Ауызекі сөйлеу стилі курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
Кіріспе ………………………………………………………………... 4
1 Ауызекі сөйлеу стилінің жалпы сипаттамасы …………………… 6
2 Ауызекі сөйлеу стилінің лингвистикалық белгілері ……………. 12
2.1 Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі ………………………………. 12
2.2 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикасы мен фразеологиясы ……… 15
2.3 Ауызекі сөйлеу стилінің морфологиясы ………………………. 27
2.4 Ауызекі сөйлеу стилінің синтаксисі …………………………… 34
Қорытынды ………………………………………………………….. 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі …………………………………... 44
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 44 бет
Пәні: Педагогика
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ СТИЛІ
Жұмыстың тақырыбы: Ауызекі сөйлеу стилі.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
Жұмыстың көлемі: 45 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 30.
Зерттеу нысаны: Қазақ тіліндегі ауызекі сөйлеу стилінің лингвистикалық
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Ауызекі сөйлеу стилінің функционалдық
Жұмыста қолданылған дерек көздер: Ауызекі сөйлеу стиліне қатысты
Тірек сөздер: стиль, эмоционалды-экспрессивті, прагматикалық фактор, стильдік фон,
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ………………………………………………………………... 4
1 Ауызекі сөйлеу стилінің жалпы сипаттамасы ……………………
2 Ауызекі сөйлеу стилінің лингвистикалық белгілері …………….
2.1 Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі ………………………………. 12
2.2 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикасы мен фразеологиясы ………
2.3 Ауызекі сөйлеу стилінің морфологиясы ……………………….
2.4 Ауызекі сөйлеу стилінің синтаксисі ……………………………
Қорытынды ………………………………………………………….. 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі …………………………………... 44
Кіріспе
Ауызекі сөйлеу – адамдар арасындағы коммуникативтік қатынастың басты
Қазақ тіл білімі о баста ауызекі сөйлеу тілінің
Қазақ тіліне арналған алғашқы бұл зерттеулерде оның басты
Революциядан кейін қазақ тілін зерттеудің бағыт, мазмұны мүлде
Қоғам мүшелерінің білім, мәдениет дәрежесінің өсуі, олардың қоғамдық
Жұмыстың өзектілігі. Функционалдық стильдердің ішінде ауызекі сөйлеу стилі
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты
1 Ауызекі сөйлеу стилінің жалпы сипаттамасы
Функционалдық стильдердің ішінде ерекше тілдік жүйеге құрылған ауызекі
Тұрмыстық қарым-қатынаста ауызекі сөйлеу тілі қолданылады. Оның өзіне
Ауызекі сөйлеу стилін Е.А.Заемская және т.б зерттеушілердің бірқатары
Қазақ ғалымдарының ішінде Р.Сыздықова ауызекі әдеби тіл, ауызша
Ауызекі сөйлеу стилінде сөйлеу объектісі – адресант және
Ауызекі сөйлеу стилінде прагматикалық фактордың қатарына жататын тыңдаушыға
Ауызекі сөйлеу силінде стилистикалық бейнелі лексика жиі қолданысқа
Ауызекі сөйлеу стилі негізгі тілдің қызметімен қарым-қатынас функциясын
- бейресмилік;
- сөйлеу еркінділігі;
- сөйлеу қарым-қатынасының экспрессивтілігі;
- тілдік тәсілдерді сұрыптаудың қажетсіздігі;
- сөйлеудің автоматтығы;
- сөйлеудің мазмұны: диалогтық форма мен қарапайымдылық.
Ауызекі сөйлеу стиліне ерекше ықпал ететін ралды ситуация,
Ауызекі сөйлеу стилінің күнделікті қарым-қатынасында сөйлеу сипатының экспрессивтілігі
Ауызекі сөйлеу стилінде ерекше реңк атқаратын сөйлеудің дыбыстық
Ауызекі сөйлеу стилінің лексикасы эмоционалды-экспрессивті сөздердің қатарын құрайтындығы
Ауызекі сөйлеу стилінде тілдік тәсілдерді үнемдеу заңы үстемдік
Ауызекі сөйлеу стилі функционалдық стильдердің ішінде өзіне тән
Ауызекі сөйлеу стилі лексикасында сөйлеушілердің ең басты көп
Ауызекі сөйлеу стилінде сөздік қордың барлық саласы түгел
Р. Сыздық ауызша функционалды стиль деп әдеби тілдің
Ауызекі сөйлеу стилінде сөздердің қолдану ерекшелігі жағымды, жағымсыз
Ауызекі сөйлеу стилінің әдеби тіл формасына қайшы келетін
Ауызекі сөйлеу стилінде кейбір грамматикалық тұлғаларының стильдік қатемен
Ауызекі сөйлеу стилінде қайталаулар да молынан ұшырасады. Қайталаулар
Қазір бәрі өзгерді, өмір өзгерді, заман өзгерді, мода
Ауызекі сөйлеу стилінің өзіне тән сөйлеу мәдениеті болады.
Ауызекі сөйлеу стилі тілдің лексикалық-семантикалық құрылысында еркіндікпен қолданылатын
Қазіргі амандасудың түрі сәлеметсіз бе, әр түрлі орфоэпиялық
Ауызекі сөйлеу тілінің фонетикалық-интонациялық ерекшеліктері адресат пен адресанттың
Ауызекі сөйлеу стиліндегі сөйлемдерде дауыс тоны, дауыс күші,
Ауызекі сөйлеу стилінде эмоционалды-экспрессивті білдірудің ең көркем амалының
Ауызекі сөйлеу стилінде дауыс ырғағы, дауыс тонының айтылу
Ауызекі сөйлеу стилінің бір-біріне ұқсамайтын дауыс тоны, дауыс
Ауызекі сөйлеу тілінде грамматикалық құрылымдардың экспрессивтілік не
Ауызекі сөйлеу стилистикалық ерекшеліктері жазба әдеби тіл нормасынан
Ауызекі сөйлеу стилі синтаксисінің экспрессивтік және стилистикалық ерекшеліктерінің
Ауызекі сөйлеу стилінде клише сөздер көп қолданылады. Адамдардың
Клише ауызекі сөйлеу тіліне ғана тән емес, сондай-ақ
Ауызекі сөйлеу стилінде белгілі әлеуметтік топтардың арасында қолданылатын
Студенттердің жаргон сөздері: танкісі бар, балмұздақ, балқаймақ, крышасы
Ұрылардың жаргондары: хирург, доцент, шапка.
Ауызекі сөйлеу стилінде дөрекі сөздер қарапайым, жергілікті сөздер
Ал табу мен эвфемизмдер ауызекі сөйлеу стилінің сөздік
Ауызекі сөйлеу стилі қоғамдық ортаның барлық саласында қолданылады.
2 Ауызекі сөйлеу стилінің лингвистикалық белгілері
2.1 Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі
Әдеби тіліміз нәр алып сусындаған сан салалы бұлақ
Халық тілі деген ұғымның бұл жердегі терминологиялық мәні
Диалект, говор, наречие атаулының қай-қайсысын асақ та, ол
«Ауызекі тілдің сөз құрамында, грамматикалық құрылысында, сөздердің айтылуында
Қазақ тілінің жергілікті тіл ерекшеліктерінің ішіндегі бір саласы
Енді осы айтылғандарымызды дәлелдейтін болсақ, Көкшетау экспедициясының материалдарынан
Көкшетау облысында тұратын қазақстардың тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау
1. Орыс тілінен еңген кейбір сөздердің соңындағы а
2. «ұ» дыбысы кейбір сөздерде «о» болып айтылады.
3. Сөз басында келетін «ұ» дыбысы кейбір сөздерде
4. Сөздің екінші буынында келетін еріндік «б» дыбысы
5. Кейбір сөздерде м/б, п/м, м/н дыбыстары алмасады.
6. Кейбір сөздерде қ, ғ, г дауыссыздары сақталады:
7. Кейбір сөздерде ң/г дыбыстары алмасады: неңізі-негізі, төгерек-төңірек.
8. Кейбір сөздерде д/т, т/д дабыстары алмасады: тастарқан-дастарқан,
9. Кейбір сөздерде с/ш, ш/с дыбыстары алмасады: секер
Сөйлеу тілінің фонетикалық ерекшеліктері әр түрлі болады. Мысалы,
Дауыссыз дыбыстардағы ерекшеліктер:
ш/ч: шын-чын, шекпен-чекпен, шығу-чығу, т.б.;
б/п: бал-пал, бұтақ-пұтақ, бітіру-пітіру, т.б.;
м/с: тұрмыс-тұрмыш, тысқары-тышқары, ұқсау-ұқшай, т.б.;
ң/н: қалың-қалын, өлең-өлен, өлеңдету-өлендету, т.б.;
ж/й: қай жаққа-қайаққа, бұ жерде-бұ йерде, келе жатыр-келе
ж/ш: ешкім-ежкім, былжырақ-былшрақ, т.б.;
з/ж: нәзік-нәжік, төзу-төжу, т.б.;
н/м: менің-менім, шыңырау-шымырау, т.б.;
н/л: нәпсі-ләпсі, жамандат-жамалдат, т.б.;
к/г: киіз-кигіз, бітіру-біткіру, емізу-емгізу, бөтеге-бөтеке, нөкернөгер, т.б.;
ң/ғ, г: төңірек-төгірек, маңыз-мағыз, т.б.
п/б-у: кебек-кеуек, шалапшын-шылаушын, т.б.;
б/в: төбе-төве, таба-тава, т.б.;
т/д: тұз-дұз, тізе-дізе, түзу-дүзу, т.б.
и/м: зындан-зымдан, сену-сему, құрау-мұрау, т.б.;
л/д: мандай-манлай, дуадақ-дуалақ, анда-анла, т.б.
Кейбір дыбыстардың түсіріліп айтылуы: келген-кеген, болған-боған, бара алмау-барамау,
қ/ғ дыбыстарының сақталып немесе сақталмай айтылуы ұрығ-ұру (ру),
Бұл айтылғаннан басқа да дауыссыз дыбыстарды ерекшеліктер
Дауысты дыбыстардағы ерекшеліктер:
а/ы: сайыз-сайз, айқыра-айқара, арқылы-арқалы, т.б.;
о/ұ: домалақ-дұмалақ, қодау-құлдау, сұрау-сорау, т.б.;
а/ә: асылы-әсілі, қария-кәрия, жаутаңдау-жәутіңдеу, т.б.;
ү/і: үнемі-інемі, шүберек-шіберек, сүмбіл шаш-сімбіл шаш, т.б.;
ұ/ы: бұлақ-былақ, бұқтыру-бықтыру, бұзу-бығу, т.б.;
ә/е: кәкпір-кекпір, дәмдеу-демдеу, зәмбіл-зембіл, т.б.;
ө/е: көңіл-кеуіл, көбе-кебе, т.б.;
ү/е: күкірт-кеуірт, күдір-кедір, т.б.;
е/і: ешкім-ішкім, кәне-кәні, бәйге-бәйгі, т.б.
ұу-ұо: Ұуал – жабайы тырма, Ұот – кішкене
а-қауын (қауын), абысын (абысын), ащы (ащы), т.б.
Ерін үндестігі: үймүй (үй сайын), үстүн (тіреу), шөлөркеу
Дауысты дыбыстарда бұлардан басқа да жергілікті ерекшеліктер бар.
Сөйлеу тілінде интонацияның маңызы ерекше, өйткені сөйлеу тілі
2.2 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикасы мен фразеологиясы
Адамдардың күнделікті қарым-қатынаста, қызмет бабында (баяндама, лекцияда, неше
адамның күнделікті тікелей қарым-қатынасы кезінде, емін-еркін сұхбат әңгіме
алдын ала ойланылып сұрыпталмай, сөйлеу үстінде әңгіменің желісіне
тақырыптық аясы өте кең, яғни тақырып жағынан шек
Сөйлеу стилінің лексикасы лексика-семантикалық, экспрессивті- стилистикалық сипаты жағынан
Тұрмыстық-қарапайым лексика;
Варваризмдер;
Әдеби-сөйлеу лексикасы.
Тұрмыстық-қарапайым лексика. Бұған күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын
Кемсітіп, мұқатуды, жаратпауды білдіретін сөздер: қортық, мыртық, қатын,
Мысқал-мазақ мәніндегі сөздер: шолжақай, ерке тотай, бос белбеу,
Тұрпайы, дөрекі мәнді сөздер: қақбас, ит неме, иттің
Қарғыс мәнді сөздер: адыра қалғыр, атың өшкір, бықпырт
Алғыс-тілек мәнді сөздер: жолың болғыр, көп жасағыр, тәңір
Тұрмыстық сөздер мен қарапайым сөздер бір-біріне өте ұқсас.,
2. Варваризмдер тілге етене болып сіңбеген соншалықты зәрудігі
1. Кейде бір халықтың шынайы өмірін, тұрмыс-салтын суреттеп
Тыңдаушыға ерекше әсер етіп, күлдіру үшін халық ақындары
Қалқатай, кари глаз екі көзің,
Никогда не забуду айтқан сөзің.
Третий, второйлар толып жатыр,
Ойласам как родился сенің өзің (Ақан сері)
3. Өзге тілдегі сөздерді сөзбе-сөз аударуға қиын тиген
4. Варваризмдер кейде қоғамдағы жағымсыз типтерді халыққа мазақ
Барымта мен партия,
Бәрі мастық, жұрт құмар.
Сыпыра елірме, сұрқия
Көп пияншік нені ұғар (Абай)
Нәпіл түгіл, намазы
Бәрі желге кетеді
«Еннатайына кәлкаусар»
Пошал дереу күнәкар,
Аяғын ойлап айтқаны,
«Әні-шашы күләптар» (Абай)
Абайдың алғашқы шумақ өлеңіндегі пияншік деген орыс сөзін
Ана тілін білуге мән бермей, оған жүрдім-бардым қарап,
Ауызекі сµйлеу тілінде ќолданылатын тіл ш±барлайтын варваризмдер де
3. Ауызша єдеби сµйлеу лексикасы. Сµйлеу тілініњ лексикасы
Ауызша єдеби сµйлеу адамдардыњ єр т‰рлі таќырыпта µзара
Ауызша сµйлеу тілініњ б±л сияќты ерекшеліктерін мынадай ‰зінді
– Сен бµлініп кетпегенде, аќ марал ќ±тылмайтын еді!
– Е, ол маѓан да кездесті. Жан-жануар болып
¦лпан алѓысты кµзімен М‰сірептіњ ж‰зін бір сипап µтті.
Мен ат терімді адал жан-жануарѓа ауыздандырмай ж‰рмін. Сонша
«Шыныњ ба? Наѓып?» – дегендей ¦лпанныњ аз ѓана
– Бала деген ќорќар болар еді. Ес бар
Ж±мабай єбден болмаѓан соњ:
– Ќап, мынаныњ баласы!.. «Мен бµрініњ бµлтірігімін» деп
Келтірілген текстер ауызекі сµйлеу тіліне тєн диалог т‰рінде
Ауызекi сөйлеу стилінің фразеологиясы
Ауызекi сөйлеу тiлiндегi фразеологизмдер сөйлеу тілінде емін-еркін қолданылады.
А.Ф. Калашникова: "Қазіргі орыс әдеби тіліндегі тұрақты тіркестердің
Сонымен ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер дегеніміз күнделікті тұрмыс
Кегі кеткен жандайын әлдекімге,
Іш өртеніп, қайнайды қан бойдағы.
(М.Мақатаев. Таңдамалы шығармалары)
Биыл арқа қазағының көзінен бұл қызық бұл-бұл ұшады.
Осылай сынай ма екен, стіп сергелдеңге сала ма
(М.Мағауин. Өмір жыры).
Бұл мысалдардағы іші өртену, қаны қайнау, көзден бұл-бұл
Г.Смағұлова: "Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің бір тобы сөйлеу тілінде
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық белгілері мен стилистикалық
Фразеологизмдер ең алғаш сөйлеу тілінде не жазба тілінде
Ауызекі сөйлеу тілінің фразеологизмдеріне көбіне ауызша және көркем
Ауызекі сөйлеу тілі фразеологизмдерінің қайнар көзі халықтың образды
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологиялық тіркестерге эмоционалды экспрессивті мағына
Кілең бір аттың жалы, түйенің қомында зулап өткен
Құсы да, иесі де қоразданар
Алпыс екі айлалы түлкі алғанда
(Абай)
Мен өлем деп шыбын жаннан түңілгеннен емес, кім
(Е.Мырзахметов, Медет).
Айналада ешкім жоқ-ау деген кезде Нұрсұлу: – қалайда
(Ш.Құмарова, Жердің тұзы)
Бәрі де бейуақта қас пен көздің арасынша сап
(К.Ахметбеков, Ақдала)
Бұл фразеология өте көп таралдандықтан белгілері де көп.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздер арқылы жасалған фразеологиялық тіркестер.
Талданып отырған фразеологиялық тіркестердің ерекше белгісі – әдеби
Сырт көзге момент тәрізді тұтасып көрінетін Грузия іштей
("Жас Алаш")
Бала боп мылтық ата алмаспын, бірақ жаудан жасқанып
(Б.Әлменұлы, Шешендік сөздер)
Қайнағасы Бастаубайға жақсы атанғысы кеп жапырыла жалынған осы
(Ш.Құмарова, Жердің тұзы)
– Құдай-ау, бүгінше енді далаға шықпай-ақ қойсаңшы! –
(Б.Нұржекеұлы, Таңдамалы шығарма)
Ғазиза кетіп бара жатып ойланып артына қарап, бишаралылықтың
(М.Әуезов. Шығармалары)
Мұндағы ауызекі сөйлеу тіліне жататын компоненттер мыналар: ырың-жырың,
Кежегесі кейін тарту; кенезесі кебу; көпшіліктің кәріне ұшырау;
Бұл мысалдарда ауызекі сөйлеу тіліне тән сөздер болғанымен
Тұрмыстық сөздер арқылы жасалынған фразеологиялық тұлғалар. Ауызекі сөйлеу
Жәкей көрші-қолаңға жайсыздығымен, пейілінің тарлығымен, малшы-жалшыға қаталдығымен, қу
(М.Мағауин, Өмір жыры)
– Буынсыз жерге пышақ салу ғой оныңыз! …
(С.Мұқанов, Мөлдір махаббат)
– Ақын жазушы десе ішкен асын жерге қояды
(Қ.Жұмаділов, Таңдамалы)
– Ақылбектің оты өшпепті. Ерден тұяқ қалыпты, –
(Ш.Күмісбаев, Қаладағы келін)
Бұл мысалдардағы қу сүйектен көже қайнату; буынсыз жерге
Күлін көкке ұшыру; үш қайнаса сорпасы қосылмау; отқа
Тұрмыстық сөздер негізінен ұлттық менталитетті білдіретіндіктен, бұл тұрақты
Сомантикалық атаулар арқылы жасалған ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.
Даланың кішкентай үнпазы бозша торғайлар көгілдір аспан төсіне
(Қ.Жұмаділов, Таңдамалы)
Әшейінде тырнақ астынан кір іздейтін ол редактордың неғып
(Ш.Құмарова, Жердің тұзы)
"Жарайды, болды", –деп айтпайсың, ылғи аузыңды қу шөппен
(Б.Нұржекеұлы, Таңдамалы шығарма)
Ондағысы: – "Көзіңді аш, әр үйдің шайын аңдыған
(Ш.Күмісбаев, Қаладағы келін)
Өзін ажал тырнағынан жұлып алып қалған осы кісі
(Е.Мырзахметов, Медет)
Бұл келтірілген мысалдардағы фразеологизмдер жүрек, тырнақ, ауыз, алақан,
Семантикалық фразеологиялық тұлғаның негізгі қайнар көзі осы темантикалық
Жүрек – жүрегі аузына тығылу, жүрегін қолына ұстау,
Көз – көзге күйік болу, көзге ұрып көріну,
Ауыз – аузын ашса жүрегі көріну, аузын тығындау,
Бас – басын тауға ұрып, тасқа соғу, басына
Бет – беті шыдамау, беті оңға бұрылу, бетін
Қол – қол былғау, қолдан қолға тигізбеу, қолды
Аяқ – аяғының ұшымен жүру, бір аяғы көрде,
Семантикалық атаулар арқылы жасалынған фразеологиялық тұлғаларды ары қарай
Жануарлар атауы арқылы құралған ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологиялық
Қазіргі қазақ тілінде негізінде жануарлар атауы көрініс тапқан
Біреулер: "құдай берді, ақ түйенің қарны жарылды, бостандық
(С.Мұқанов, Мөлдір махаббат)
Айтпағаны дұрыс болды, ол екеуінің арасынан ала мысық
(Ш.Құмарова. Жердің тұзы)
"Ежелгі дұшпан елболмас, етектен кесіп жең болмас" деп
(Т.Әлімқұлов, Кертолғау)
Бұл мысалдардағы тіркестер қашаннан төрт түлік малды кәсіп
Аттың жалында, түйенің қомында; кәрі қойдың жасындай жасы
Бұл мысалдардан көретініміз төрттүлік малдың ішінде біздің жинаған
Ит байласа тұрғысыз; иттің етіндей жек көру; ит
Бұлар енді басқа да жан-жануар, жәндіктер атаулары да
Сонымен, қорыта келгенде айтарымыз – ауызекі сөйлеу тіліндегі
Қарапайым фразеологизмдер
Әдеби тіл нормасына сай келмейтін жай, дөрекі тұрақты
Сөздікте қарапайым фразеология жоғары экспрессиямен, еркін қолданылу
Қарапайым фразеологизмнің айырым белгісі ретінде олардың төменгі-дөрекі
Ауызекі сөйлеу стиліндегі фразеологизмдер сияқты қарапайым қолданыстағы фразеологиялық
32].
Сонымен, қарапайым сөйлеу тілінде қолданылатын фразеологизмдер жоғарыда келтірілген
Оны түсінбейтіндіктен мені бір албасты басып, айқара тістеді
(Б.Нұржекеұлы. Таңдамалы)
Бұл налыды: "Туратұр Шарболатов осыдан ауылға аман жетсем
(Ш.Құмарова. Жердің тұзы)
"Тәңірім-ай, неткен сорлы адам еді, – деді әлдекімге
(Қ.Жұмаділов. Таңдамалы)
Менің балам тірі болғанда соның тіршілігінен аужал алып
(М.Әуезов шығармалары)
Әжем мені енді есі кірді ғой, бетімен лақпас
(С.Мұқанов. Мөлдір махаббат)
Бұл келтірілген мысалдардағы албасты болу, атаукересін ішкізу, әкесінің
Т.А. Дегтереваның "Престоречные выражения могут допускаться в литературной
Қарапайым фразеологизмдер тілде кеңінен қолданылады деп айтуға
Қарапайым фразеологизмдердің лексикалық белгілері мен стилистикалық функциялары.
Қарапайым фразеология күнделікті тұрмыстағы сөйлеу тілінде жұмсалады.
Сенің адал, яки күнәлі екендігіңді анықтап жатар кім
(М.Сқақбаев. Пенде ғұмыр)
Осы колхозды бар формасымен өртеп кету қолынан келетін
(М.Әуезов шығармалары)
Түрлі өсек-аянға іліктіреді. Өзі сондай өсектерге ілінбей, етегіне
(Ш.Құмарова. Жердің тұзы)
"Жетпей желкең қиылғыр",деді ғой жаңа "о, жер жастанғыр",–
(Б.Нұржекеұлы, Таңдамалы шығармалар)
Мінуі бір тоға, тұйық секілді еді-ау сол кезде.
(Қ.Жұмаділов. Таңдамалы шығармалары)
Бұл мысалдардағы төменгі стилистикалық реңктегі ағаш атқа мінгізеді
Қарапайым фразеологияға әдетте жағымсыз эмоционалды-экспрессивті мағынаға не
В.В. Виноградов, А.И. Ефимов, О.С. Ахманова, Б.Н. Головин
Л.И. Рахманова т.б. ғалымдар қарапайымдылықты жалпы халық тілінің
Қарапайым фразеологизм тұлғаларының дөрекелік дәрежесі әр түрлі
екіншілері дөрекілеу: айран ботқа болу; көк айыл; құйрығы
үшіншіден өте дөрекі: көтіне көк инені түртпеу; аруақ
Фразеологизм тұлғаларының қарапайымдылығының анықтау тәсілі ауызекі сөйлеу тіліндегі
1. Қарапайым фразеологиялық тұлғаның – әдеби емес, ауызекі
2. Қарапайым фразеологиялық тұлға әдеби тілден дөрекілеу, құрамында
3. Қарапайым фразеологиялық тұлға ауызекі сөйлеу тіліндегіден
Қарапайым фразеологиялық тұлғаның қолдану аясы тар қарапайым
Фразеологиялық тұлғаның қарапайымдылығы оның құрамында қарапайым сөздердің
Мұны қора төрінде жүрып байқап қалған Дәукең анадайдан
– Кет-ей, ындының кепкір нәлеті! Қап, мынау арамдап
(Қ.Ахметбеков, Ақ дала)
Дастанға кезіккенде оған емешесі құри сүйгендіктен емес, жай,
(Ш.Құмарова. Жердің тұзы)
– Қараң қалғыр, тым құрымаса суымызды ұрттатсыншы, –
(М.Әуезов шығармалары)
Бұл келітірлген мысалдардағы ындын, емеше, қараң сөздері –
Лағнет атсын, лаң салу, өлмесе өмірен қапсын, бет
2.3 Қазақтың ауызекі тіліндегі морфологиялық ерекшеліктер
Жергілікті тілдік құбылыстардың дені грамматиканың морфология саласына қатысты.
Етістіктің –ң (-ың, -ің) қосымшалы тұлғасы.
Маңғыстау тұрғындары тілінде әдеби тіл мен көпшілік говорларда
-ң (-ың, -ің) қосымшасы бұл өңірді қоныстанған жергілікті
Етістіктің –лы (-лі, -алы, -елі) қосымшалы тұлғасы. –лы
Етістіктің бұл тұлғасы қазақ тіліговорлары ішінде Маңғыстау говорына
Етістіктіктің –сыңыз, (-сіңіз) қосымшалы тұлғасы. Зерттеліп отырған говардағы
Говордтағы -сыңыз қосымшасы әдеби тіл мен қазақ
Говорда
Айтасыңыз
Көресіңіз
Мұғалімсіңіз
Амансыңыз ба
Кімсіңіз
-сыңыз қосымшасы – Маңғыстау тұрғындары тіліндегі ең актив
Біріңіз бір- бір бедеу мініпсіңіз,
Ойын- күлкі, сәулетпен жүріпсіңіз,
Жібек- сұлу дегеннің ауылы жақын,
Бар еді, балам, қандай жұмысыңыз?
(«Қыз Жібек», 27)
Етістіктің –улы(-улі) қосымшалы тұлғасы.
-улы жұрнағы говорда етістіктің барлық түбірлеріне жалғанып, оларға
Бұл жұрнақ Маңғыстауда, Гурьев, Орал облыстарымен Ақтөбенің осы
Әдеби тілдегі –улы жұрнақты тұлғаның негізгі мәні
Етістіктің -жақ қосымшалы тұлғасы.
Маңғыстауды мекендеуші қазақтардың тіліне тән етістіктің диалектілік тұлғаларының
-жақ қосымшасы –а, -е жұрнағымен айтылған көсемше тұлғалы
-жақ жұрнағы жалғанған етістік келер шақ мәнінде жұмсалады.
-жақ қосымшалы тұлға етістіктің тіліміздегі басқа келер шақтың
Біз, сіз есімдіктерінің ілік, тәуелдік тұлғасы.
Әдеби тілде ілік септігі жалғаулары аяғы ұяң дауыссыз
Ілік жалғауының бұл түрі говорда тек біз, сіз
Әдеби тілде көптік жалғауы біздікі, сіздікі сөздеріне есімдік
Мысалы: Әдеби тілде: біздердікі, сіздердікі.
Говорда: бізікілер, сізікілер.
Ілік жалғауының біз, сіз есімдіктеріне осы сияқты ықшамдалған
Говорлардағы диалектілік туында сөздердің жасалуына тіліміздегі кей жұрнақтардың
Жұрнақ тар арқылы тың сөздердің жасалу тәсілі
Тұрғындардың тіліндегі бұл секілді туынды сөздердің жасалуына тіліміздегі
Есім тудыратын жұрнақтар.
Говордағы диалектілік туынды есім сөздерді жасауға тіліміздегі есім
-лық (-лік, -дік, -тық, -тік) жұрнағы. Бұл –
-нулық – ну, шөбі, өсімдігі қалың жер. Түйе
Қоңырлық – қара атты жер.
Ыссылық – ыстықтық, ыстық. Ыссылықта жалаңбас жүрсең, ауалап
Нөкестік – жарыместік.
Одандық – ерсілік.
Арпалық – құдық қазғанда суы сайыздан шығатын
-ма, (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) жұрнағы. Бұл
Ұшпа – шың, құз. Осы маңда Шерғаладан биік
Салма – кішкене арық. Салмамен егіндікке су жібереміз.
Теппе – саты, баспалдақ.
Шаппа – бәкі.
Шалжима – қақпан. Шалжимасыз мал жима (мақал).
-ық (ік) жұрнағы. Бұл жұрнақтың жәрдемімен етістік түбірден
Алық – аласы. Менің Жетібайда бір мың мәнәт
Берік – бересі. Мен оған дүз мәнәттай беріппін.
Налық – қасірет, қайғы. Назары төмен, кеуілінде бір
Шақырық – шақыру. Бастық Ақботаны шақырып кел дегесін,
-ық жұрнақты зат есімдерді біз тұрғындар тіліндегі кейбір
Ұтықты – ұтымды, орамды. Ұтықты сөз.
Жарасықты – жарасымды, лайықты. Көйлегі өз бойына жарасықты.
-қы (-кі,-ғы,-гі) жұрнағы. Жергілікті халық тіліне тән туынды
Тұрғы -1. Мекен-жай, тұрақ, қоныс. Менің тұрғым бұл
Алғы – аласы. Сайынның бізде былтырдан алғысы бар.
Бергі – бересі. Менің мойнымда енді бергі жоқ.
Шеккі – таразы, безбен.
Жапқы – жабық. Жапқы қора (төбесі жабық қора).
Шығарғы – шығарған, ойдан шығарған (өлең, жыр туралы).
-мақ (-мек) жұрнағы. Бұл жұрнақ етістіктен тұрғындар тілінде
Ашымақ – 1. ащы айран, ащы қымыз, ащы
Отырмақ – сауық кеш, бас қосу, жиын. Жастар
Айырмақ – айырмашылық, айырым. Оның бұдан айырмағы жоқ.
-дай (-дей, -тай, -тей) жұрнағы. Әдеби тілде –дай
Толықтай – толығынан.Малды қыстан аман алып шығу үшін
Сөздей – ауызша. Жазып алмасам сөздей айтқанды ұмытып
Тегістей – түгелдей, бәрі. Парталар тегістей сырланып, жаңартылды.
Сәлдей – сәл. Соған қарағанда Нұрекеңнің бойы сәлдей
-аған (-еген) жұрнағы. Бұл жұрнақ говорда етістік түбірлерге
Озаған – жүйрік, озғыш. Озаған ат.
Кетеген – қашаған (түйе туралы). Кетеген түйе.
Үреген – үргіш, көп үретін. Байлаулы ит үреген,
-соқ жұрнағы. Бұл жұрнақ әдеби тілдегі сын есім
Тентексоқ – тентек. Тентексоқ кісі.
Еркесоқ – ерке. Еркесоқ бала.
-соқ жұрнағы арқылы жасалған сөздер әдеби тілімізде де
-мыш (-міш) жұрнағы. –мыш әдеби тілдегі тұрмыс, қылмыс
Естілім – естіген (сындық мағынада). Естіміш сөз. Естіміші
Қалмыш – қалдық. Мынау биылғы сүрдің қалмышы. Қалмыш
Етістік тудыратын жұрнақтар.
-ла (ла,-ле,-да,-де,-та,-те) жұрнағы. Гавардағы туынды сөздерді жасауға ең
Жарлау – хабарлау. Жиналыс болатынын жарлаудың ба ?
Әдеби тілде бұл сөздің түбірі жарлық деген
Ұяттау – ұялту. Өзін әбден ұяттан қалды.
Жұмыстау – жұмыс істеу. Жұмыстап жатырмыз.
Қарсылау – қарсы алу. Колхоз биылғы мал
Суықтау – сусындау, салқын сусын ішу. Пішіншілерге соғып
Бөкендеу – түлеу. Мал көктемде бөкендейді.
Ауалау – ыстық ету, күн өту Ыссылықта жалаңбас
Майлау – мәймен сыйлау, мәй беру. Шайланып болдым.
Сындау – сынау. Біреуді жөнсіз сынау жарамайды.
-н (-ын) жұрнағы. Әдеби тілде ырықсыз етіс пен
Сыйлану – сый көру. Қолан сыйланды.
Айтыну – айту.Айтарық болса, айтынып қал.
Шығыну – беті ауған жаққа шығып кету (мал
Болыну – болу. Болар іс болынды.
Ж.Болатов. Семей облысының Абай Шұбартау аудандары тұрғындарының
1. ылғи сөзінен кейін ғана шылауы артық қосылады.
Ол ылғи ғана осы киіммен жүреді.
2. туралы, жөнінде деген сөздердің орнына турасында шылауы
3. Кейбір етістіктерге дүркінділік мағына беретін
4. Көмектес жалғауының орнына барыс септігі жалғанады:
Мен білетін кісіге сөйлестім.
5. Кей реттерде барыс жалғауы артық жалғанады :
6. Сан есімге жалғанатын шығыс жалғауы түсіріліп айтылады.
Осы колхозда мың аса жылқы бар.
7. Шығыс жалғауы кейде үндестік заңына
Осынан ұл туса атын сыбан қоямыз депті.
8 Сөзге шығыс жалғауының артық қосылатындағы байқалады: Мен
9. Жатыс жалғауының тәуелдік орнына қолданылатыны
10. Кей кездерге тәуелдік пен шығыс жалғаулары
11. Жатыс септігінің орнына барыс қосылып келеді: Ол
12. Кейбір қыстырма сөздерге жалғанатын тәуелдік жалғауы түсіріліп
13. Болжалды сан есімнің – дай журнағының
14. Біріншіден, екіншіден, үшіншіден сияқты қыстырма сөздердегі -ыншы,
15. Кейбір етістіктерге ортақ етіс жұрнағы артық
Ақмақ жетіссе (жетсе), маған 5-6 кітап ала кел.
16. Қалау райлы етістіктің 1 жақ көптік түрі
17. «Ал »қыстырма сөзінің орнына «жә» жиі
18. Қалау райдың барғым келеді, алғым келеді сияқты
19. Әдеби тілде -да, -де,- та,-те, -дағы, -дегі,
20. -шыл, -шіл жұрнағының орнына -қой, -гөй қосылмасы
21. Өзгеліс етіс бірінің үстіне екіншісі артық қосылады.
22. Сөзге -лы, -лі жұрнағы артық қосылатындығы байқалады.
23. Кей жағдайларда -ты,-ті жұрнағы сөзге артық
Жол жүруге машина тынышты ғой.
24 -ар,- ер, -р жұрнақты есімше орнына -тын,
О. Жақысбеков. Көкшетау экспедицияның материалдарынан:
1. Кейбір етістіктердің бұйрық райында «кір» жұрнағы
2. Кейбір тіркестерде табыс септігінің орнына барыс
3. Кейбір тіркестерді айтқанда сөз және жалғау түсіп
4. Бұйрық рай формасы көбіне -қай жұрнағы арқылы
Ш Бектұров. Сырдария экспедициясының материалдарынан:
1. Табыс септік тұлғада айтылуға тиісті сөз кейде
2. Жатыс жалғауының орнына барыс жалғауы қолданылады. Мен
3. -мыз,- міз тұлғалы жіктік жалғау бұл говардың
4. Өткен шақтың ауыспалы түрі бартұғын тұлғасында да
5. Бері шылауы -қалы, (-ғалы, -гелі, -келі) қосымшалары
6. берді, қалды көмекші етістіктің орнына барды, қойды
2.4 Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері
Синтаксис – сөз тіркесінің, сөйлемнің құрылысын зерттейтін грамматиканың
Стилистика сөздер қалай тіркеседі, сөйлемдер қалай құралады, олардың
Ауызекі сөйлеу тілін дара стильдік сала деп танимыз.
Ауызекі сөйлеу тілінің стильдік мәнерін қалыптастыратын нәрсе оның
Ауызекі тіл мәселеріне арналған еңбектерде ауызекі сөйлеу тілін
1. Пікір айту ауызша әрі сөйлеуші мен тыңдаушының
2. Пікір айту диалог түрінде, яғни екі немесе
3. Пікір айту ешқандай дайындықсыз, емін-еркін әңніме айту
Осы үш шарт ауызекі сөзге бірдей тән болғанымен,
Екіншіден, диалог сөзге репликалар (диалогқа қатысушы екі жақтың
Ауызекі сөздің диалог ретінде жүруі репликаларды байланыстыратын синтаксистік
Диалог сөзтыңдаушысына өтімдіболуды, оған бір пікірді мойындатуды немесе
Эмоциялықпен қатар ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік құрылысына әсер
Пікір алысу – творчество. Адам сөйлегенде қалыптасқан грамматикалық
Ауызекі сөйлеу тілінде сөзді түрлендіретін түрлі параллель амалдар
Сөйлеу процесінің коммуникативтік жағдайы негізінде пайда болған лексикалық,
Ауызекі сөйлеу тілінің сөз тіркесін құраудағы ерекшеліктері
Ауызекі сөйлеу тілінің сөз тіркестерін жасаудағы ерекшеліктері екі
Барыс септікті сөз қатысқан тіркес ауызекі сөйлеу тілінде
Қыстырма сөзбен сөйлемдердің жұмсалуындағы стильдік ерекшеліктер
Ауызекі сөйлеу тілінде қыстырма сөздер мен сөйлемдер құрылымы
1. Айтылатын пікірге тірек болатын, әсерлілік өң беретін
2. Тыңдаушының айтылған хабар жөнінде мағлұматын анықтау мақсатында
3. Әңгіме болып отырған оқиғаны, кісіні, затты тыңдаушының
4. Әңгіме болып отырған кісіні, затты тыңдаушыға ерекшелеп
5. Затесімсұраулық шылау –ше құрамында келетін сөйлемдер де
6. Сөйлеуші айтып отырған ойына сенімсіз болып, шүбә
7. Пікірді, ойды ерекше ескерту үшін ескертіп қояйын,
8. Ауызекі сөйлеу тілінде қыстырма сөйлем арқылы жол-жөнекей,
Бұл реттегі қыстырма сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінің жұмсалу
Ауызекі тілдің эмоциялы болуы да қыстырма сөйлемдердің
9. Бастауышы зат есім, есімдік, баяндауышы бар сөзі
Аталған қыстырма сөйлемдер негізгі сөйлемдегі бастауыш немесе толықтауыш
Осы сияқты негізгі сөйлемдегі мүшеарқылы білдірілген ұғымды анықтап,
Қыстырма сөйлем затесім сөзбен сұраулық демеуліктен құралып, сөйлеушінің
10. Есім сөземес құрамында келіп қыстырма сөйлемдер болымсыздық
11. Ауызекі сөйлеу тілінде зат есім + болмаса,
Қыстырма сөйлем негізгі сөйлемде айтылған хабардан, пікірден оқшау,
12. Қыстырма ретінде ғана жұмсалатын мынадай сөйлемдер бар:
Қыстырма сөйлем негізгі сөйлемде айтылған жайда салыстырғанда тіпті
13. Зат есім (етістік) +демекші демеулігі құрамында келетін
Ауызекі сөйлеу тілінде сөйлемге қыстырма элементтердің көп кірігуіне
1. Жазба тілде айтылатын ой алдын ала сараланып,
2. Сөйлеу тіліне тән бір жай – айтылатын
3. Қыстырма сөз, сөйлемнің ауызекі сөйлеу тілінде көп
Ілгеріде келтірілген фактілерге қарағанда, қыстырма сөйлемдердің түрі, құрылысы
Демеуліктердің сөйлем құрамында жұмсалуы.
Демеуліктер мағына жағынан біркелкі емес. Олардың бірі (ғана)
Енді аталған сөздердің қызметін жеке-жеке талдайық.
Баяғы – сөйлеуші дағдылы, дәстүрлі жайды хабарлап тұрғанын
Баяғы сөзінің демеулік қызметі оның бастапқы мезгілдік мағынасына
Сөйлемге ой екпінін түсіріп айту үшін осы –
Демеулік қызметінде жұмсалған осы сөйлемде еркін орналасады. Бірақ
Аталған сөзге қызметі жағынан жуық жұмсалатын сөз –
Демеулік қызметінде жұмсалған осы екі сөздің (осы, өзі)
Ілгергі мысалдарда "өзі" ой екпінін түсіретін сөзге грамматикалық
Ой екпінін түсіру үшін жұмсалатын "өзі" бастауыш,
өздік есімдіктің демеулік қызметіне бейімделуі осы изафеттік тіркес
Ауызекі тілінде сөйлемге эмоциялық қосу үшін бір сөзі
Мысалдарға қарағанда, демеулік қызметіндегі "бір" баяндауыш мүше төңірегінде
Әйтеуір демеулігі сөйлемнің ерекше басты хабар беретін бөлшегін
Ауызекі сөзде де етістігі демеулік ретінде түрлі формада
Қорытынды
Функционалдық стильдердің ішінде ерекше тілдік жүйеге құрылған ауызекі
Тұрмыстық қарым-қатынаста ауызекі сөйлеу тілі қолданылады. Оның өзіне
Ауызекі сөйлеу стилінде прагматикалық фактордың қатарына жататын тыңдаушыға
Ауызекі сөйлеу силінде стилистикалық бейнелі лексика жиі қолданысқа
Ауызекі сөйлеу стилі негізгі тілдің қызметімен қарым-қатынас функциясын
- бейресмилік;
- сөйлеу еркінділігі;
- сөйлеу қарым-қатынасының экспрессивтілігі;
- тілдік тәсілдерді сұрыптаудың қажетсіздігі;
- сөйлеудің автоматтығы;
- сөйлеудің мазмұны: диалогтық форма мен қарапайымдылық.
Ауызекі сөйлеу стилінде ерекше реңк атқаратын сөйлеудің дыбыстық
Ауызекі сөйлеу стилистикалық ерекшеліктері жазба әдеби тіл нормасынан
Ауызекі сөйлеу стилі синтаксисінің экспрессивтік және стилистикалық ерекшеліктерінің
Қорыта келгенде, ауызекі сөйлеу стилі функционалдық стилдердің ішінде
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы.
2 Д.Е.Розенталь. Практическая стилистика русского языка. М.: «Высшая
3 М.Н.Кожина. Стилистика русского языка. М.: «Просвещение», 1977.
4 Земская Е.А., Китайгородская М.В., Ширяев Е.Н. Русская
5 Лаптева О.А. Устная разговорная речь. М.: Наука,
6 Сыздықова Р. Ауызша әдеби тіл. Абай Энциклопедия.
7 Серғалиев М.С., Нургожина Ш.И. Эмоционально – экспрессивная
8 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы: Мектеп,
9 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер.
10 Қалиев Б. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері //
11 С.Омарбеков, Н.Жүнісов, Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі, Алматы:
12 М.Балақаев. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары.
13 Р.Сыздықова Қазақ әдеби тілінің тарихы ХVІІ-ХІХ ғғ.
14 Қазақ диалектологиясы. Алматы: «Ғылым» баспасы, 1965. –292
15 А.Тасымов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 2005. –158 б.
16 Б.Сағындықұлы. Қазіргі қазақ тілі. Лекискология. Алматы, 2003.
17 Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: «Ана тілі»,
18 Авалиани Ю.Ю. К изучению разговорной фразелогии. //
19 Калашникова А.Ф. Учебный словарь наиболее употребительных фразеологизмов
20 Быстрова Е.А., Окунева А.П., Шанский Н.М. Краткий
21 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы:
22 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. Алматы:
23 Жуков В.П., Жуков А.В. Школьный фразеологический словарь
24 Жуков В.П., Сидеренко М.И., Шкляров В.П. Словарь
25 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы:
26 Дегтерева Т.А. «Выразительная сила слова. // Язык
27 Баранникова А.И. Просторечие как особый социальный компонент
28 Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиялық мәселелері. Алматы,
29 М.Серғалиев. Синтаксис және стилистика оқу құралы. Алматы:
30 Р.Әміров, Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері, Алматы:
1
40
