Күмәнді дебиторлық борыштар
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп,қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады.Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы,сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.Сатып алушылардың келісімшарқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары «күмәнді қарыздар» деп аталады.Күмәнді қарыздарға-уақытында төленбеген,жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.Қазақстан Р еспубликасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады.Өтелу-өтелмеуі белгісіз,күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар.Біріншісі-тікелей есептен шығару әдісі,мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тәкелей есептен шығарылады.Екіншісі-резервтік әдіс,бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей кскптен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды.Өйткені ол кірістер мен шығыстарды сәйкестілікке келтіре алмайды,яғни күмәнді борыштарды таурлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес,оның кұдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады.Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады.Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі «Күмәнді қағаздар бойынша резервтер» штында жүргізіледі. Күмәнді қағаздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар дебиторлық борышқа түгендеу жүзінде нәтижесіне сүйене отырып жасалынады.Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) болып белгіленеді.Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалғпн резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыштар «үмітсіз қарыз» деп танылады.Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв құрмаса және ұмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса,онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады.Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұл есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе,онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде танылады.Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады.
«Күмәнді қарыздар бойынша резевтер» есебі №10 журнал-ордерде жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрылғанда мынадай корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;
Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.
К-т: Күмәнді қағаздар бойынша резервтер шоты 100000 тг.
— Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 (сексен мың) теңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда;
Д-т: Күмәнді қағаздар бойынша резервтер шоты 80000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар 80000 тг.
Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі.Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып тасталады.
Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындар шоты 20000 тг.
К-т: Күмәнді қағаздар бойынша резервтер шоты 20000 тг.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштар бабында, кәсіпорынның дебиторлық борыштар сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Мысалы: «ККК» фирмасының дебиторлық қарызы 200000 (екі жүз мың) теңге,ал күдікті қарыздар бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) туңгеге азайтылып 150000 (бір жүз елу мың) теңгеге(200000-50000) тең болады.
Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігі алдын ала болжап білу мүмкін емес.Дегеніменде қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет.Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал.Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдіс қолданылады:
Бұндағы бірінші аталған әдістің масаты күмәнді дебитолық борыштар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса,екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады.Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар бұл әдістердің екеуіде кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ ,бұл әдіссәйкестік принципіне бағытталған.Мұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі.Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.
Мысалы: «ККК» фирмасының 2004 жылғы көрсеткіштері:
— сатылған тауарларының көлемі 1000000 тг.
— сатылған тауарларының қайтарылғаны 50000 тг.
— сауда шегерімі 10000 тг.
— күмәнді қарыздар бойынша резерв 8000 тг.
Соңғы үш жылдағы «ККК» фирмасының күмәнді қарыздар бойынша шығындары:
көлемі
шығындары
«ККК» фирмасының бухгалтері бұл жылдардағы күмәнді қарыздар бойынша пайыз мөлшері орташа есеппен 3,5% деп есептейді.Соған сәйкес 2004-жылғы «ККК» фирмасының күмәнді қарыздары сомасы былайша есептеледі:
(1000000-50000-10000)х3,5%= 32900 тг
Осы табылған күмәнді қарыздар сомасы бойынша «ККК» фирмасының бухгалтері есепті жыл соңында (2002 жыл) мынадай жазу жазады:
Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындары 32900 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резерв 32900 тг.
Жоғарыдағы сандарды ескере отырып, 2004 жылдың қаржылық есебінде күдікті қарыздар бойынша резерв сомасының 40900 (қырық мың тоғыз жүз) теңгеге тең болатындығын білуімізге болады.Бұдан 8000 (сегіз мың) теңге өткен жылдардағы алынбаған дебиторлық борыш және 32900 (отыз екі мың тоғыз жүз) теңге есепті жылдағы сатылған тауарлар бойынша күмәнді қарыздарға жасалынған (болжам бойынша) резерв сомасы.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру мүмкін емес.Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестік принципі қызмет етеді.Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған.Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді.Ескеретін жағдай,несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қағаздарды бағалау үшін қолданылатын дебитолық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген.Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланады.Әдістің негізгі мақсаты бролып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі.Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қағаздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді.Кейіннен күдікті қағаздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі.Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді.Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:
Осы атап өткен екінші әдісіміз бойынша мысал келтірейік:
«ККК» фирмасының 2004 жылғы 31 желтоқсанға
алынуға тиісті шоттарының сомасы (өлшем бірлігі-теңге)
Сатып
алушылар
түспегені
рілгені
тоқсан кешікті-
рілгені
тоқсан кешікті-
рілгені
тоқсан кешікті-
рілгені
фирмасы
пайызы
бойынша резерв
Жоғарыда берілген мысалымызда «ККК» фирмасының алынуға тиіс шоттарының сомасы қарастырылған.Яғни кестеде «ККК» фирмасының дебиторлары және олардың қарыз сомалары әрбір кезең бойынша бөлініп көрсетілген.Сондай-ақ бұл жерде фирманың алынуға тиіс шоттарының кешіктірілген мерзімдеріне сәйкес күдікті борышты есептеуге арналған пайыз коэффиценті белгіленген.Яғни «ККК» фирмасы өздерінің сатқан тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін уақылы есеп айырыспаған заңды немесе жеке тұлғалардың қарыздарының,дер кезінде төленбеген сомасының 5 %, бірінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 10%, екінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 20%, үшінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 30%, төртінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 50% мөлшеріндігі сомаларын күдікті борыштар деп есептейді.Кестеден «ККК» фирмасының 2003 жылдың 31 желтоксанынан болжанған күдікті қарыздарының мөлшері 235000 (екі жүз отыз бес мың) теңгеге тең екендігін көруімізге болады (15000+25000+40000+30000+125000).Егер «ККК» фирмасының күдікті борыштар бойынша резерв шотындағы сомасы жоғарыда табылған 235000 теңгеден артық немесе кем болса, бұрынғы жасалынған резервтер сомасына тиісті өзгерістер енгізіледі.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы
жүргізілетін операциялар
мазмұны
летін шот
летін шот
821
311
311
301,302,
333,334
821
301,302,
333,334
451
727