Ақша жүйесінің түрлері
Ақша жүйесінің түрлері туралы қазақша реферат, тегін мәлімет
Әр елдің өзінің калыптасқан ақша жүйесі болады. Ақша жүйелері өздерінің елдегі экономикадағы рөлін өзінің аткаратын негізгі қызметтері аркылы орындайды.
Телем құралы функциясындағы қағаз ақша қозғалысы (тауарлар мен игі қызметтерге біз ақша төлегенімізде) — ақша айналымыдеп аталады.Ақша айналымы мемлекеттік ақша жүйесінің заңды бекітілген формасында жүзеге асады. Оның басты элементтері болып: негізгі ақша құрылымынын болуы («теңге», «доллар» және т.б.); заңды төлем құралы болатын мемлекет бекіткен ақша түрлері(әртүрлі құндылықтағы «банкнот» және «қазыналық билеттер»); ақша шығару (эмиссия) жүйесі, яғни ақша айналымының мақсаттары үшін заңмен бекітілген ақша шығару тәртібі; ақша айналымы қызметімен байланысты «қаржылық» мемлекеттік аппарат секторы.Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалык мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет етіп коймай, сол сияқты қаржы және несие катынастарына да қызмет етеді.Ақша өте ертеректе пайда болды, сондықтан да ақша өз даму барысында бірнеше түрлерге бөлініп әртүрлі сипаттарға ие болды. Мысалы, ақша, өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: нағыз (толык бағалы) ақшалар және құндык белгілер (толык бағалы емес акшалар).
Қағаз ақшалар (қазыналык билеттер) — бюджет тапшылығы жабу мақсатында қазынамен шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген бағамы бар кұнның белгісін білдіреді.Қағаз ақшалар тек кана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста үлғаюы мемлекеттің каржы жетіспеушілігіне байланысты түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді болып келеді. Олардың құнсыздану себептеріне: айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуы, эмитентке деген сенімнің төмендеуі және төлем балансының колайсыздык жағдайы жатады.
Несиелік ақшалар — тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болады. Олардың пайда болуы ақшаның төлем құралы қызметін аткаруымен де байланысты келеді. Бұл акшалардың экономикалық мәні — ақша айналымын икемді етуі; нағыз ақшаларды үнемдеуі; колма-колсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасауымен сипатталады.Сонымен, нағыз акшалар — бұл номиналдық құны оны дайындауға кеткен накты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді. Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың монета түріндегі формасы — бұл олардың соңғы формасы болып табылады.
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардын, пайда болуы IX — X ғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталарымен қатар, күміс монеталар да коса жүреді. Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ.екінші жартысында өтті. Бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен бірге ағылшын елі де алған. Металл айналысына өтуге және алтынның ақша қызметін атқаруына, оның қымбат бағалы металл ретіндегі мынадай қасиеттері себеп болған: оңай бөлінетіндігі және қасиетін жоғалтпай бірігетіндігі, сақталғыштығы арқасьшда толық бағалы ақшалар барлық бес кызметті де бірдей атқарады.Ал, алтын айналысы тұсында кұнның қағаздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған. Алтын өндірісі тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады.Жоғары кұнды алтын акшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады. Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымы ынталандырмады.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері болған:
— металл акшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
— металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни казынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық құрамын төмендету барысында булінуі;
— бағалы металдарды өндірудің қағаз акшаларды шығаруға карағанда өте қымбатқа түсуі;
— эмиссиондык табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың құны арасындағы айырма) алу мақсатында казынаның қағаз ақшаларды шығаруы;
Жай банкнота — бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылатын Орталық банктің билеттерін білдіреді. Бірақ та олар металлға алмастырылмайды, яғни өз кезегінде банктің активтерімен ғана қамтамасыз етіледі.
Қазіргі айналыста жүрген орталық банктен шығатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірак олардың белгілі бір дәрежеде тауарлык немесе несиелік негізі сақталған, сондай-ак олар қағаз-ақша айналысының заңдылыктарына бағынады.
Қазіргі кезде банкноталардың эмиссиялануының келесідей үш жолын бөліп көрсетуге болады:
— шаруашылықты банктік несиелеу жолымен;
— мемлекетті банктік несиелеу, яғни мемлекеттік қарызды
— міндеттемелердің орнына банкноттардың шығарылуы барысында;
— активті төлем балансы бар елдерде (Германияда, Жапония және т.б.) ресми валюталық резервтерінің өсуі жолымен.
Бюджет тапшылығын жабу максатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Сонымен, алтын айналысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана болып, соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыға бастайды.Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) — номинальдық құны накты құнынан, яғни олардын, өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді.
Оған мыналар жатады:
Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді:
Қағаз ақшалар — бұл нағыз акшалардың өкілдері болып табылады. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болған. Бұл қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардын айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты болды.
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: векселъ банкнота, чектер, және несиелік карточкалар.
Вексель — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың жазбаша қарыздық міндеттемесін білдіреді.
Вексельдің екі түрі болады:
1)жай вексель
2)аудармалы вексель.
Жай вексель — борышқордың қарыз берушіге берген төлеу туралы сөзсіз міндеттемесі ал аудармалы вексель (тратта) — вексель берушінің (трассанттың) қарызды алушыға (трассатқа) белгілі соманы белгіленген мерзімде үшінші бір тұлғаға (ремитентке) төлеу туралы бұйрығынан білдіреді. Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссаментке (басқа біреуге аударуы туралы қолына) байланысты айналыста бола алады. Аудару туралы қолдардын көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индоссант, вексель бойынша бірлескен түрде жауап береді.Жай вексель мен аудармалы вексель — коммерциялық вексельдің түрлері болып табылады.Сонымен қатар, вексельдің мынадай түрлері болады: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық вексель — белгілі бір соманы қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель — бұл қаржылық вексельдің бір түріне жатады. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель — кейіннен банкте оларды есепке алу максатында бір біріне беріледі.
Бронзалық вексель — нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Вексельдің келесідей өзіне тән қасиеттері бар:
— абстрактылық, яғни вексельде мәміленің нақты түрі көрсетілмейді;
— даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылған дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;
— айналымдық, яғни баска бір тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент) төлем кұралы ретінде вексельдің берілуі, вексельдік міндеттемелерді өзара есепке алуға мүмкіндік жасайды;
Банкнота — қазіргі уақытта вексельдерді қайта есепке алу жолымен Орталык банктен шығарылатын, несиелік айналыс құралы қаражаттардың жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды. Ақша төлем кұралы ретінде мынадай ерекше бір қозғалыс формасына ие:
М (міндеттеме) — Т (тауар).Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы негізінде анықталады. Ал егер, айналыстағы акша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның құнсыздануы инфляция жол береді.
— тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
— мемлекетке қатысты каржылық міндеттемелер;
— банктік ссудалар, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық міндеттемелер;
— сақтандыру міндеттемелері;
— әкімшілік және сот алдындағы және баскадай міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы кызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және несиелік ақшалар атқарады
