Тілдесу психологиясы
Адамның қоғамдық болмысы жанжақты әрi көп деңгейлi аралық қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң ерекше мәнi мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс бұл тiлдестiк қатынастар. Тiлдесу барысында адамдар өзара әрекеттiк байланысқа келiп, тұрмысеңбек тәсiлдерi мен нәтижелерiн, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. өзара бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде қабылдануымен, субъектi белсендiлiгiнiң ерекше бiр формасы ретiнде көрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нәтижесi өзгертiлген, болмаса қайта жасалған дүниелiк не идеалдық өнiм емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгiме тек бiрдiң екiншiге бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, бiрбiрiне болған әсерi туралы. Тiлдесу үшiн мiндеттi түрде әрқайсысы өз алдына субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.
Қазiргi кезде жалпы психология мәселелерiнiң көптеген шешiмi осы тiлдестiк қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебi психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң сезiмге, сезiмнiң ойға, ойдың сөзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана аймағы мен бейсана байланысы, адам көңiл шарпуларының ерекшелiктерi, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады.
Тiлдесу деген не? Тiлдесу бiркелiкi iсәрекет қажеттiгiнен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзi. Тiл қатынасы негiзiнен әңгiмелесушiлердiң өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тiл қатынасының коммуникативтiк сипатын құрайды. Тiлдесудiң екiншi тарапы сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны өзгерiске келтiруi, жауап беруi. ¶шiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бiрiн бiрi қабылдап, өздерiнiң психологиялық бейнесiн түзуi.
Сонымен, бiртұтас тiлдесу процесiнде үш бағытты байқаймыз: коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивтi (адамның бiрiн бiрi қабылдап, түсiнiсуi). Осы үш, бiрбiрiне байланысты тiлдесудiң қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдiстерiн құрайды.
Тiлдесу мен iсәрекет өзара тығыз байланысты екенi сөзсiз. Бiрақ, әңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi ме, не бұл екеуi өз алдына дербестiгi бар, теңдей құбылыс па? деген сұрақ туындайды. Бiрлiктi iсәрекет барысында адам қажетсiнуден мiндеттi түрде басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, пiкiр алысады, яғни байланысқа келiп, өзара түсiнiсумен ақпарат алысып, берiседi. Бұл жағдайда тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi сипатында қарастырылады, бiрақ адам мұнымен шектелiп қалмайды. Тiлдесе отырып адам басқаларға өзiнiң ерекшелiктерiн, даралық қасиеттерiн танытады (қазақтың «аузын ашса, көмекейi көрiнедi» деген қанатты сөзi осыдан). өндiрiлген зат (құрылған үй, отырғызылған ағаш, жазылған кiтап, орындалған ән) бұл, бiр жағынан, iсәрекет нысаны, ал екiншi жағынан адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы, себебi өнiм басқалардың мүддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар арасындағы қатынас тiке емес, жанама сипат алады да, өндiрушi мен пайдаланушыға теңдей ортақ тiл байланысын туындатады.
Сонымен, iсәрекет тiлдiк қатынастың бiр бөлiгi, ал сезiм iсәрекеттiң құрам бөлiгi, ал екеуi қосылып барша жағдайларда тұтас бiрлiктi құрайды.
Тiлдесу әрекетiнiң сипаты, аймағы мен әдiстерi оған қатынасқан адамдардың әлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен, қандай да қауымға мүшелiгiмен анықталады да өндiрiс, өнiм алмасу және оны пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар, ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады.
Шынында да, қай тарапынан болмасын тiлдесу процесiне қатыспайтын адамға тән психикалық құбылыстарды атау өте қиын. Iсәрекетпен бiртұтас байланысқан осы тiлдесу арқылы адам бүкiл қоғам жаратқан тәжiрибенi игередi. Жеке адам дамуы тұрғысынан тiлдесу барысында бiрiнебiрi қайшы екi диалектикалық бағыт өзара байланысқа келедi: бiр жағынан, жеке адам қоғам өмiрiне араласады, адамзат топтаған тәжiрибенi игередi, ал екiншi жағынан адамның даралығы айқындалады.
Тiлдесудiң жеке адам деңгейiндегi сипаты өз алдына. Бұл жағдайдағы оның қызметi үш түрге бөлiнедi: ақпараттық тiлдесу, реттеу тiлдестiгi және сезiм бiлдiру тiлдестiгi. Осыдан тiлдестiк қатынастың үш түрлi мазмұны ашылады: ақпарат алмасу, адам аралық өзара ықпал және адамдардың бiрiнбiрi түсiнуi.
Коммуникативтiк процесте, бiрiншiден, ақпарат бiр жақты бiреуден бiреуге жеткiзiлiп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы, яғни бiр адамның өз ақпаратының мазмұнына сәйкес екiншiсi жауап хабар алуға бағытталған әрекетi үздiксiз жүрiп жатады. Егер осы ақпарат тiлдесу барысында түсiнiмдi қабылданса ғана, тiлдескен адамдар үшiн өз мәндiлiгiне ие болады.
Екiншiден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қоғамда қабылданған таңбалар жүйесi негiзiнде адамдардың бiр бiрiне ықпалды әсер ете алуына байланысты келедi. Бұл жағдайдағы коммуникативтiк ықпал бiр адамның екiншiсiне жасаған психологиялық әсерiне теңгерiледi.
¶шiншiден, ақпарат алмасудың нәтижесi болған коммуникативтiк ықпал тiлдесуге қатысқандардың тiл жүйесiндегi таңбаларды теңдей таныса ғана пайда болады. Бiрақ, ескеретiн жәйт, бiр сөзге тән мағынаның өзiн бiле тұра, адамдардың бiрiн бiрi түсiнiспейтiн жағдайлары болады, мұның себебi сол адамдардың әртүрлi әлеуметтiк, саяси, жас ерекшелiктерiнiң болуында.
Төртiншiден, адамдар өзара сөйлесу барысында ерекше тiл қатынастары кедергiсiне ұшырауы мүмкiн. Бұл, бiр жағынан, әңгiмелесушiлердiң өзара сұхбат өзегiн түсiне алмауынан, яғни әртүрлi көзқараста, нанымда, пiкiрде болуынан, екiншi жағынан, кедергiлер сөйлесушiлердiң даралық психологиялық бiтiстерiнен немесе екеу арасындағы тiлдесуге мүмкiндiк бермейтiн адам аралық қатынастардың белең алуынан туындайды.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесi арқылы берiледi. Бiздiң қолдануымыздағы бұл таңбалар дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу мен ойлау генетикалық байланыста, қоғамдық еңбек желiсiнде, адамзаттың әлеуметтiктарихи дамуында қалыптасты. Сөйлеу процесi санамен реттеледi де, өз кезегiнде, адамдар арасындағы тiлдесуде қалыптасады. Сананың негiзгi қызметi болмысты өрнектермен бейнелесе, сөз бен тiл сол болмысты арнайы қабылданған таңбалармен белгiлейдi. Болмыс бейнесiнiң белгiсi (таңбасы) ретiнде сөйлеу де тiлмен бiрлiктi байланыста. Сөйлеу тiлдесу әрекетi, тiл негiзiнде мағына бiлдiру, ықпал жасау, ақпарат беру, яғни сөйлеу әрекеттегi сана мен ойдың көрiнiс формасы.
Сонымен, сөйлеу тек адамға тән тiл қатынасының ең жетiлген формасы. Бұл қатынас айтушы және тыңдаушының мiндеттi түрде болуымен жасалады. Айтушы ойды жеткiзуге қажет болған сөздердi iрiктеп, грамматика ережелерiне сай оларды байланыстырады, артикуляция ағзаларын iске қосумен дыбыстайды. Тыңдаушы сөздi қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсiнуге әрекет жасайды. Айтушы мен тыңдаушы арасындағы сөз түсiнiстiгiмен белгiлi ойды қабылдау үшiн, сол ойды өрнектеуге бағытталған екi тұлғаға да ортақ сөздердi жүйелестiру құралы мен ережелерi болуы шарт. Мұндай құрал және ережелер тобы сипатында көптеген әулеттердiң өмiр барысында өзара сөйлесуден қалыптасқан белгiлi бiр ұлттық тiл қызмет етедi.
Тiл сөйлесу құралдарының қатаң қалыпқа келтiрiлген жүйесi, ал сөйлеу ой мен сезiмдi жеткiзуге арналған тiлдiң екеуара қатынасты әрекеттiк қолданымы. Тiлдiң өзiнде мағынаой болмайды, ол тек ойды өрнектеуге арналған әртүрлi таңбабелгiлердiң жиынтығынан тұрады. Ал осы қордан сөйлеу үшiн қажеттi белгiлi тiлдiк құралдар (дыбыстар, сөздер, ережеге сай сөз тiркестерi мен сөйлемдер, әуен, ырғақ т.б.) iрiктелiп алынған шақта ғана, ой бiлдiру мүмкiндiгiне ие боламыз.
Сөз негiзiнен екi қызметтi атқарады: коммуникативтiк, сигнификативтiк. Осы қызметтерiне орай сөз тiлдесу құралы және ой мен сананың көрiну формасы ретiнде танылады.
Сөздiң негiзгi сипаты оның мағынасында, семантикалық мазмұнында екенi баршаға белгiлi. Баяндалып жатқан сөздi тыңдағанымызда бiздiң назарымыз оның мәндiк мазмұнына аударылады. Адам тiлiнiң әрбiр дара сөзi қандай да бiр затты өрнектейдi, оны атаумен бiздiң санамызда нақты бiр заттың не құбылыстың бейнесi пайда болады. Осынысымен де адам тiлi жануарлардың қысқа мерзiмдi, қылықтық күйiн бiлдiретiн аффектiк «тiлiнен» ажыратылады. Жануарлар «тiлi» ешқашан да нақты бiр затты белгiлi дыбыстық өрнекпен таңбаламайды, таныта алмайды. Сөздiң бұл қызметi сигнификативтiк қызмет деп аталады. Сөздiң белгiлеу қызметi нақты ұлт өкiлiне түсiнiктi сөздерден құралған тiлдiң қызметi. Осы қызмет нәтижесiнде адам әртүрлi заттардың бейнесiн жанама түрде санада тұрғыза алады, заттардың өзi жоқ болған кезде де олармен iсәрекеттiк қатынасқа түсе алады. Осыдан адам танымы еселенiп байиды, яғни адам өзiндiк сана қорында заттың тiкелей бейнесiн сақтап, таниды, оған қоса сол заттың таңбалық баламасымен де байланысқа келедi.
Сөздiң және бiр, күрделiрек қызметi бар. Ол арқылы заттарды талдап, олардың мәндi қасиеттерiн ажыратып, заттарды белгiлi категорияларға топтастыру мүмкiншiлiгiне ие боламыз. Осыдан сөз дерексiздендiру мен нақтылау құралына айналып, қоршаған дүние заттарына байланысты тереңде жатқан байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге қолданылады. Сөздiң бұл екiншi қызметi «сөз мағынасы» терминiмен белгiленедi. Сөздi игеру арқылы нақты заттар араласатын адамзаттың көп ғасырлы тарихында қалыптасқан байланыстар мен қатынастарды танимыз, зерттеп, үйренемiз. Сөйлесудiң және бiр қызметi коммуникативтiк өрнектеу құралдары мен ықпал жасау құралдарының бiрлiгiнен орындалады. өрнекке, яғни дыбыстардың бiрiгiп, сөз және сөйлем формасына келуiнен әлi сөйлеу шықпайды. Сөйлеу заттық негiзi бар мағына болғанда ғана iске асады. Әрқандай сөздiң (сөйлеу) белгiлi зат жөнiнде баяны болып, екiншi бiреуге бағытталса ғана, өзiнiң коммуникативтiк қызметiне сай болады. Сөйлеудiң мағыналық мазмұнының өзегi өрнектеген заты. Бiрақ, нақты белсендi сөйлесу барысында сөз өзiнiң белгiлегенiнен тыс көп хабарды жеткiзе алады, себебi сөз ағымы сезiмдiк әрекеттермен толығады: ым, ишара т.б.
Адам тiлiндегi көңiлкүй көрiнiсi үлкен маңызға ие. Сөздi тек ақылой көрiнiсi деп тану оның өрiсiн өте тарылтып жiбередi. Сөзде, әсiресе оның ауызша түрiнде көңiлкүй танытатын көптеген сөйлеу бiрлiктерi қосылады: iркiнiс, ырғақ, әуен; жазба түрiнде тыныс белгiлерi, сөз орыны т.б. Сөйлеу барысында бiз тек бiлген ақпаратымызды ғана хабарлаумен тынбастан, әңгiме арқауына болған, әңгiме тыңдаушыға болған өз көңiл толғаныс, қатынастарымызды бiлдiремiз. Сөз неғұрлым өрнектi, әсерлi болған сайын, одан сөйлеушiнiң келбетi, болмысы дәл әрi нақты көрiнедi.
Сөз бiр нәрсе жайында баяндаумен бiргеықпал жасау құралы да болып қызмет етедi. Адам тiлiнiң ықпалдық қызметi өте мәндi құбылыстардан. Ол тiкелей әрекетқылықты өзгертпегенiмен, қалайда тыңдаушының ойсанасына, сезiмiне қандай да өзгерiс ендiредi. Сөйлеу әлеуметтiк мiндеттi орындау, тiл қатынасының құралы бола тұрып, саналы ықпал қызметiн орындайды.
Сөйлеу процесiнiң негiзгi тiрегi түсiну, түсiнiсу. Сөз қоғамнан тыс болуы мүмкiн емес, сөйлеу тiлдесуге арналған және тiлдесуде пайда болатын әлеуметтiк өнiм.
Сөйлеу саналы әрекетке айналуы үшiн әңгiме арқылы шешiлетiн мәселе және оның мақсаты анық болуы қажет. Сонымен бiрге, әңгiме барысындағы мiндеттiң шешiмi сол әңгiме жүрiп жатқан жағдайға да байланысты. Бұл жағдай әңгiме өзегi болған зат пен әңгiме бағышталған тыңдаушы қауымының сипатымен анықталады. Әңгiме мақсаттары мен жағдайларын бiрлiкте қарастыра отырып, адам не айту керек, қалай айту керек екендiгiн барластырады, осыдан өз сөзiн алдына қойған мiндетiн шешуге жарайтын саналы әрекетке айналдырады.
Сонымен, сөйлеу тiл көмегiмен түзiлген адам аралық қатынас құралы. Сөйлеудiң келесi түрлерi болады: сыртқы және iшкi сөйлеу. Сыртқы сөйлеу өз кезегiнде ауызша, жазбаша болып, ал ауызша монологтық және диалогтық болып бөлiнедi.
Сөйлеудiң барша түрлерi өзара ықпалды қатынас түзедi. Сөйлеу түрлерiнiң бәрiне бiрдей сипат олардың сөздiк дыбысталуында. Бiрақ олардың әрбiрiнiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. Тiл қатысынсыз және заттасқан тiлдiк процесс болмай, ешқандай ой, ойлау болуы мүмкiн емес. Ауызша да, әсiресе жазба сөздiң дайындығы сөйлеудiң iштей, адамның өзiненөзi, күбiрлеп айтып шығуынан басталады, мұны ғылымда iшкi сөйлеу деп атайды.
Жоғарыда атағанымыздай, сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болады. Жазбаша сөйлеуде тiлдiк қатынас мәтiн арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудiң, ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты келедi. Сөйлеудiң жазба түрi жазба белгiлер негiзiнде орындалады. Қазiргi кездегi көп тiлдердiң дыбыстары әрiптермен өрнектеледi. Жазба сөйлеу естумен қабылданатын тiлдiк дыбыстардың, көрумен танылатын әрiптер мен адамның тiлдiк әрекеттерiнiң күрделi байланысынан құралатын процесс. Осыдан, жазба сөйлеудiң ауызша сөйлеуден кейiн пайда болып, әрi соның негiзiнде қалыптасатынын түсiнемiз.
Бiреудiң дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз ауызша сөйлеу деп аталады. Ауызша сөйлеуде кеңiстiк және уақытқа байланысты бiраз шектеулер болады. Әдетте, әңгiмелесушiлер бiрiн бiрi көрiп тұрады немесе дауыс жететiндей алшақтықта болуы мүмкiн. Осы жағдайларға орай сөйлеудiң сипаты өзгерiске түседi. Мысалы, телефонмен сөйлескенде сөз қысқа, жедел сұрақжауап кейпiнде байқалады. Тыңдаушы сұрақ қойып, оған жауап алуы мүмкiн емес телерадиодағы сөйлеу тiптi басқаша.
Ауызша сөйлеу диалогтық және монологтық түрде болады.Диалогтық сөйлеуәңгiмелесушiлердiң өзара қысқа сөз алысуы, түзiлетiн сөйлемнiң құрылымы толық болмауымен ерекшеленедi. өзара түсiнiстiк мұндайда бұрынғы әңгiме желiсiнен, тақырып барысынан және iсәрекет мазмұнына орай жетiледi. Ауызша сөз, әдетте, әңгiмелесуге қосылған адамның ниет ықыласына, болмаса қоршаған орта ықпалдарына орай жасалған жауап ретiнде жүзеге асады.
Монологтық сөйлеу ұзаққа созылады, ортаға қыстырма сөздер қосылмайды, алдын ала көп дайындықты талап етедi. Әдетте бұл кең көлемдi, күнi бұрын ой желiсiне салынып, қорытылған баян (мысалы, баяндама, шығып сөйлеулер, дәрiсбаяндар т.б.). Дайындық барысында мұндай баяндардың кей жерлерi бiрнеше рет iштен қайталанады, жоспары қайта түзiлiстерге түседi, орынды сөздер, сөз тiркестерi мен сөйлемдер iрiктелiп, таңдалады, көп жағдайда ауызша сөйлеудiң жоспары жазбаша түзiледi. Монологтық сөз құрылымы жағынан күрделi болып, ой толықтығымен көрiнедi, баяндалуы бiр iздi, қатаң логикалық талаптарға бағынады. Монологтық сөйлеу диалогтыққа қарағанда қиындау, сондықтан оның толық формасы адамзат тарихында кейiнiрек қалыптасқан. Ал мұндай сөйлеу түрiн оқушыларда қалыптастыру үшiн мұғалiмдер арнайы мiндеттердi жүзеге келтiре отырып, еркiн әрi мәндi сөйлеу тәрбиесiн бүкiл оқу процесiнде үзбестен жүргiзiп барады.
Бұрын атағанымыздай, қалаған ақпаратты екiншi адамға жеткiзу үшiн таңбалар, не таңбалар жүйесiн қолданамыз. Осыған орай тiлдестiк қатынас процесiнде вербалды (таңба ретiнде сөз, баян) және вербалды емес (таңба ретiнде сөзден тыс белгi, ишаралар) байланыстар қолданылады.
Вербалды тiлдесуде таңбалық жүйе ретiнде сөз (сөйлеу) қабылданған. Мұндайда сөйлеу лексикалық және синтаксистiк екi принциптi қамтыған дыбысты тiл, яғни фонетикалық белгiлер жүйесiн түсiнемiз. Сөйлеу тiлдестiк байланыстың ең өнiмдi әмбебап құралы, себебi мұның жәрдемiмен берiлген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Сөз бен сөйлеу арқылы ақпарат таңбалық бекiмiн тауып, қажет кезде мағыналық шешiмге келедi (кодирование, декодирование). Әңгiмелесудiң ерекше түрi ретiнде диалогтық сөйлеуде хабарлаушылар рөлi бiр iздi алмасып отырады, осыған орай бiз не жөнiнде әңгiме болып жатқанын түсiнемiз.
Сөйлеу арқылы тек қана ақпарат «жүрiсi» орындалып қалмастан, әңгiмелесушiлер арасындағы бiр бiрiне деген ықпал да жасалады, яғни өзара бағыт бағдар көрсете отырып, олар бiрбiрiнiң iсәрекет қылықтарын үйлестiруге не өзгертуге тырысады.
Әңгiме мағынасын жеткiзу мен қабылдау барысындағы адамдардың сөз саптау сипаты әртүрлi. Хабарлаушы үшiн ақпарат мағынасы сөйлеуден бұрын келедi, себебi ол алдымен мақсат қойып, кейiн оны сөзбен баламалайды. Ал тыңдаушы үшiн қабылданатын ақпараттың мәнi, оны сөзге келтiрумен бiрге ұғылады (Я. Яноушек).
Хабарлаушының айтқан ой мағынасының тыңдаушыға түсiнiктi болғандығы тыңдаушы хабарлаушы ролiне енiп, өз сөзiмен қабылданған ақпараттың түсiнiктi екендiгi жайлы белгi бергенде ғана айқындалады.
Тiлдесудiң мазмұндылығы, оның барысындағы әңгiмелесушiлердiң бiрбiрiне ықпал жасауынан көрiнедi. Ал бұл өзара ықпал жасау процесiн айқын түсiну үшiн тiлдестiк қатынас әрекетiнiң құрылымын ғана бiлiп қою жеткiлiксiз, бұл орайда әңгiмелесуге негiз болған түрткiлер, тiлдесу мақсаттары мен ниеттерiн де талдай тану үлкен маңызға ие. Бұл үшiн тiлдесу барысында сөз бен сөйлеуден тыс қолданылатын белгiлердi ажырата алған жөн. Сөзбаян қаншалықты әмбебап болғанымен, оның толық мәнi тiлдестiк әрекет жүйесiнiң сөзден тыс ишара белгiлермен толықтырылғанда ғана ашылады. Осыдан вербалды емес (сөзден тыс) тiлдесу проблемасы туындайды.
Вербалды емес тiлдесуде ең алдымен көру қозғалыс жүйесiне байланысты өз iшiне ым, ишара, пантонима т.б. қамтыған белгiлер тобы өте маңызды. Әрқилы дене мүшелерiнiң (бет, бас, қол ұшы, иық т.б.) жалпы қозғалысқа келуi адамның көңiлкүй көрiнiсiн берiп, тiлдестiк қатынасқа көркемкөрiктiк нәр бередi. Ал бұл ишара белгiлер әртүрлi мәдениет иелерiнде, яғни әртүрлi ұлт өкiлдерiнде бiрдей емес. Мысалы, қазақ келiспесе басын шайқайды, ал болгарлар басын изейтiн көрiнедi.
Вербалды тiлдесуге «қосымша» ретiнде паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгiлер жүйесi де қолданылады. Паралингвистикалық қосымшалар бұл дауыс ырғағы, әуенi, ал экстралингвистикалық дегенiмiз сөз барысындағы iркiлiс, сонымен бiрге жөтелу, жылау, күлу.
Қорыта айтқанда, сөздiк емес тiлдесудiң қай түрi де сөз алысу барысында өте маңызды жәрдемшi (кейде дербес) роль атқара отырып, сөз мәнiсiн күшейту не кемiтумен бiрге, әңгiмелесуге қатысқандардың ниеттерiн бiлдiредi. Сөзбен бiрге қолдана отырып, вербалды емес белгiлер де адамдардың өзара байланысты қызмет әрекетiн ұйымдастыру үшiн қажеттi ақпарат алмасуын қамтамасыз етедi.
Ишара, емеурiн, қимыл әлiппесiн бiлетiн адам қарсыластарының, әрiптестерiнiң сырын еш қиналмайақ ұғып, қандай жағдайда қалай әсер етудiң жолдарын пайдаланады, өз мүддесiн жүзеге асыру үшiн түрлi әрекеттерге барады. Тiптi адамның бетiне қарағанда, қай нүктенiң қалай әсер ететiнiн, қай тұстан қандай қуат келетiнiн iштей түсiнiп, қалауына орай нәтижеге жетуге әбден болады. Тек пиғыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұнынан төгiлетiн пайда, зиянның өлшемi шексiз. Әрбiр сөз, әрбiр әлiппенiң өз саны, өз жүйесi бар, әрбiр әрiптiң өз иесi бар. Бiреудi жөнжосықсыз ренжiту, қиянат жасау, қалай болса, солай сөйлеудiң түпкi тамырында магниттi толқындар жасырынған. «Жақсы сөз жарым ырыс», «Жылыжылы сөйлесең, жылан iнiнен шығады», «Жүйелi сөз жүйесiн табады, жүйесiз сөз иесiн табады» дейдi. Науқасты сөзбен құлан таза айықтыруға болады, сөзбен өлтiрiп жiберуге, тыпырлатпай тастауға болады. Сөз төркiнiн түсiнгендер мұны жақсы бiледi.
