаматтық айналымға қатысушылардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қамтамасыз ету үшiн олардың ерекше маңызы болуына байланысты, қолданылуға тиiстi құқыққа қарамастан, Қазақстан Республикасы заңдарының тиiстi қатынастарды реттейтiн императивтiк нормаларының қолданылуына бұл бөлiм ережелерiнiң қатысы болмайды.
2. Осы бөлiмнiң ережелерiне сәйкес, қандай да болсын бiр елдiң құқығын қолданған кезде сот, егер сол басқа елдiң құқығына сәйкес мұндай нормалар, қолданылуға тиiстi құқыққа қарамастан, тиiстi қатынастарды реттеуге тиiс болса, басқа ел құқықтарының қатынаспен тығыз байланысы бар императивтiк нормаларын қолдана алады. Бұл орайда сот мұндай нормалардың мақсаты мен сипатын, сондай-ақ оларды қолданудың салдарын назарға алуға тиiс.
1092-бап. Көп құқықтық жүйелерi бар елдiң құқығын қолдану
Бiрнеше аумақтық немесе құқықтық жүйелер қолданылатын елдiң құқығы қолданылуға тиiс болған жағдайларда, осы елдiң құқығына сәйкес құқықтық жүйе қолданылады.
1093-бап. Реторсиялар
Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына арнайы шектеулерi бар мемлекеттердiң азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты Қазақстан Республикасы қарсы шектеулер (реторсиялар) белгiлеуi мүмкiн.
62-тарау. Коллизиялық нормалар
Параграф 1. Тұлғалар
1094-бап. Жеке тұлғаның жеке заңы
1. Жеке тұлға азаматы болып табылатын елдiң құқығы оның жеке заңы болып саналады. Адамның екi немесе одан көп азаматтығы болған жағдайда адам неғұрлым тығыз байланысты елдiң құқығы оның жеке заңы болып саналады.
2. Азаматтығы жоқ адам тұрақты тұратын елдiң құқығы, ол адамның жеке заңы болып саналады.
3. Баспана берген елдiң құқығы босқынның жеке заңы болып саналады.
1095-бап. Жеке адамның құқық қабiлеттiлiгi мен әрекетке қабiлеттiлiгi
1. Қазақстан Республикасында шетелдiк азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар азаматтық құқық қабiлеттiлiгiн, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде немесе халықаралық шарттарында белгiленген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей пайдаланады.
2. Жеке адамның әрекетке қабiлеттiлiгi оның жеке заңымен анықталады.
3. Жеке адамның мәмiлелер мен зиян келтiру салдарынан пайда болатын мiндеттемелерге қатысты азаматтық әрекетке қабiлеттiлiгi мәмiле жасалған немесе зиян келтiруден туындайтын мiндеттемелер пайда болған жердегi елдiң құқығы бойынша анықталады.
4. Жеке адамның жеке кәсiпкер болуға және соған байланысты құқықтары мен мiндеттерiнiң болуға қабiлетi жеке адам жеке кәсiпкер ретiнде тiркелген елдiң құқығы бойынша анықталады. Тiркелген елi болмаған жағдайда жеке кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын негiзгi орнындағы елдiң құқығы қолданылады.
5. Жеке адамды әрекетке қабiлетсiз немесе қабiлетi шектеулi деп тану сот елiнiң құқығына бағынады.
1096-бап. Жеке адамды хабар-ошарсыз кеттi деп тану және оны қайтыс болды деп жариялау
Жеке адамды хабар-ошарсыз кеттi деп тану және оны қайтыс болды деп жариялау сот елiнiң құқығына бағынады.
1097-бап. Жеке адамның есiмi
Жеке адамның есiм алу, оны пайдалану және қорғау құқығы, егер осы Кодекстiң 15-бабының 5 және 7-тармақтарында, 1103 және 1120-баптарында көзделген ережелерден өзгеше туындамаса, оның жеке заңымен белгiленедi.
1098-бап. Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актiлерiн Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тiркеу
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актiлерiн тiркеу Қазақстан Республикасының консулдық мекемелерiнде жүзеге асырылады. Бұл орайда Қазақстан Республикасының заң актiлерi қолданылады.
1099-бап. Шет мемлекет органдары азаматтық хал актiлерiн куәландыруға берген құжаттарды тану
Шет мемлекеттердiң құзыреттi органдары тиiстi мемлекеттердiң заңы бойынша Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдiк азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жасаған азаматтың хал актiлерiн куәландыруға берген құжаттар жария етiлген жағдайда Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.
1100-бап. Заңды тұлғаның заңы
Заңды тұлға құрылған елдiң құқығы осы заңды тұлғаның заңы болып саналады.
1101-бап. Заңды тұлғаның құқық қабiлеттiлiгi
1. Заңды тұлғаның азаматтық құқық қабiлеттiлiгi осы заңды тұлғаның заңымен анықталады.
2. Шетелдiк заңды тұлға өз органының немесе өкiлiнiң мәмiле жасауға өкiлеттiгiн шетелдiк заңды тұлғаның органы немесе өкiлi мәмiле жасаған елдiң құқығына белгiсiз шектеуге сiлтеме жасай алмайды.
3. Шетел құқығы бойынша заңды тұлға болып табылмайтын шетел ұйымдарының азаматтық құқық қабiлеттiлiгi ұйым құрылған елдiң құқығы бойынша анықталады.
Мұндай ұйымдардың қызметiне, егер Қазақстан Республикасының құқығын қолдануға болса, осы Кодекстiң ережелерi қолданылады, егер Қазақстан Республикасының заңдарынан немесе мiндеттеменiң мәнiнен өзгеше туындамайтын болса, олар коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалардың қызметiн реттейдi.
1102-бап. Мемлекеттiң шетелдiк элементi бар азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысуы
Мемлекет қатысатын шетелдiк элементi бар азаматтық-құқықтық қатынастарға, егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, осы бөлiмнiң ережелерi жалпы негiздерде қолданылады.
Параграф 2. Жеке мүлiктiк емес құқықтар
1103-бап. Жеке мүлiктiк емес құқықтарды қорғау
Жеке мүлiктiк емес құқықтарға мұндай құқықтарды қорғау туралы талап ету үшiн негiз болған iс-әрекет немесе өзге де мән-жайлар орын алған елдiң құқығы қолданылады.
Параграф 3. Мәмiлелер, өкiлдiк, талап мерзiмi
1104-бап. Мәмiленiң нысаны
1. Мәмiленiң нысаны ол жасалған жердiң құқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмiленi, егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса, нысанның сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
2. Қатысушыларының кем дегенде бiреуi Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы немесе Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын сыртқы экономикалық мәмiле мәмiленiң жасалған жерiне қарамастан, жазбаша нысанда жасалады.
3. Қозғалмайтын мүлiкке қатысты мәмiленiң нысаны — осы мүлiк орналасқан жердегi елдiң құқығына, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген қозғалмайтын мүлiкке қатысты болса, Қазақстан Республикасының құқығына бағынады.
1105-бап. Сенiмхат
Сенiмхаттың нысаны мен қолданылу мерзiмi осы сенiмхат берiлген елдiң құқығы бойынша анықталады. Алайда сенiмхат Қазақстан Республикасы құқықтарының талаптарын қанағаттандырса, оны нысаны сақталмауының салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
1106-бап. Талап мерзiмi
1. Талап мерзiмi тиiстi қатынастарды реттеу үшiн қолданылатын елдiң құқығы бойынша анықталады.
2. Талап мерзiмi қолданылмайтын талаптар, егер тиiстi қатынасқа қатысушылардың кем дегенде бiреуi Қазақстан Республикасының азаматы немесе Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы болса, Қазақстан Республикасының құқығы бойынша анықталады.
Параграф 4. Заттық құқықтар
1107-бап. Заттық құқықтарға қолданылатын құқық туралы жалпы ережелер
1. Егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, меншiк құқығы мен басқа да қозғалмайтын және қозғалатын мүлiкке заттық құқықтар осы мүлiк орналасқан елдiң құқығы бойынша анықталады.
2. Мүлiктiң қозғалмайтын немесе қозғалатын заттарға жататындығы, сондай-ақ мүлiктiң өзге де заңдық саралануы осы мүлiк орналасқан елдiң құқығы бойынша анықталады.
1108-бап. Заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы
1. Мүлiкке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, заттық құқықтың пайда болуы не тоқтатылуы үшiн негiз болған iс-әрекет немесе өзге де мән-жайлар орын алған кезде сол мүлiк болған елдiң құқығы бойынша анықталады.
2. Егер тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе, мәмiленiң нысанасы болып табылатын мүлiкке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, елдiң осы мәмiле бағындырылған құқығы бойынша анықталады.
3. Алыну мерзiмiнiң ескiруi салдарынан мүлiкке меншiк құқығының пайда болуы аяқталған алу мерзiмiнiң ескiрген кезiнде болған елдiң құқығымен анықталады.
1109-бап. Мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлуге тиiстi көлiк құралдары мен өзге де мүлiкке заттық құқықтар
Мемлекеттiк тiркелуге тиiстi көлiк құралдары мен өзге де мүлiкке заттық құқық осы көлiк құралдары немесе мүлiк мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген елдiң құқығы бойынша анықталады.
1110-бап. Жолдағы қозғалатын мүлiкке заттық құқықтар
Мәмiле бойынша жолда келе жатқан қозғалатын мүлiкке меншiк құқығы және басқа да заттық құқықтар, егер тараптардың келiсiмiнде өзгеше белгiленбесе, осы мүлiк жөнелтiлген елдiң құқығы бойынша анықталады.
1111-бап. Заттық құқықтарды қорғау
1. Меншiк құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауға арыз берушiнiң таңдауы бойынша мүлiк тұрған елдiң құқығы немесе сот елiнiң құқығы қолданылады.
2. Қозғалмайтын мүлiкке меншiк құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауға осы мүлiк тұрған елдiң құқығы қолданылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзiлген мүлiкке қатысты Қазақстан республикасының құқығы қолданылады.
Параграф 5. Шарттық мiндеттемелер
1112-бап. Шарт тараптарының келiсiмiмен құқық таңдау
1. Егер Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келiсiмiмен таңдалған елдiң құқығымен реттеледi.
2. Тараптардың қолданылуға тиiстi құқықты таңдау туралы келiсiмi айқын көрсетiлуге немесе шарттың және оларды жинақтап қарайтын iстiң мән-жайларының ережелерiнен тiкелей туындауға тиiс.
3. Шарттың тараптары тұтас алғанда шарт үшiн де, оның жекелеген бөлiктерi үшiн де қолданылатын құқықты таңдай алады.
4. Шарттың тараптары қолданылатын құқықты кез келген уақытта, шарт жасасу кезiнде де, одан кейiн де таңдап алуы мүмкiн. Тараптар шартқа қолданылатын құқықты өзгерту туралы да кез келген уақытта уағдаласа алады.
1113-бап. Тараптардың келiсiмi болмаған кезде шартқа қолданылатын құқық
1. Шарт тараптарының қолдануға тиiстi құқық туралы келiсiмi болмаған кезде ол шартқа:
1) сатып алу-сату шартында — сатушы;
2) сыйға тарту шартында — сыйға тартушы;
3) мүлiктi жалға (арендаға) беру шартында — арендаға берушi немесе жалға берушi;
4) мүлiктi тегiн пайдалану шартында — несие берушi;
5) мердiгерлiк шартында — мердiгер;
6) тасымалдау шартында — тасымалдаушы;
7) көлiк экспедициясы шартында — экспедитор;
8) қарыз немесе өзге де кредит шартында — кредит берушi;
9) тапсырма шартында — сенiм бiлдiрiлген адам;
10) комиссияның шартында — комиссионер;
11) сақтау шартында — сақтаушы;
12) сақтандыру шартында — сақтандырушы;
13) тапсырма беру шартында — тапсырма берушi;
14) кепiлге салу шартында — кепiлге салушы;
15) айрықша құқықтарды пайдалану туралы лицензиялық шартта — лицензиар болып табылатын тараптар құрылған, тұратын жерi немесе негiзгi қызмет орны бар елдiң құқығы қолданылады.
2. Нысанасы қозғалмайтын зат болып табылатын шарт бойынша, сондай-ақ мүлiктi сенiмгерлiкпен басқару туралы шарт бойынша құқықтар мен мiндеттемелерге сол мүлiк тұрған елдiң құқығы, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген мүлiкке қатысты — Қазақстан Республикасының құқығы қолданылады.
3. Шарт тараптарының қолданылуға тиiстi құқық туралы келiсiмi болмаған жағдайда осы баптың 1-тармағындағы ережелерге қарамастан:
1) бiрлескен қызмет және құрылыс мердiгерлiгi туралы шартқа мұндай қызмет жүзеге асырылатын немесе шартта көзделген нәтижелер жасалатын елдiң құқығы;
2) конкурстық сауда-саттықтың (тендердiң, аукционның) қорытындылары бойынша немесе биржада жасалған шартқа — конкурстық сауда-саттық өткiзiлген немесе биржа орналасқан елдiң құқығы қолданылады.
4. Осы баптың 1-3-тармақтарында атап келтiрiлген шарттарға, тараптардың қолданылуға тиiстi құқық туралы келiсiмi болмаған кезде, мұндай шарттың мазмұны үшiн шешушi маңызы бар, орындауды жүзеге асыратын тараптар құрылған, тұрғылықты жерi немесе негiзгi қызмет орны болған елдiң құқығы қолданылады. Шарттың мазмұны үшiн шешушi маңызы бар орындауды анықтау мүмкiн болмаған жағдайда шарт мейлiнше тығыз байланысты елдiң құқығы қолданылады.
5. Шарт бойынша орындауды қабылдауға қатысты, тараптар өзгеше келiспегендiктен, осындай қабылдау өткiзетiн орынның құқығы ескерiледi.
6. Егер шартта халықаралық айналымда қабылданған сауда терминдерi пайдаланылса, шартта өзге нұсқаулар болмаған жағдайда оларды iскерлiк айналымның тиiстi сауда терминдерiне қатысты қолданылып жүрген ғұрыптар жөнiндегi қатынастарына қолдануға тараптар келiскен деп есептеледi.
1114-бап. Шетелдiң қатысуымен заңды тұлға құру туралы шартқа қолданылатын құқық
1. Шетелдiң қатысуымен заңды тұлға құру туралы шартқа осы заңды тұлға құрылатын немесе құрылған елдiң құқығы қолданылады.
2. Осы баппен реттелетiн қатынастар өзiне заңды тұлғаны құру және тоқтату, оған қатысу үлесiн беру жөнiндегi қатынастарды және заңды тұлғаның қатысушылары арасындағы олардың (соның iшiнде кейiнгi келiсiмдермен белгiленетiн) байланысты өзара құқықтары мен мiндеттерiне басқа да қатынастарды қамтиды.
3. Осы баптың ережелерi шетел қатысатын заңды тұлға қатысушыларының өзара құқықтары мен мiндеттерi басқа құрылтай құжаттарымен белгiленген жағдайда да қолданылады.
1115-бап. Қолданылатын құқықтың күшiнде болатын саласы
1. Шартқа осы параграф ережелерiне орай қолданылатын құқық, атап айтқанда:
1) шартқа түсiндiрудi;
2) тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн;
3) шарттың орындалуын;
4) шартты орындамаудың немесе тиiсiнше орындамаудың салдарын;
5) шарттың тоқтатылуын;
6) шарт жарамсыздығының негiздерi мен салдарын;
7) шартқа байланысты талаптарды беру мен қарыз аударуды қамтиды.
2. Орындаудың әдiстерi мен рәсiмдерiне, сондай-ақ тиiсiнше орындалмаған жағдайда қолданылуға тиiс шараларға қатысты қолданылатын құқықтан басқа орындалу жүргiзiлетiн елдiң құқығы да назарға алынады.
Параграф 6. Шарттан тыс мiндеттемелер
1116-бап. Бiр жақты мәмiлелерден туындайтын мiндеттемелер
Бiр жақты мәмiлелерден туындайтын мiндеттемелерге (марапаттауға жария уәде ету, бөтен адамның мүддесiне тапсырмасыз қызмет iстеу және басқалар) мәмiлелер жасалған жердiң құқығы қолданылады. Бiр жақты мәмiле жасау орны Қазақстан Республикасының құқығы бойынша анықталады.
1117-бап. Зиян келтiру салдарынан туындайтын мiндеттемелер
1. Зиян келтiру салдарынан туындайтын мiндеттемелер жөнiндегi құқықтар мен мiндеттер, зиянды өтеу туралы талап ету үшiн негiз болған iс-әрекет немесе өзге де мән-жай орын алған елдiң құқығы бойынша анықталады.
2. Шетелде зиян келтiру салдарынан туындайтын мiндеттемелер жөнiндегi құқықтар мен мiндеттер, егер тараптар сол бiр мемлекеттiң азаматтары немесе заңды тұлғалары болса, сол мемлекеттiң құқығы бойынша анықталады.
3. Егер iс-әрекет немесе зиянды өтеу туралы талап етуге негiз болған өзге де мән-жай Қазақстан Республикасының заң актiлерi бойынша заңсыз болмаса, шетел құқығы қолданылмайды.
1118-бап. Тұтынушыға келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiк
Тұтынушының тауар сатып алуға немесе қызмет көрсетуге байланысты туындаған зиянды өтеу туралы талабына, тұтынушының таңдауы бойынша:
1) тұтынушы тұратын тұрғылықты жердегi елдiң құқығы;
2) өндiрушiнiң немесе қызмет көрсетушi тұлғаның тұрғылықты жерiндегi немесе орналасқан жерiндегi елдiң құқығы;
3) тұтынушы тауарды сатып алған немесе оған қызмет көрсетiлген елдiң құқығы қолданылады.
1119-бап. Негiзсiз баю
1. Негiзсiз баюдың салдарынан туындайтын мiндеттемелерге баю орын алған елдiң құқығы қолданылады.
2. Егер негiзсiз баю мүлiк сатып алынған немесе сақталған негiздiң болмауы салдарынан туындаса, қолданылатын құқық осы негiз бағындырылған елдiң құқығы бойынша анықталады.
3. Негiзсiз баю ұғымы Қазақстан Республикасының құқығы бойынша анықталады.
Параграф 7. Интеллектуалдық меншiк
1120-бап. Интеллектуалдық меншiкке құқықтар
1. Интеллектуалдық меншiкке құқықтарға осы құқықтарды қорғау сұралатын елдiң құқығы қолданылады.
2. Интеллектуалдық меншiкке құқық өз нысанасы болатын шарттар осы бөлiмнiң шарттық мiндеттемелер туралы ережелерiне сәйкес анықталатын құқықпен реттеледi.
Параграф 8. Мұрагерлiк құқық
1121-бап. Мұрагерлiк бойынша қатынастар
Мұрагерлiк бойынша қатынастар, егер мұра қалдырушы өсиетiнде өзi азаматы болып табылатын елдiң құқығын таңдамаған болса, осы Кодекстiң 1122 және 1123-баптарында өзгеше көзделмегендiктен, мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерi болған елдiң құқығы бойынша анықталады.
1122-бап. Адамдардың өсиет жасауға және оның күшiн жоюға қабiлеттiлiгi, өсиеттiң және оның күшiн жою актiсiнiң нысаны
Адамның өсиет жасауға және оның күшiн жоюға қабiлеттiлiгi, сондай-ақ өсиеттiң және оның күшiн жою актiсiнiң нысаны, егер мұра қалдырушы өсиетiнде өзi азаматы болып табылатын елдiң құқығын таңдамаса, мұра қалдырушының акт жасаған кезде тұрақты тұрғылықты жерi болған елдiң құқығы бойынша анықталады. Алайда өсиет немесе оның күшiн жою, егер соңғысы акт жасалған жердiң талаптарын немесе Қазақстан Республикасы құқығының талаптарын қанағаттандырса, нысанды сақтамауы салдарынан жарамсыз деп таныла алмайды.
1123-бап. Қозғалмайтын мүлiктi және мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлуге тиiстi мүлiктi мұраға қалдыру
Қозғалмайтын мүлiктi мұраға қалдыру осы мүлiк тұрған жердегi елдiң құқығы бойынша, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлген мүлiк — Қазақстан Республикасының құқығы бойынша анықталады. Адамдардың өсиет жасауға немесе оның күшiн жоюға қабiлеттiлiгi, сондай-ақ соңғысының нысаны, егер аталған мүлiк өсиет етiп қалдырылса, нақ сол құқықпен анықталады.
Параграф 9. Қорғаншылық және қамқоршылық
1124-бап. Қорғаншылық және қамқоршылық
1. Кәмелетке толмағандарға, әрекетке қабiлетсiз немесе әрекетке қабiлетi шектеулi кәмелетке толған адамдарға қорғаншылық пен қамқоршылық белгiленедi және олардың күшi өзiне қатысты қорғаншылық пен қамқоршылық белгiленетiн немесе алып тасталатын адамның жеке заңы бойынша жойылады.
2. Қорғаншының (қамқоршының) қорғаншылықты қамқоршылықты) қабылдау мiндетi қорғаншы (қамқоршы) болып тағайындалатын адамның жеке заңы бойынша белгiленедi.
3. Қорғаншы (қамқоршы) мен қорғаншылықтағы (қамқоршылықтағы) адамның арасындағы құқықтық қатынастар мекемесi қорғаншыны (қамқоршыны) тағайындаған елдiң құқығы бойынша белгiленедi. Алайда қорғаншылықтағы (қамқоршылықтағы) осы адам Қазақстан Республикасында тұратын болса, егер осы адам үшiн бұл неғұрлым қолайлы болса, Қазақстан Республикасының құқығы қолданылады.
4. Қазақстан Республикасының шегiнен тыс тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарына белгiленген қорғаншылық (қамқоршылық), егер Қазақстан Республикасының тиiстi консулдық мекемесiнiң қорғаншылық (қамқоршылық) белгiлеуге қарсы немесе оны тануға қарсы заңға негiзделген қарсылықтары болмаса, Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.
Қазақстан Республикасының Президентi
Пайданылған әдебиеттер:
