Ежелгі Грекиядағы құқықтық-саяси ойлар
Ежелгі Грекиядағы құқықтық-саяси ойлар
Жоспар:
I Кіріспе
1.Ежелгі грекияның даму кезеңдері мен философиялық-құқықтық ілімі.
II Негізгі бөлім
2.1 Софистердің құқықтық-саяси идеялары.
2.2 Сократ Софистерді сынаушы ретінде.
2.3 Платон аристократиялық мемлекет құрылысы туралы.
2.4 Аристотельдің саяси-құқықтық пікірлері.
III Қорытынды:
3. Ежелгі Грек мемлекеттілігінің дағдарысқа ұшырауы.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Б.з.д.. мыңжылдықтың басында Ежелгі Грекияда жеке және тәуелсіз полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды.Алғашқы қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте таптық және қоғамдық формасына көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп ру ақсүйектері мен қайыршыланған қауым мүшелерінің, байлармен кедейлердің, еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай жағдайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүрді. Ол кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді:аристократия (ескі немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы) және демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғғ. әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олиграхия, Спарта мемлекетінде аристократия пайда болды. Осы процесс Ежелгі Грецияның саяси және құқықтық ілімінде көрініс тапты.
Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтык ілім.
Б.з.д. мың жылдыктың басында Ежелгі Грецияда жеке және тәуелсіз полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды.
Ежелгі грек полистерде саяси-құкықтық көзқарастьң пайда болуы мен дамуында үш кезең айқын байқалады. Epic кезең— (б.з.д. IX—VI ғғ) ежелгі грек мемлекеттің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси-құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты «жеті данышпан») байқалады –және «мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең — (б.з.д. V және IV ғасырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құкықтық ойларының гүлденген кезеңі (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель және т.б.) Үшінші кезең — (б.з.д. IV ғасырдың екінші жартысы мсн II ғасырлары) эллинизм кезеңі. Ежелгі грек мемлекетінің құлдырауы, грек полистерінің алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур, стоиктер. Полибий жәнс т.б.)
Б.З.Д. IX—VIII ғасырларда ежелгі мифтік көзқарастар архаистік поэзияда, одан кейін Гомер мен Гесиодтың поэмаларында өзінің алғашқы сипатын жоғалтып, этикалық және саяси-құқықтық өзгеріске ұшырайды.
Гомердің «Илиада» және «Одиссея» поэмаларындағы оқиғалар (б.з.д. VI I ғ.) гректердін әскери және қоғамдық өмірінен көптеген құнды мәліметтер береді.
«Одиссея» поэмасында халық жиналысының ролі мен маңызы анық суреттелген. Бұл өкілдік органның қызметі туралы грек жауынгерлерінің Троя түбіндегі жиналысынан, «Илиада» поэмасындағы мысалдан, «Одиссеяда» Итака аралының тұрғындары жиналысының баяндалуынан білуге болады. Троя түбіндегі жиналыста қатардан жауынгер Тереитжауынгерлердің мүддесін қорғап, базилевтерге қарсы айтқан айыптау сөздерін лауазымды басшылардың ерекше атауы халық жиналысының ролін айкындай түседі. Ал халық жиналысы маңызының төмендеуі «Одиссеяда» айқын көрсетілген Итака аралында Одиссей болмаған жиырма жылда халык жиналысы бірде-бір рет шақырылмаған. Ал Одиссеидің ұлы Телемак жиналыс шақырған, тұрғындардың көпшілігі бұл жиналысқа мән бермеген.
Поэмада Гомер қолданған «дике» (әділдік) және «темис» (әдет, әдет-ғұрыптық құқық) ұғымдары Гомер дәуіріндегі саяси-құқықтық жағдайды түсінуге жәрдемін тигізеді. Гомердің әдеп (дикс) қалыптасқан дәстүр мен әдет-ғұрыптың құқықтық (темис) негізі мен принципі түрінде көрінеді, ал әдет-ғұрыптық құкык (темис) өмірлік әдептің, оның адамдар арасындағы қарым-қатынастарда сақталуының нақты көрінісін білдіреді.
Б.з.д. VII ғасырдан ежелгі Грецианың саяси және қоғамдык өмірлік қатынастар Гесиодының «Еңбек жөне күндер» мен «Теотония» поэмаларында баяндалады. Беотияда туып өскен Гесиодтың бұл поэмаларында құдайлар кең дүниенің пайда болуындағы гректердің көзқарастары және адамгершілік-құқықтык принциптер сипатталады.
«Теогония» поэмасы бойынша Зеван Фемидамен (мәңгі табиғи тәртіп пен әділдікті жаратушы) неке одағынан екі қыз-құдай Дике (әділдік) және Эвномия (ізгі заңдылық) өмірге келеді. Дике табиғи әділдікті күзетеді және әділетсіздікті жазалайды. Эвномия болса, қоғамдық құрылымдағы заңдылық бастауының құдайлық сипатын және полистік құрылымдағы заңдылықтың терең ішкі байланысын білдіреді.
Гомер мен Гесиод поэмаларына тән адамдар әрекеті мен олардың өзара қарым-қатынастарындағы адамгершілік-құкықтык, тәртіптер туралы көзқарастар Ежелгі Грециядағы «Жен данышпан» деп аталғандардың шығармашылығында одан әрі жалғасын табады. Оларға әдетте Фалес, Питгак, Периандр, Биант, Солон, Клеобул және Хилон енген. Олар полистік өмірде әділетті зандардың үстем болуын батыл жақтады. Олардың кейбіреулері билік және заң шығару қызметтерінде өздерінің саяси-құқықтык идеяларын жүзеге асыруға әрекеттенді. Биант, Солон. Хилон сияқты грек ойшылдарының пікірінше, ізгілікті полистік қоғамдағы заңның, сақталуы және салтанат құруы оның айрықша бөлімі больп табылады. Азаматардың тираннан қорқатындай заңы қалыптасқан мемлекетті Биант ең үлген мемлекет деп есептеді. «Өзіңді-өзің таны» қағидасының авторы спартандык, Хилонның «Заңға табын» дсген шақыруы Дельфадағы Апаллон храмына ойылып жазылды. Ең үлкені полис деп Хилон азаматтары шешендерден ірі заңдарды көбірек тындайтын полисті санады.
«Жеті ғұламаның» қатарына қосылған Солон (б.з.д. 638—559 жж) тарихта атанды реформатор, мемлекеттік кайраткер және заң шығарушы ретінде де білген. Б.з.д. 621 жылы орхон Драконт жазған заң нормалары демос пен евиатридтер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады, өйткені ол демостын экономикалық жағдайын қандай да болмасын дәрежеде өзгертпеді. Драконт заңдары сонымен бірге шектен тыс қаталдығымен де әйгілі болды. Сондықтан да Афин халқы полисті басқаруды және жаңа заңдар шығаруды елге ақындылығымен белгілі болған Солонға тапсырды.
Архонт болып сайланған ол б.з.д. 594 жылы жаңа зандар шығарды. Оның реформаларын экономикалык және саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы ретінде Солон селолық және қалалык демостық және оған қосылған ешатридтердін, мүддесін қорғады. Оның ең басты реформасы «сисахфия»-(«ауыр жүкті сілкіп тастау»), яғни кедейлердің кепілдікке алушы жер учаске-сіндегі қарыз тастарды жою еді. Бұл қарыз тастар бойынша қарызын өтей алмаған адамдар өзінің жеке бостандығын кепілдікке салған, яғни қарызын өтей алмағандар құлға айналдырылған.
Б.з.д. V1-V ғасырларда Пифагор, Архит, Фклолай, Гераклит және тағы басқалар қоғамдық және саяси-құқықтық тәртіптерді философиялық негізде қайта құру қажеттігі туралы идеялар ұсынды. Олар демократияны сынай отырып, ақыл және адамгершілік элитасының «озықтары» билігі — аристократиялық идеяалды жақтады.
Самос аралында туып өскен Пифагор Поликрат тиранның билігінен кейін туған жерін тастап, Египетте, Вавилонда, Үндістанда болып, ең соңында «Ұлы Элладаның» Критон қаласында өмір кешеді. Ол осы қалада, кейіннен басқа да полистерде өзінің мектебін ашады. Оның ілімі негізінде пайда болған пифагоршылдық гетрийлер рухы жөнінен аристократиялық құпия философиялық-саяси одақтар Грецияның көп бөлігі мен Оңтүстік Италияда үлкен ықпалға ие болады.
Б.З.Д- V ғасырда саяси-құқықтық ойлардың дамуына қоғам, мемлекет, саясат және құқық туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік талдаулардың терендеуі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы ойшылы Демокрит б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, адам қауымдастығының және қоғамның пайда болуы мен тұрақтауын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды.
Мемлекеттік басқаруда халық билігі — демократияны жақтаған Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін айтады. Оның пайымдауынша, «Ақымақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық. Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да жоғары ақыл мен адамгершілік касиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып табылады». Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты өмірін қамтамасыз етуге және соңдай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы тиіс.
Саяси-құқықтық тақырыпты көпшілік назарына талқылауға ұсыну б.з.д. V ғасырда антикалык демократияның нығаю және гүлдену жағдайындағы софистердің атымен тығыз байланысты — «Софист» атауы «софос» («данышпан») деген сөзден шыққан. Софистер өз заманында данышпандықтың және мемлекет пен құқық мәселелері жөніндегі ақылыды мұғалімдер болды.
Ежелгі дәуірдің өзіндe-aқ софистердің екі ұрпағы: аға ұрпақ (Протагор, Горий, Продик, Гиппий, Антифопт және т.б.) және кіші ұрпақ (Фрасимах, Калликл, Ликоон, Алкидам Элейский және т.б.) ерекшеленеді. Аға ұрпақ софистерінің көпшілігі демократиялық көзқараста болса, кіші ұрпақ, софистерінің едәуір бөлігі аристократия мен тиранияны жақтады.
Б.з.д. 481- 411 жылдары өмір сүрген Протагор өзінің асқан білімділігімен, үздік сөз сайыскерлігімен және тамаша шешендігімен әйгілі болды. «Бардың бар екендігін, ал жоқтығын жоқ екендігін білдіретін барлық, заттың өлшемі — адам» деп айтқан Протагордың бұл негізігі қағидасын көптеген софистер де жақтады. Осы жағдаяттан Протагор демократиялық құрылыстың әділетілігі мен қажеттілігі туралы ой түйеді. Адам мен адам кауымдастығының пайда болу туралы мифтік идеяны оның қолдамауы бұған дәлел бола алады.
Халкидон қаласынан шыққан Фрасимах софистердің кіші ұрпағының ең тандаулы және әйгілі ойшылдарының бірі болып саналды. Фрасимахтың айтуынша, саясат — құдайдың іс-әрекеті емес. ол адам күштері мен мүддесінің әрқилы болуынан. Билік принципі мен саясатты жүзеге асырудың нағыз өлшемі ретінде Фрасимах күшінін пайдалылығы туралы кағиданы жақтады. Оның айтуынша күш бар жерде ғана әділдік болады, өйткені әділдікті күштілер ғана орната алады.Өзінің бұл ойын Фрасимах әр мемлекет заңдарды өз мүддесіне қарай жасайды деп түсіндірді. Заңдарды осылай бекіткен олар бұл заңдарды әділетті деп жариялайды. Билікке ие болу үлкен артықшылық береді. Фрасимах осылайша мемлекеттік кызметте күштеу мен зорлықтын ролін және саясат пен заңның авторитарлык сипатын атап көрсетті.
Платон — антикалық заманның ғана емес, бүкіл философия, саяси және құқыктық ілімдер тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі. Ол ірі ақсүйек отбасында дүниеге келді. Жас кезінде ол (б.з.д. 407—399 жж.) Сократтың шәкірті және тындаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін, Платон басқа шәкірттермен бірге Афинадан кетеді. Алдымен Мегораға келген жас ойшыл кейін талай ел мен жерге, Египетке, Парсы елдеріне, Ассирияға, Финикияға, Италия мен Сицилияға барады. Б.з.д. 387 жылы грек батыры Академның атымен аталған Академиядан өзінің философиялық мектебін ашады. Бұл мектептін өмірі ұзақ болып, өзінің өмір сүрген мың жылдай тарихында философтар мен математиктердің ғылыми ордасы ретінде жұмыс істеді.
Өзінің еңбектері мен шығармаларында ұлы ойшыл абсолюттік социализмді жақтады. Оның айтуынша, әрбір идея жеке заттың немесе барша заттың абсолюттік мәнін білдіретін ерекше идеялар әлемін құрайды, яғни идеялар мәңгілік, олар жоғалып кетпейді, жаңадан пайда болмайды.
Платон идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіншілігін жоққа шығармайды.
Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасын қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания — мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткенең нашар түрі.
«Заң» деген шығармасында Платон мемлекеттік қүрылымнын. екінші жобасын ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскслерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түріңде емес, пайдалану құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттін жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлыктың заң шеңберіңдегі шегі анықталады.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонын шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384—322жж.) есімімен тікелей байланысты.
Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс жасады. Аритотельде саясат ғылым ретінде этикамен тығыз байланысты. Оның көзқарасы, бойынша саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады. Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін — теңестіретін және үлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде «арифметикалық теңдік» қарастырылады.
Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін саяси жүйе ретінде сипаттайды. Бұл жерде мемлекет формасы билеушілердің санымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бүдан басқа мемлекеттін дұрыс және бұрыс формалары туралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктін мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке басының мүдделсрін көздейді. Аристотель пікірінше, дұрыс формадағы мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және подития, ал екінші формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең дұрыс формасы ретінде Аристотель политияны айтады. Политияда жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құрады.
Жоғары билік заңда емес, демостың қолында деп есептеген Аристотель демократияны сынға алады. Ол мүліктік дсмократияны ғана мақұлдайды және демократияның екі түрін — заңға негізделген және жоғарғы үкіметке билік жүргізетін демократияны анықтайды.
Аристотельдін айтуынша, саясаттың мәні оның алдына қойған мақса-тына қарай анықталады. Дұрыс саясаттың негізі — адамдардын тәрбиесі болып табылады. Адамдар дұрыс тәрбиенің нәтижесінде ғана жақсы қасиеттерді бойларына сіңіріп, саяси мақсаттарын игілікке қарай бұрады, осының арқасында ғана әділдік орнайды.
Философиялық көзқарасы жағынан Эпикур (б.з.д. 341—270 жж.) Демокриттің атомистік иілімдерін жалғастырушы болды. Самос аралынан шыққан ол мүғалімнің отбасында дүниеге келді. Кейіннен Афиныға қоныс аударған Эпикур шәкірттерді шағын топқа бөліп (оның ішінде құлдар да болды) өзінін жеке бағына жинап алып, оқытты. Демокриттың атомдық теориясын негізге алған ол шешім дүниесінің мәні мен заңдылығын түсіндірді.
Стоидизмдегі сияқты Эпикур философиясының басты міндеті максатқа ұмтылған адамның мінез-құлқы туралы ілімге талдау жасау болды. Эпикур ілімі бойынша, табиғат құдайлардың араласуынан, өз заңдары бойынша дамиды. Сондықтан да ол табиғатты оның зандарын ашу арқылы танып білуге болалы деді. Бірақ адамдардың табиғатты, оның ішкі заңдылыктары мен құбылыстарын танып білуі басты міндет емес дей отырып, Эпикур табиғат туралы білім адамдарды жалған сенім мен қараңғылықтан құтқаруға және өмір үшін арпалыстағы қорқынышты женуге, олардың бақытты өмір сүруіне мүмкіндік туғызады деп санады.
Эпикур бойынша, мемлекеттік биліктің басты мақсаты адамдардың өзара қауіпсіздігін сақтау, олардың бір-бірінен қорқу сезімін жою және олардың бір-біріне зиян келтіруіне жол бермеу. Нағыз қауіпсіздік адамдар қауымдастығынан бөлініп жеке дара өмір кешкенде ғана мүмкін.
Эпикурдын түсіндіруінуінше, заңдар ақылдыларды тобырдан қорғау қызметін аткарады. «Заңдар,— деп жазды ол,— ақылдылардың зұлымдык жасауы үшін емес, шараға қаталдық жасалмауы үшін шығарылған. Эпикур заңдарды барлық адамның құқығын қорғайтын құрал ретінде емес, жекелеген топтардын ғана мүддесін қорғайтын құрал деп білді.
Индивидуализмді бар жан-тәнімен қорғаған ол демократияны жақтамады. Ол «данышпан адамды» «тобырға» карсы қойды Адамдар атомдардан тұратын болғандықтан, өзінін жеке-дара белсенділігінің көмегімен жақсы сөзге толы мақсатқа жете алады. Егер стоиктер өмір сүріп отырған қоғамды ақтай отырып, барлық адамдарды тағдырдың жазғанын орындауға шақырса, Эпикур бұдан қарама-қарсы түрлі әдіспен жеке адамға бостандық әпере отырып, оларды қоғамдық қатардан бойларын аулақ ұстауға және өзін-өзі жетілдіруге шақырды.
Стоицизмнің негізін салушы Китоннан шыққан Зенон (б.з.д. 336—264 ж.ж) болды. Ол өзін тыңдағысы келетіндердің бәрін — Афиныдан адам көп жиналған жерде — агорода — үйартындағы қабырғасы жоқ, жан-жағы ашық қалқа астына шақырып, өзін осылай тыңдауға (философиялық ағымның аты да осыдан келіп шыққан) дағдылаңдырды.
Стоишим белгілі дарежеде сирек және шығыс көзқарастарының бірыңғай жинақталған қосындысы еді. Ол ең көп тараған философиялық мектеп болып қана қойған жок, сонымен қатар ең ұзақ өмір сүрген эллиндік философиялық мектеп те болды.
Стоиктер дүниенің бәрін, оның ішінде ойды, сөзді, отты және тағы басқаларды дене деп атады. Дүниеде пайда болған және жүзеге асқан нәрсенің бәрі заңды да қажетті құбылыс. Әлемдік бұл заңдылықты стоиктер тағдыры деп атады. Олардың көзқарасы бойынша, бүкіл әлем тағдыр арқылы басқарылады және тағдыр құдайылық сипаты мен ұғымы бар «табиғи заң» ретінде карастырылады. Зенонның айтуынша «табиғи заңдар құдайылық болып келеді және дұрыс нәрсені орындататын және дұрыс емес нәрсеге тиым салатын күшке ие».
Стоиктердің оиынша, әрбір адам табиғатқа сәйкес өмір сүруген және табиғат алдындағы өз борышын орындауға тиіс. Яғни әркім өзінің өмірден тағдыр белгілеген орнына, тұрмыс-тіршілігіне риза болуға тиіс. Бостандық ұғымын да стоиктер «тaғдыр» арқыльт түсіндіруге тырысады, өмірден алдын-ала шешіліп қойылған тағдыр белгісі болғандықтан, бостандықтың болуы да мүмкін емес.
Стоиктердің табиғи — құқықтық көзқарастарының мәні бойынша, құлдықты ақтауға болмайды. Бірақ олар (құлдар) да тағдырдың жазғанына көнуге тиіс, олар да тағдырдың бергенін орындай отырып, рақымшылдық пен ізеттілікке жете алады деп есептеді.
Адамдардың табиғи және тарихи қауымдасуын Полибии олардың жануарлар сияқты қорғансыздығы мен әлсіздігінен, осыдан келіп тобырға басшылық жасауды қажегтілігін түсінунен деп ұғындырады. Алғашкы кезде өзінің күшімен және батылдылығымен тобыр көсемі болғандар бірден билікті өз колдарына алып, бұл билікті табиғи заңдылық ретінде пайдаланды. Мемлекеттің демократиялык басқару формасының алғашқы кезеңінде бостандық пен еркіндік жоғары бағаланады. Бірақ басқалар есебінен өмір сүруге дағдыланған тобыр өздерінің көсемін сайлап, демократиялық билікті құлатады және мемлекет билігінен бойын аулақ салады. Демократия охлократияға айналады. Бұл жағдай ізгілікті мемлекеттің ең назар түрі ретінде көрінеді және басқару формаларының ең соңғы сатысы болып есептеледі. Мемлекеттік билік формаларының ауысуын сипаттай келе, Полибий басқарудың ең тиімді формасы ретінде патшалық биліктің, аристократияның және демократияның ең жақсы тұстарының араласқан формасын ұсынады. Оның баскарудың аралас формасы туралы ойлары мемлекет, құқық және билікті бөлу теориясында одан әрі дамытылды.
2.2 Сократ Софистерді сынаушы ретінде
Б.з.д. V ғасырда саяси-құқықтық ойлардың дамуына қоғам, мемлекет, саясат және құқық туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік талдаулардың тереңдігі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы ойшылы Демокрит б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, адам қауымдастығының және қоғамының пайда болуы мен тұрақтануын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды. Дамудың осы процесі барысында адамдар қажеттілік әсерінен, табиғат пен оның ерекшеліктеріне бақылау жасай отырып қоғамдық өмірге қажетті негізгі білім мен қабілетті қалыптастырды.
Адамзат қоғамы табиғаттың алғашқы жағдайынан прогрессивті өзгеріске дейін ұзақ эвалюциялық жолдан өтті. Яғни, қоғам, мемлекет, заң шығару, билік табиғаттың берген дайын нәтижесі емес, адамдардың қолдан жасалған іс-әрекеті болып табылады. Табиғи дамуға өзіндік баға берген Демокриттің айтуынша, табиғатқа қайшы келгендердің бәрі әділ болып табылмайды. Оның ойынша, мемлекетке жалпы игілік пен әділдік жоғары тұруы тиіс.
Сондықтан да ол адамдардың іс-әрекеті мемлекет және оның жақсы ұйымдасқан құрылымы мен басқаруына қамқорлық жасауға бағытталуға тиіс деп санайды. Мемлекеттік билікті сақтау үшін Демокрит азаматтардың бірлігін, олардың өзара сыйластығын, бір-біріне көмектесуін, бірлесіп қорғануын және бауырмалықты талап етеді. Азамат соғысы жауласушы жақтардың қайсысына болса да қасірет болып саналады.
Мемлекеттік басқаруда халық билігі– демократияны жақтаған Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін айтады. Оның пайымдауынша, “Ақмақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық. Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да жоғары ақыл мен адамгершілік қасиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып табылады”. Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты өмірін қамтамасыз етуге және сондай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы тиіс.
Саяси-құқықтық тақырыпты көпшілік наразына талқылауға ұсыну б.з.д. V ғасырда антикалық демократияның нығаю және гүлдену жағдайындағы софистердің атымен тығыз байланысты – “Софист” атауы “софос” (“данышпан”) деген сөзден шыққан. Софистер өз заманында данышпандықтың және мемлекет пен құқық мәселелері жөніндегі ақылы жұмыс істейтін мұғалімдер болды. Белгілі бір тақырыптар бойынша сөз сайысын өткізген софистер сөздің дәлдігі мен сөйлеу шешендігі арқылы жеңіске жетуге тырысты. Олардың көпшілігі философия, логика, этика, риторика, саясат және құқық салалары өз дәуірінің ұлы ағартушылыары мен ойшылдары еді. Софистер қандай да бір біріңғай мектеп бола алған жоқ, олар әртүрлі философиялық, саяси және құқықтық көзқарастарды дамытты.
Ежелгі дәуірдің өзінде-ақ софистердің екі ұрпағы: аға ұрпақ (Протагор, Горгий, Продик, Гиппий, Антифонт және т.б.) және ерекшеленді. Аға ұрпақ
софистерінің көпшілігі демократиялық көзқараста болса, кіші ұрпақ софистерінің едәуір бөлігі аристократия мен тиранияны жақтады.
Б.з.д. 481-411 жылдары өмір сүрген Протагор өзінің асқан білімділігімен, үздік сөз сайыскерлігімен және тамаша шешендігімен әйгілі болды. “Бардың бар екендігін, ал жоқтың жоқ екендігін білдіретін барлық заттың өлшемі — адам” деп айтқан Протагордың бұл негізгі қағидасын көптеген софистер де жақтады. Осы жағдаяттан Протагор демократиялық құрылыстың әділеттілігі мен қажеттілігі туралы ой түйеді. Адам мен адам қауымдастығының пайда болуы туралы мифтік идеяны оның қолдамауы бұған дәлел бола алады.
Протагордың болжамы бойынша, Зевс пен Прометей берген сыйлар бүкіл адамға тиесілі. Сондықтан да Протагор барлық адамның теңдігі және мемлекеттік өмірдегі өнері мен игілігі туралы принципті мойындайды. Тұрмыстағы және мемлекеттегі игі істерге қол жеткізу үшін Протагор ізденіс пен білім қажет деп санайды.
Б.з.д. 483-375 жылдары өмір сүрген Горгий Протагормен қатар сол дәуірдегі атақты софистердің бірі болады. Адамзат мәдениетінің табыстарын жоғары бағалаған Горгий, солардың қатарына “әділдік қорғаншылары ретінде жазылған заңдарды” да жатқызады. “Жазылған заң – адамзат ашқан жасанды жаңалық”. Горгий «жазылған заңнан» құдайлық және жалпыға бірдей заңдар болып табылатын жызылмаған әділеттілікті айыра білу керектігін айтады. Бірақ бұл олардың арасында түбірлі айырмашылық пен қарама-қайшылықтың бар екенін білдірмейді. Горгий сонымен бірге құндылығы жағынан әділдікті олардан жоғары қояды.
Көне гректік құқықтық-саяси пікірдің дамыған кезеңі (б.э.д. 5ғ.-4ғ. алғ. жартысы). Демокрит (б.э.д 460-370 жж.) адам мен қоғамның эволюциялық дамуы туралы. Ерте демократия мен құқықтың дамуындағы софистердің (б.э.д 5ғ.) ролі. Протагор ( б.э.д. 481-411жж.) барлық адамдардың теңдігі жөнінде. Горгий ( б.э.д 483-375 жж.) «жазылған заң мен «жазылмаған əділеттілік туралы. Элиданың Гиппиі ( б.э.д 460-400 жж.) табиғаттың (фюсистің) қарама-қарсы тұруы мен полистік заңы ( номос) туралы. Халкедондық Фрасимах кіші софистің ірі өкілі ретінде заң саясатының авторитарлық сипаты жөнінде.
Табиғи – құқықтық көзқарастарды (б.з.д.. 400 жылдар шамасында) софист Антифонт дамытты. Адамдардың табиғи теңдігі туралы қағиданы негізге алған ол адамдардың барлығы да эллиндіктер мен варварлар да, дәулеттілер мен қарапайым адамдар да табиғи қажеттілікті тұтынады дейді.
Адамдардың теңсіздігі табиғаттан емес, адамдардың өздері шығарған заңдардан пайда болды деген қорывтынды жасайды. «Табиғат бойынша біз барлық қарым-қатынаста теңбіз» деп жазады Антифонт. Ол бұл жерде барлық адамның табиғаттан қажеттілігі бірдей екеніне ерекше көңіл бөлу керектігін айтады. «Полис заңдары» мен «табиғат заңдарын» бөле отырып, ол негізгі басымдықты табиғат заңдарына береді.
Софистер сияқты Сократтар да полис заңдары мен табиғи құқықтарды бөліп қарады, бірақ оның софистерден айырмашылығы табиғи құқықтар мен полис заңдарының алғашқы танымдық негізі бар деп есептеді. Заңдылықтың белсенді жақтаушысы болған ол әділеттілік пен заңдылықтың бір-біріне сәйкес келуін батыл қорғады. Заңды бұзбау керек деген қағидадан ол өмірінің соңғы сәтінде де танбады. Б.з.д. 399 жылы билік басына келген демократтар 70 жастағы Сократқа құдайға тіл тигізді, жастарға теріс тәрбие берді деген айыппен өлім жазасына бұйырады. Заңды бұзбау және әділетсіздікке жауап бермеу деген принципіне адал болған Сократтың достарының көмегімен түрмеден қашып шығуға мүмкіндігі болады. Алайда өлімге өзі мойынсұнады. Сократтың бұл әрекеті оның ілімінің қалай іске асқандығын көрсеткен ғажайып ерлік еді.
Сократ әділетсіздікке негізделген басқару формаларының бәрін – монархиялық тиранияны, аристократияны, тіпті демократияны да сынға алады. әділеттілікке негізделген мемлекеттің қажеттігін мойындаған ол мұндай мемлекеттерді ойы озық, білімі терең, алысты болжай білетін, халықтың қамын ойлайтын даналар басқару деп санады. Оның даналық туралы философиялық ілімдерімен қатар саясат, мемлекет, заңдылық пен әділеттілік туралы ойлар Платонның , Аристотельдің және тағы басқалардың көзқарастарына едәуір ықпал етіп, саяси-құқықтық ілімінің дамуына зор мұра болып қосылды.
2.3 Платон аристократиялық мемлекет құрылысы туралы.
Платон – антикалық заманның ғана емес, бүкіл философия, саяси және құқықтық ілімдер тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі. Ол ірі ақсүйек отбасында дүниеге келді. Жас кезінде ол ( б.з.д. 407-399 жж) Сократтың шәкірті және тыңдаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін, Платон басқа шәкірттермен бірге Афиныдан кетеді. Алдымен мегораға келген жас ойшыл кейін талай ел мен жерге, Египетке, Парсы елдеріне, Ассирияға, Финикияға, Италия мен Сицилияға барады. Сократ (б.э.д 469-399 жж.) софистерді сынаушы ретінде. Сократ табиғи жəне полистік заңның саналы басталуы, заңдылық пен əдлеттіліктің үйлесімділігі туралы. Платон ( б.э.д. 427-347 жж.) Сократтың шəкірті ретінде. Платон аристократиялық мемлекет құрлысы туралы. «Мемлекетң, «Саясаткерң, «Заңдарң еңбектерінің мазмұны.
Б.з.д. 387 жылы грек батыры Академның атымен аталған Академиядан өзінің философиялық мектебін ашады. Бұл мектептің өмірі ұзақ болып, өзінің өмір сүрген мың жылдай тарихында философтар мен математиктердің ғылыми ордасы ретінде жұмыс істеді.
Өзінің еңбектері мен шығармаларында ұлы ойшыл абсолюттік идеализмді жақтады. Оның айтуынша, әрбір идея жеке жеке заттың немесе барша заттың абсолюттік мәнін білдіретін ерекше идеялар әлемін құрайды, яғни идеялар мәңгілік,олар жоғалып кетпейді, жаңадан пайда болмайды.Бүкіл әлем, табиғат пен қоғам – сол идеялардың жүзеге асқан бейнесі.
Платон идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркәмнің өз ісімен айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен лоардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Платон иделды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасының қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де, адамдық қасиетке зорлық-зомбылық қасиеттері де қосылды. Сондықтан да мемлекеттіак құрылым келеді.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, демократия, олигархия, тимократия және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.
Заң деген шығармасында Платон мемлекеттік құрылымның екінші жобасын ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскелерін алады. Бұл дер оларға жеке меншік түрінде емес, пайдалану құқығы ретінде ғана беріледі де, мемлекеттің жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар тқрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлықтың заң шеңберіндегі шегі анықталады. Жеке меншік иелерінің ешқайсысы да алтынға немесе күміске ие бола алмайды. Азаматтар қатарына (5040) құлдар мен шет елдіктер жатқызылмайды.
Тұтыну теңдігін жақтаған Платон құлдар мен шет жерлерден басқаларында мүлік артықшылығы болмауы тиіс деп санайды. Жеке отбасылар мойындалғанымен, тәрбие ісі түгелдей заңдастырылған арнайы лауазымды адамдар қолына берілді. Әйелдер ерлермен тең құқылы болғанымен, олар жоғары билік қатарына ене алмады.
Платон мемлекеттің басында көп сатылы сайлау жолымен сайланған 37 билеуші тұрды. Билеушілер жасы 50-ден 70-ке дейін шектелді. Билік басында бір билеушінің 20 жыл тұруға мүмкіндігі болды. 360 мүшеден тұратын (әр топтан 90 адамнан) сайланбалы кеңес едәуір билікке ие бола алды. Халық жиналысына бірінші және екінші топ азаматтарының қатысыуы міндетті еді, ал үшінші және төртінші топ азаматтарының халық жиналысына қатысуы міндетті болмады. Заңдылықтың сақталуына әділ сот жауап берді, жекелеген және қатал заңдар азаматтарының бұқаралық және жеке өмірін реттеп отырды. Сотта қаралған істерді қорғау мүмкіндігі қарастырылды.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонның шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384-322 жж.) есімімен тікелей байланысты. Кейбір деректер бойынша, ол саны 400-ден 1000-ға дейін жететін ғылыми еңбектердің авторы болып табылады. Ол өз өмір сүрген замандағы құл иеленуші мемлекеттің әртүрлі формаларын зерттеп, оның үш түрін көрсетті.
2.4. Аристотельдің саяси – құқықтық пікірлері.
Аристотель ( Страгирит)-б.э.д. 384-322 жж. Аристотельдің « Саясатң, «Афиндік политияң, «Этикаң еңбектеріндегі құқықтық-саяси пікірлер. Эллинизм (б.э.д. 4 ғ. екінші жартысы-2 ғ.) кезеңіндегі құқықтық-саяси пікірлер. Эпикур ( б.э.д. 341-270 жж.) Демокриттің атомдық ілімін жалғаструшы ретінде.
Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс жасады. Аристотельде саясат ғылым ретінде этикамен тығыз байланысты. Оның көзқарасы бойынша саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілікпен этиканың дамыған ұғымы болып табылады. Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін – теңестіретін және үйлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде арифметикалық теңдік қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы – азаматтық – құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б., ал үйлестіру әділдігі геометриялық теңдік принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге негізделеді.
Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін саяси жүйе ретінде сипаттайды. Бұл жерде мемлекет формасы билеушілердәің санымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бұдан басқа мемлекеттің дұрыс және бұрыс формалары туралы да айтылады.
Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктің мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке басының мүдделерін көздейді. Аристотельдің пікірінше, дұрыс формадағы мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және полития, ал екінші формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең дұрыс формасы ретінде Аристотель политияны айтады. Политияда жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құрады. Мемлекеттің басқа формалары политиядан әрі немесе кері ауытқуы ретінде айтылады. Екінші жағынан қарастырғанда, Аристотельдің түсінігінше, полития демократия мен олигархияның аралас түрі ретінде қарастырылады.
Жоғарғы билік заңның емес, демостың қолына деп есептеген Аристотель демократияны сынға алады. Ол мүліктік демократияны ғана мақұлдайды және демократияның екі түрін – заңға негізделген және жоғарғы үкіметке билік жүргізетін демократияны анықтайды.
Аристотельдің саясат жөніндегі ойлар да көңіл қоярлық. Оның айтуынша, саясаттың мәні оның алдына қойған мақсатына қарай анықталады. Дұрыс саясаттың негізі – адамдардың тәрбиелігінде болып табылады. Адамдар дұрыс тәрбиенің нәтижесінде ғана жақсы қасиеттерді бойларына сіңіріп, саяси мақсаттарын игілікке бұрады, осының арқасында ғана әділдік орнайды.
Қорытынды
Ежелгі Грек мемлекеттілігінің дағдарысқа ұшырауы, грек полистеренің Македонияға, одан кейін Рим үстемдігіне бағынышты болуы (б.з.д. IV ғасырдың екінші жартысынан б.з.д. ІІ ғасырына дейін) эллиндік кезеңдегі мемлекет және құқық туралы ілімде өз өзін қалдырды.Александр Македонскийдің әскери жорықтарынан Жерорта теңізі жағалауы мен Шығыстағы эллиндік кезең басталды. Б.з.д. ІІ ғасырдың ортасына таман ұлы қолбасшы құран Македония империясы ыдырыап, кішігірім патшалықтарға (Сирия, Египет, Греция, Кіші Азия т.б.) бөлініп кетті.Ал Македонияның өзі б.з.д. ІІ ғасырда Рим империясының отарына айналды.Антик замандағы бұл саяси өзгерістер сол кезеңдегі саяси және философиялық ойлар мен идеялардың мәні мен мазмұнына ықпал етті.
Жалпы Ежелгі Шығыстың дүниетанымдылық, аса зор рухани байлығы да эллиндік мәдениетке әсер етпей қоймады. Бұл кезеңдегі сакяси-құқықтық ойлар стоиктер мен Эпикурдың,Полибийдің және тағы басқалардың ілімдеріне көрініс тапты.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. М. Мұхамедов, Б. Сатершинов, Б. Сырымбетұлы. Құқықтық- саяси ілімдер тарихы. Оқу құралы. Алматы, «Заң əдебиеті». 2002 ж.
2. Əбдіғалиев Б.Б., Жамалов Қ.Ж., Сатершинов Б.М. Саяси ой тарихы. –Алматы: Үш-қиян, 2003.
3. Азаркин Н.Н., Левченко В.Н., Мартышин О.В. История политических учений. Под общей ред. О.В. Мартышкина. М., 1994 (к темам 1-3,5-8).
4. История политических и правовых учений. Под общей ред. B.С. Нерсесянца. М. 2000.(к темам 1-18).
5. Хрестоматия по Истории политических и правовых учений под ред. Лейста О.Э. М.2001.