Қазақстан Республикасының ұлттық ақша белгілері
Қазақстан Республикасының ұлттық ақша белгілері жайында тегін қазақша реферат. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 127 бабына сәйкес:
Мәселе мынада — «өтімділік» дегеннің не екенін түсінбей, біз «ақшаның» не екенін айыра алмаймыз. Өз кезегінде, өтімділік мәнін түсіндіру қазіргі ақша теориясының негізіне алынатын принципте жатыр. Ол былай айтылады — «ақша орнына жүретін барша нәрсе, ақша болып саналады».Шындығында, активтердің көпшілігі әлуетті ақшалар болып саналады, бірақта, әрине, ол үшін әртүрлі жараңдылық дәрежеде. Кез келген нақтылы активтің, міне, осы қабілеттілігі төлем құралы рөлінде көрінеді, сонымен ол өзгеше ақша рөлін ойнайды, сондықтанда ол экономика теориясында «өтімділік» деген ат алды.Тікелей тәжірибенің бізге көрсетіп отырғанындай, өтімділік — нарықтық экономика активтерінің нақтылы қасиеті; принципте, рынокта сұранымы бар кез келген актив төлем құралы бола алады. Бар мәселе сол активтерді басқа активке айырбастауға орай болған шығында жатыр. «Өтімділік» басқа активті айырбастау кезінде болған ұқсас шығынмен салыстырғанда тап осы активті айырбастауға кеткен шығынның салыстырмалы мөлшерін білдіреді. (Экономика теориясында айырбастауға кеткен мұндай шығынды — «трансакциялық шығындар»деп атайды).Айтылғандарға қарап, барлық активтерді өтімділіктің азаю дәрежесіне қарап орналастыруға болады. Осынау ұзын қатардың бір полюсін трансакциялық шығындары болымсыз активтер иеленеді; олардың арасында қолма-қол ақша (банкноттар мен монеталар) «чемпион» болып саналады, себебі олардың тікелей басқа активке нөлдік шығынмен айырбастауға боларлық ерекшеліктері бар — барлық сатушылар әрқашанда және қандай мөлшерде болмасын сізден ондай активті қабылдауға даяр. Қысқартып айтқанда, қолма-қол ақша — ол абсолютті өтімді актив.Басқа полюсінде рыноктік сұраным жоқ және болмайтын да (мысалы сіздің беторамалыңыз) абсолютті өтімліліксіз актив орналасады.Ол полюстер арасында қалған басқа активтер орналасады. Бұған қарап мынаны түсінуге болады — өтімділігі жоғары болған сайын ол ақшаға жақындай түседі, ақшаға жорық жасалынады.
Өтімділік кез келген әлеуметтік айыру активінің үш ерекшелігін қамтыйды (яғни, қажеттілік туған жағдайда басқа құндылыққа айырбастауға болғандай субъектіге жататын құндылықтарды):
Көптеген адамдардың өздеріндегі бар активтерді «әлуетті қол-ақша» ретінде бағалаулары кездейсоқтық емес, оны олар көбінесе өтімділіктің нақтылы дәрежесіне түзету жасау арқылы істейді (қолма-қол ақшаға айналдыру).
Активтердің өтімділігі — экономикалық агенттің нарықтық мәртебесіне маңызды сипаттама болып табылады: ол өтімділік активтерін неғұрлым көп иеленген сайын, оның алдынан солғұрлым экономикалық мүмкіндіктер мол ашылады.Сонымен, иелігінен айырылған кез келген нарықтық (яғни, сұраным бар) актив іс жүзіңде төлем құралы рөлін ойнай алады және сонысымен бірге, мейлі шығындарымен, бірсәттілік, бір-жолғы ақша рөлінде көрінеді деп қорытуға болады.Мұндай жағдайда ақша массасының мөлшерін қалай анықтауға болады? Өтімділік мәні жөніндегі білім бұл сұраққа жауап беруге көмектеседі: ол — төлем (айналым) құралы сипаттамасына өтемділіктің қай дөрежесінің енетіндігіне байланысты.Сірә, егер, тек абсолютті өтімділік мойындалса, онда төлем құралына тек қолма-қол ақша ғана жатқызылатын болады; егер жоғары өтімділіктегі активтер болса, онда ақша массасының көлемі ұлғаяды.Ақша массасы мөлшерін қалай анықтау керек, бұл мәселе оңай шаруа емес; егер осы масса ауқымы шешуші макрозкономикалық мәні бар деп санайтын монетаристер пікірі дұрыс болса. онда реітеуге не жататындығын анықтау керек. Өтімділік көзқарасы «ақша агрегаттары»негізіне — олардың жалпы мөлшерін есептеу мақсатындағы өтімділік активтерін топтауға жатады.
Нарықтық құндылықтардың әртүрлі дәреже бойынша топтамасы «ақшалар агрегаттары»деген атқа ие болды. Себебі олар ақшаның санын немесе акша сияқтыларды (қажеттілік жағдайда ақша орнына жүретін жоғары өтімділіктегі активтерді) көрсетеді.
Дәстүр бойынша біз өлі күнге дейін «ақшаны» банкнот және теңге түрінде білеміз. Ал көптеген елдерде ақшаның негізгі бөлігі талап етіп алынатын банк есепшотынажазылатын чек формасында болады. Міне, сондықтанда «М1″(1-сурет) қолма-қол ақшаны ғана емес, сонымен бірге «талап етіп алатын банк есепшотын да» қамтиды.
Акша агрегаттары жүйесінде «L» ақша массасының ең кең анықтамасын береді.Қай кезде болмасын экономистер ақша массасын реттеу қажеттілігі туралы айтқанда, олар ең алдымен «МІ-ді» назарға алады. Бізге ақша массасының бір компоненті банкноттар мен теңгелерді біріктіретін «қолма-қол» ақшаекендігі белгілі. Алайда ол шаруашылық өмірде айналым құралдарының тіптен кішкентай бөлігін құрайды: қазіргі айналым құралының негізгі түрі — ол қолма-қолдық емес, ағымдық чектік есепшот (біздің практикамызда — «талап етіп алынатын салым»).
Талап етіп алынатын салым да — сол ақша, тек, «көрінбестігі» болмаса, өйткені чек арқылы оның көмегімен және банк кітабына жазғызумен, қолма-қолдылықты талап етпестен төлеуді жүзеге асыруға болады.Демек, біз ақшаны қолма-қолдылық (банкноттар мен теңгелер) секілді дәстүрлі түсініктен кеңейте бергеніміз жөн. Ақшаны әлгідей «тар» ұғымда түсіну экономикалық теорияда 30-шы жылдардың басында-ақ өзгере бастаған болатын, бірақ баяғы ескі түсінік бұл өзгеріске бірден жол бере қойған жоқ. Алайда қазіргі ақша теориясына аудартылатын есепшоттағы (трансакциялық депозит) — қолма-қол есеп ажыратпай-ақ пайдалану үшін құ-рылған «талап етіп алу» есепшотында жатқан секциялар да кіретіні жаппай мойындалған нәрсе. Әлемнің дамыған елдерінде келісімдердің басым көпшілігі трансакциялық депозиттердің көмегімен жасалынады.Айта кету керек, «адамдар ақша қаржыларын сақтаудың тәсілдерін: қолда ұстау түрін немесе аударма есепшот түрін таңдаған кезде нені басшылыққа алады екен?» деген сұраққа экономистер баяғыдан бері бастарын қатырып келеді.
Бүгіндер ақшаны қолда ұстаудың пайдасына өмірлік маңызды төрт дәлел айтылып жұр:
— өтімділікті артық керушілік (Д.Кейнс ендірген термин) —оның абсолюттік өтімділігіне қарай қолма-қол ақшаға сұраныс;
— трансакциялыксебеп — қолма-қол ақша төлем құралы ретінде пайдалануға ыңғайлылығы жағынан адамдарға тиімділеу көрінеді (чекті, мысалы, тексеру керек, кейбір жағдайларда қабылдамауы да мүмкін);
-сақтық себеп(қауіпсіздік), қолма-қол ақшаны қолда сақтау аяқастылық жағдайда сатып алушылық қабілеттің қоры ретінде қарады;
-алыпсатарлық себеп,ақша иесі қолындағы ақшасын құңды қағаздар құндарының болжап болмайтын нарықтық бағытынан сескенетіндіктен ол қағаздарға салуға тәуекел ете алмайды.
Ақшаның бір бөлігі қолма-қолдылық формада болатын дәлелдермен таныса келіп, біз енді ақша теориясындағы пайдаланылатын ақша агрегаттарының сипаттамасына өте аламыз.Бірінші ақша агрегаты («М1″) қолма-қол ақшаны және аудармалы есепшоттарды қамтиды. Демек, М1 тек төлем құралы ретінде дәстүрлі түсінікпен шектеледі.80 жылдардан бері ақша теориясы өзінің қамтуына М1 және тағы депозиттің екі түрін (банктік салымдар) — «қарапайым» (яғни, пайыз әкелетін және айыппұлсыз кез келген уақытта алуға болатын, бірақ есепшот қаржысынан чекпен төлеуді пайдалану жөнінен құқы болмайтын) және «жедел» (көтеріңкі пайыз әкелетін салым, бірақ мерзімсіз ақша алу айыппұлға соқтырады деген шартпен) деп аталатын түрлерін қамтитын М2 — жаңа ақша агрегатын қабылдаған болатын. Демек, М2 =М1 + қарапайым + жедел есепшоттар.Бұдан соң өзіне М2 + депозиттік сертификаттар + ірі жедел депозиттерді қамтыған одан да ауқымды ақша агрегаты (МЗ) шықты.Ақыр аяғында, ақша теориясында МЗ-ке барша өтімділік құндылықтарды біріктірген аса зор ауқымды ақша агрегаты (L) бой көрсетті. Сірә, қазіргі ақша теориясы экономиканың бүгінгі тосын пікірлерін ескере отырып: егер классикалық саяси экономикада ақша жергілікті эквиваленттердің тарихи «марафонында» жеңімпаз болса, ал бүгін төлем құралы қызметін атқара алатындардың бәрін тарта отырып, «ақша» ұғымы тіпті тұлғасыз болып барады.Әртүрлі активтердің өтімділігі әртүрлі болатындыны белгілі, соған байланысты ақшаға жақын (өтімділік дәрежесі өсіп келе жатқан) активтер жоғары бағаланады.
Бүгіндер барлық дәрежелі өтімділіктің (барлық өтімділік активтерінің жалпы мөлшерлі агрегаты) барша активтерін қамтитын жинақтаушы көрсеткішті іздеу жүріп жатыр. Мұндай көрсеткішті есептеу әдістемесі әр активтің айналым жылдамдығын бағалауды көздейді, өз кезегінде, бағаланатын активтің айналым жылдамдығының өлшемі мәмлелердің жылдық көлемінің осы активке салынған қаражаттың жылдық орташа санына қатынасымен есептелінеді.
Мұндай тәсілді сақтау кезінде М1 ірі масштабты ақша агрегаты ішіне «сіңіп кетеді-ау» деп (оның аз мөлшерлігіне байланысты) қорқудың қажеті жоқ. Себебі ол көптеген мәмелелерде пайдаланылып, төлем құралы функциясынан гөрі, құндылығын сақтау үшін қолданылып, басқа активтерге қарағанда үлкен үлес салмаққа ие болады.
Телем құралы ретіндегі функциядан ақшаның айырықша формасы — несиелік ақша шығады. Несиелі ақшаның негізгі түрлері болып мыналар саналады: вексель, чек, облигация, акция, банк сертификаты және басқа құжаттар.
ҚР Азаматтық кодексінде облигацияның, чектің, вексельдің, акцияның, банк сертификатының заңдық анықтамалары берілген.
Несиелік карточка— банктің өз салымшыларына беретін және оларың қолма-қол төлемсіз тауарлар мен қызметтерді алуларына құқық беретін есеп айырысу-төлем құжаты. Ол иесінің аты-жөні, иесінің қол қою үлгісі, оның банктегі есепшотының нөмері, несиелік карточкасының өз күшіндегі мерзімі көрсетілген пластикалық жетон болып келеді. Несиелік карточканың айналым сферасына кіретін сауда орындарынан тауарларын сатып алған иесі оны сатушыға көрсетеді, ол өз кезегінде несиелік карточканың нөмірін, оның иесінің аты-жөнін және зат сатып алған күнін көрсетіп, счет жазып береді. Несиелік карточканың иесіне сатып алған заттарының жеке счеттарының көшірмелері тіркелген жалпы счет ұдайы жіберіліп тұрады.
Ақша айналымы – бұл мемлекеттің ішкі экономикалық айналымындағы, сыртқы экономикалық қатынастар жүйесіндегі ақшаның ағаымы. Ақшалай айналымының негізі – тауарлық өндіріс. Барлық тауарлар дүниесі екі топқа бөлінеді: нақты тауарлар және ақшалай тауарлар. Ақшалар нақты түрде немесе қолма-қол ақшасыз формаларында тауарлардың айналымын қамтамасыз етеді. Ақша айналымы түсінігінен ақша айналымы деген ұғым пайда болды.
Ақшалай айналысы- бұл ақша ағымының мазмұның көрінісі. Ақша айналысы бөлу және айырбастау процестерін қамтамасыз етеді. Оның көлеміне және құрылымына өндіріс және тұтыну процестері әсер етеді. Ұзақ мерзімді өндірістік процесс үлкен көлемде өндірістік запастарды қажет етеді, ал ол өз кезегінде ақшалай айналымды ұлғайтады.Ақша айналысы екі сфераға бөлінеді:
1)нақты-ақшалай;
2)қолма-қол ақшасыз.
Егер нақты ақшалай айналым банкноттармен және қазналық билеттер мен жүргізілсе, қолма-қол ақшасыз айналым несиелік мекемелердегі шоттардан аударым арқылы жасалынады және чектермен, вексельдермен, несиелік карточкалар мен қамтамасыз етіледі.Екі формадағы айналым өте тығыз байланысты және бір-бірін тез-тез ауыстырып тұрады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз куштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия — бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия — айналысқа банкноталар мен монеталардың қосымша шығарылуын сипттайды.Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі — кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы,бұны әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
2.3.Қолма – қол ақшасыз айналым және қолма-қол ақшасыз есептесу жүйесі
Қолма-қол ақшасыз айналыс – бұл банк шоттарындағы қалдықтарының өзгеруі, ол өзгеріс шот иесінің қалауы нәтижесінде болады ( бүйрықтар чектер, пластик карталар, төлем тапсырмалары, электрон ақшалары арқылы жасалынады).Қома-қол ақшасыз төлемдер келесі сфераларды қамтамасыз етеді:
— несиелік мекемелерде шоттары бар әр түрлі меншікті заңды тұлғалары арасындағы есеп-айырысуды;
— депозиттерді және несиелерді қабылдау және қайтару процесінде заңды және несиелік мекемелер арасында есеп-айырысу;
— заңды және жеке тұлғалар арасында депозиттерге, бағалы қағаздарға табыс төлеу, жалақы төлеу кезіндегі есептесулерді;
— заңды, жеке тұлғалары, мемлекет арасындағы салықтар мен басқа төлемдерді өтеу кезіндегі есептесулерді.
Заңға сәйкес қолма-қол ақшасыз айналым келесі құжаттар мен жүргізіледі:
— төлем тапсырмаларымен;
— чектермен;
— төлем талап-тапсырмалармен;
— аккредивтермен.
Заңды тұлғалар арасындағы есептерді банктер және басқа несиелік мекемелер жасайды, ал банктер арасында Орталық банктің есеп-айырысу-кассалық орталықтары.
Төлем тапсырмасы – бұл төлеушінің өзінің есеп – айырысу шоттынан белгілі бір соманы аудару туралы банке берген бүйрығы. Бұл есептердің объектілері:
— сатып алынған тауарлар;
— көрсетілген қызметтер;
— тауарлық емес операциялар ( салықтар, бюджеттік емес қорларға төлеулер)
Төлем талап-тапсырмасы – бұл жабдықтаушының сатып алушыға белгілі бір соманы төлеуді талаб ететін құжаты. Сонымен бірге ол банкке тауарлар немесе көрсеттілген қызметер туралы растайтын құжаттарды тапсырады. Егер төлеушінің шоттында қаржы болса, онда банк төлем талап-тапсырманы қабылдайды. 3 күн ішінде төлеуші төлеуге рұқсат берсе немесе одан бас тартса банк оны орындап жабдықтаушыға тиісті құжаттарды жібереді.Егер шот иесі чекпен есептессе, онда банк белгіленген соманы төлеушіден алушыға аударады. Кейбір кезде банктер аккредитив ашу арқылы есеп-айрысуды жасауі мүмкін.
Аккредитив- бұл клиенттің өтінуімен және сонгың есебінен жеке адамға немесе заңды тұлғаға тапсырмада көрсетілген сома шегінде төлем жасау жөнінде банкінің бір немесе бірнеше банкіге беретін тапсырмасы. Басқа қалаларда орналасқан өнім берушілер мен сатып алушылар арасында есеп айырысқанда, сондай-ақ коммерциялык операциялар бойынша халықаралық есеп айырысуда қолданылады. Поштамен және телеграф арқылы ашуға болады.Бұл кезде жабдықтаушымен төлеушінің арасында келісім-шарт жасалынады ( эмитент банктің аты, аккредитив мерзімі, есеп жүргізу тәртібі). Егер жабдықтаушы келісімдегі барлық шарттарды орындаса, онда ол аккредитивтен соманы алады, бірақ аккредивтен нақты ақша алуға болмайды. Бұл форма жабдықтаушыға қолайлы, себебі тез арада және гарантия мен соманы алуға мүмкіндік береді.
