Банк жүйесі: қалыптасуы және эволюциясы
Қазақстан Республикасының Орталық банкі еліміз тәуелдік алғаннан соң КСРО Мембанкінің Республикалық еңсесінің негізінде 1990 жылдың желтоқсанында алғашқыда Қазақстанның Мемлекеттік банкі ретінде құрылып, ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталады.
Ол республикадағы банк жүйесінің жоғары (бірінші деңгейіндегі банк, өз қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінің Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, банктік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады. Ол нормативтік актілер «Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы», «Вестник Национального Банка Казахстана» атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.
Қазақстан егемендікке ие болған кезде, Мемлекеттік банк базасында нарықтық экономикасы дамыған елдерде қабылданған тұжырымдамалар негізінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік банкі құрылды.
Банкілік реформаның екінші кезеңінің барысында банкілердің құрылымы қайта құрылып қана қойған жоқ, сонымен қатар банк қызметін жүзеге асыруда терең өзгерістер орын алып, оның жаңа әдістері мен нысандары бекітілді. Нәтижесінде, Қазақстанда іс жүзінде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты: бірінші деңгей — Қазақстан Республикасының орталық банкі, екінші деңгей — коммерциялық банктер және жекелеген несиелік операцияларды жүргізетін өзге де несиелік мекемелер.
Екі деңгейлі банк жүйесінің ұйымдық-құқықтық ресімделуі ҚазКСР-нің 1990 жылғы 7 желтоқсандағы «Қаз КСР-ғы банктер және біліктілік қызмет туралы» заңның қабылдануымен жүзеге асты. Банк жүйесін ары қарайғы жетілдіру және қайта құру 1993 жылғы 13 сәуірдегі «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы», 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Қазақстан Республикасындағы Банктер туралы» Қазақстан Республикасының заңдарын ҚР-сы Президентінің 1995 жылғы 15 ақпанындағы № 2044 «Қазақстандағы банк жүйесі 1995 жылғы реформалаудың Бағдарламасын бекіту туралы» қаулысын, ҚР Президентінің заң күші бар 1995жылғы 30 наурыздағы «ҚР Ұлттық банкі туралы» Жарлығын, 1995 жылғы 31 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасындағы банктер және банкілік қызметі туралы» заңын қабылдауымен жалғасты (Қазақстан Республикасы Президентінің № 1270 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы» Жарлығы 31 желтоқсан, 2003 жыл). Банк жүйесін реформалау үрдісі әлі аяқтала қойған жоқ және жалғасын табуда. Оған дәлел, 2001 жылғы 25 сәуірде № 3178-2 Қазақстан Республикасының «Қазақстанның Даму Банкі туралы» заңының, 2003 жылғы 31 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің № 1270 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы» Жарлығының, 2003 жылғы 4 шілдедегі № 474 Қазақстан Республикасының «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» заңының, 2004 жылғы 12 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қаржы рыногын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттік басқармасының № 197«Банкті ашуға рұқсат беру, банк филиалдарын ашуға келісім беру және банктің есеп айырысу — касса бөлімдерін ашу, жабу ережесін және банктік, ірі банктер жүзеге асыратын өзге операцияларды жүргізуге лицензияны беру, тоқтата тұру және қайтарып алу ережесін бекіту туралы» қаулысының және т.б- бірқатар заң актілерінің қабылдануы болды.
Келесі кезекте банкілік заңнаманы сипаттап өтсек. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуі ұлттық банкілік заңнаманы, біріншіден, сол нарықтық экономиканың мұқтаждықтарымен, екіншіден, оны қалыптастырудың, осы саладағы құқықтық реттеудің бай тәжірибесін жинақтаған шетелдік мемлекеттердің негізгі қағидаларымен сәйкестендіру қажеттігін шарттандырады. Қазақстанның және шет елдердің банкілік заңнамаларын үйлестіру қазақстандық және шетелдік банктердің арасындағы үнемі дамып отырған байланыстардан туындап отыр. Банкілік заңнама әртүрлі иерархиялық деңгейдегі нормативтік актілердің шоғырын білдіреді және бірқатар ерекшеліктерге ие болады.
Сондай ерекшеліктердің біріншісі, оның сала аралық сипаты, өйткені банк заңнамасы түрлі құқық салаларының нормаларын қамтиды. Олардың арасында ерекше орынға конституциялық, әкімшілік және азаматтық құқық нормалары ие. Мұнымен қатар банкілік қызметтің өзінің көп қырлылығына орай, қылмыстық, азаматтық іс-жүргізу, қылмыстық іс жүргізу және басқада құқық салаларының нормаларын қамтитың нормативтік актілерді де банкілік заңнамаға жатқызуға болады.
Әкімшілік құқықтық нормаларының рөлін елемеу үлкен ағаттық болар еді. Негізгі банкілік заңдар мен көптеген заң актілерінде қамтылған дәл осы нормалар тұтастай банкілік жүйені басқаруды қамтамасыз етуге арналған. Осы әкімшілік нормалардың негізгі міндеттеріне:
Біріншіден, банк жүйесін басқаруды жүзеге асыратын жоғарғы деңгей субъектілерінің құзыреттілігін анықтау;
Екіншіден, төменгі деңгейдегі, банк операцияларын жүзеге асыратын банктер мен басқа да қаржылық институттардың сенімділігін қамтамасыз ететін құқықтық құралдарды белгілеу (лицензиялау негізін және тәртібін бекітетін нормалар және т.б.).
Үшіншіден, банк жүйесі төменгі деңгейінің субъектілері қызметінің заңдылығы мен негізділігін бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыру жатады.
Банкілік заңнаманың келесі бір ерекшелігі — банк қызметінің ең алуан түрлі аспектілері мен мәселелерін реттейтін нормативтік актілердің көптігі. Мұндай жағдай ең алдымен, несие-банкілік қызмет саласында туындайтын қоғамдық қатынастардың заң актілерімен толық қамтыла алмауы салдарынан туып отыр. Бұл толымсыздық пайда болған ақтандақтарды заңға сәйкес (негізгі ведомстволық) нормативтік актілермен толықтырылуына әкеліп соқтырмай қоймайды.
Алайда негізгі мәселелерді заңдық реттеудің толымсыздығы ғана емес, тіпті жекелеген жағдайларда заң шығарушының осы қатынастарды құқықтық реттеудің маңызды мәселелерін шешуді атқарушы билік қарамағына беруі де осы саладағы жағдайды шиеленістіріп отыр. Егер банк жүйесінің төменгі деңгейінің субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін қозғайтын нормативтік актілерді шығару құқығының заңның өзімен, олар үшін іс жүзінде жоғары тұрған орган болып табылатын басқару органына берілгенін ескерсек, онда бұл органның — банк операцияларын жүзеге асыратын коммерциялық банктер және басқа несиелік мекемелер сияқты нарық институттарына өзіне тікелей бағынатын ұйым ретінде қарау мүмкіндігін болжау қиын емес.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінің күшіне енуіне және оның ерекше бөлімінін қабылдауға дайындығына байланысты, жаңа Азаматтық кодекс банк қызметіне байланысты шарттардың жеке түрлерін реттеуге бағытталған. Тиісті тараулар заем және кредит, банк салымы және шот есеп шарттарын реттеуге арналған. Кодекс кредиторларын құқын қорғауды күшейтудегі принциптік ерекшеліктерден тұрады: құқықты бұзған емес, құқығы бар тарап қорғалады. Екінші ерекшелігі кодекс нормасы және олардың бұзылған нормаларымен коллизиясы мүмкін арақатынасты көрсетеді. Тағы бір ерекшелігі кодекс нормалары және басқа заң не нормативті құқық актілеріне енгізілген нормаларымен олардың коллизиясы мүмкін арақатынастар. Банк заңдылығы Азаматтық кодекстен, заң күші бар Қазақстан Республики президентінің жарлықтары “Ұлттық банк туралы” “Қазақстан Республикасы банктер және банк қызметі туралы” және басқа актілерден тұрады.
Біздің республикамыздың банк жүйесінің қалыптасу проблемасына толығырақ тоқталайық. Қаржы нарығының (ақша нарығы) қызмет атқаруынын ажырамас құрамдас бөлігі меншік иелерінің жинақ салымдары болып табылады: заңды және жеке тұлғалар және дамыған банк жүйесі. Басқа қаржы делдалдарымен қатар банктер тұрғындар жинақ қаражаттары, оларды ұтымды пайдалану әдістерін табатын қарыз алушы фирмалар және кәсіпорындарға бағыттайды.
Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарық шаруашылығы жағдайында көптеген жинақ салымдары жеке тұлғалармен жүргізіледі де, ал шығындар негізінен кәсіпорындармен жүзеге асырылады.
Капитал өндіріс қорлары бір саладан екіншісіне ауыса алмайды. Меншік иелері жинақтарынын қарыз алушыларға тікелей ауысуы тіке және жанама қаржыландыру әдісімен жүзеге асырылады. Тіке қаржыландыру бұл фирманың ақша қаражаттарын алып орнына инвестициялық жүзеге асыру үшін осы фирма меншігіне үлестік қатысу құқын беру, мүліктерін иелену, билік ету және баскару құқын жаңа ережелер дайындау.
Банктер тұрғындарға сыйақы сомаларын төлеу арқылы инвестициялық, зейнетақы және сақтандыру шоттарын ашу жіне дивидиенттер мен проценттерді капиталға айналдыру үшін қолайлы жағдайлар жасау арқылы қызметтік кен спектрін ұсыну да, банктердегі тұрғындардың жинақ салымының ұлғайғанына ықпал жасайды.
Банк жүйелері атап айтқанда ресейлік банк жүйесі Европадағы универсалды банк жүйесіне көшетіні әбден ақиқат, өйткені американдық немесе жапондық үлгі жоғарғы деңгейлі сипатталады.
Ресейдің банк жүйесінің дамуына сыртқы сондай-ақ ішкі факторлар да әсер етті. Ішкі факторға жататындар ең алдымен елдегі жалпы экономикалық ахуал. Банк жүйесі жоғарғы информация және бүкіл макроэкономикалық ортаның аса тұрақсыздығы кезінде қуатты импульс алды, бұл банктерге уақытша өз активтерін және пассивтерін көлемінің тез өсуіне мүмкіндік береді.
Көптеген коммерциялық банктердің тұрақсыздық жағдайын тудырған алдарында банкроттық және тарату қаупін тудырған аса елеулі факторларға кредит ұйымдарының белгіленген экономикалық нормативтерді сақтамау нәтижесінде таратылған активтер үшін жеткіліксіз кредит саясаты болып табылады. Көптеген жағдайларда жеке банктердің қолайсыз жағдайларын себептері біліктіліксіз басқару, әлсіз менеджмент, стратегиялық жоспарлау жоқтығы кредит қаржысын сауатты қалыптастыра алмау және кредит тәуекелділігін басқара алмау, әлсіз ішкі аудит болды.
Халықаралық тәжірибеде жеткілікті ірі меншікті капиталы бар банк ірі банк болып есептеледі.
Қазір республикада меншікті капиталы 1 млрд тенгеден астам екінші деңгейлі 8 банк қызмет атқарады. Бұл «сегіздікке мына банктер» кіреді: Казкомерцбанк, Халықбанк, Туранәлембанк, АВN, AMROBANK, Темірбанк, Евразиялық банк, Эксимбанк, Казагроөнеркәсіпбанк .
Екінші деңгейлі банктерді күштеп тарату механизмі де дұрыс даңгейде әрекет жасамағанын атап өткен жөн, әйтседе Қазақстан Республикасы банктерді және банк қызыметі туралы» (63-68) бапта банктерді күштеп тарату процедурасын қолданудан құқықтық негіздері айқын баяндалған.
Тарату процесінде еліміздің бас банк ісі өзіне тән емес қызымет атқарған, бұл Крамдсбанкті тарату барысында айқын көрінеді, шын мәнісінде ол бүкіл тарату комисиясын өзі тағайындап және оны басынан аяғына дейін басқарып, оның міндетін орныдады. Ұлттық банк ісінің және оның банктік қадағалау органдарының ролі тек ол не бұл банктің қабілетсіздігі жайлы жариялау немесе банк операциясын жүргізуге лицензияны кері шақыру кезінде айқындалу тиіс.
Сонымен қатар екінші деңгейлі банктердің активтерін шектен тыс көбейту тенденциясы байқалуы.
Төлемсіздік дағдарысын шешудің жолдарының бірі республикада бірінғай вексель бағдарламасын енгізу және осы негізде өзара есеп айырысудан вексельді нысанын дамыту.
Банк жүйесінің тұрақтылығын сақтау және кредит механизмін жетілдіру мақсатында мынандай проблемалар шешуі қажет:
— банк өтемділігін қолдау және клиенттер талабын неғұрлым тиімді қанағаттандыру үшін банк активтерін және қызымет көрсетуді барынша этаптандыру, ірі жобалар мен бағдарламаларды кредиттеуді немесе консиорционалды несие беру жөніндегі шарт негізінен басқа банктермен бірлесіп несие беруде тәжірибеге енгізген жөн.
— Банк кірісін және табысын ұлғайту, олардан тұрақтылығымен ең алдымен өнімсіз ұтымсыз шығындарды азайту есебінен, ал сонымен бірге әкімшілік басқару персоналын ұстау шығындарын және шығындарды кұрт қысқарту есебінен қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы көрсетілгендермен қатар, клиенттер көрсетілетін банк операцияларының дәстүрлі емес түрлері «трасталық», «лизинг», «фактоинг», «инженеринг» және кеңес беру қызыметтерінің санын ұлғайту қажет.
Дамыған елдердің коммерциялық банктерінің кірістерін 60% жуығы валюталық процентті, фьюгер операциялары, мәміле сияқты қаржы туындыларын қолданудан баланстан тыс операциялардан түскен түсім есебінен қалыптасатынын атап өткен жөн. Мұндай мәмілелер әсіресе банк тәуекелділігін басқаруда маңызды орын алады.
Бұл көрсетілген операцияларды енгізу және дамыту техникалық жағынан қиындық тудырмайды, өйткені қазірдің өзінде барлық дерлік ірі коммерциялық банктер СВИФТ және РЕЙТЕР сияқты қаржылық коммуникациялық жүйе қызыметін пайдаланады. Сондықтан отандық банк жүйесіне көрсетілген банк құрлымдарының игеру және енгізу банк жүйесінің жуық арадағы негізгі міндеттерінің бірі болмақ.
Қазақстан Республикасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығына, жеке меншікті алғандағы меншіктің барлық нысандарының теңдігіне, кәсіпкерліктің еркіндігіне негізделген құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның негізін қалауға бағытталған экономикалық реформа жүргізілу үстінде.
Қазіргі нарықтық типтегі жүйе ретіндегі қазақстандық несие-банктік жүйесі қалыптасу кезеңінде: егер сандық көрсеткіштерді ескерсек, бұл кезең айтарлықтай жылдам жүріп жатыр (қазіргі уақытта Қазақстанда 38 банк жұмыс істеп жатыр) (Список банков второго уровня Республики Казахстан: по состоянию на 01.12.2000 г. Юрист-справочная правовая система, юрист 4,0); ал сапалық жағынан бұлардың дамуы өте баяу өтуде. Әсіресе бұл жағдайды біздің қаржылық нарық пен банктік инфрақұрылымымыздың күйінен байқауға болады. Бұл тек өсудің қиыншылықтары емес. Несие-банктік жүйені қалыптастырудың нашар басқарылып отырған үрдісі жүріп жатыр, ал бұл өз кезегінде, қазақстандық экономикаға кері әсерін тигізеді.
Қазақстанның банк жүйесінің жеке банк заңнамасының дамуы барысында туындаған проблемалар бірқатар себептермен шарттандырылған, оның ішінде елдегі саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта құрулардың қарама-қайшы үрдісі, отандық банк жүйесі мен оның құқықтық қамтамасыз етілуінің жеткілікті негізделген, қисынды тексерілген, жалпымен танылған тұжырымдамасының жоқтығы, білікті банк кадрларының күрт жетіспеушілігі және нарықтық экономикаға бара-бар несиелік-банктік жүйені құрудың және құқықтық реттеудің осы заманғы отандық тәжірибенің жоқтығы бар.
Батыстағы банк жүйелері мен олардың құқықтық негіздері ғасырлар бойы қалыптасса, Қазақстанда және Ресейде бұл үрдіс тым жылдам жүріп жатыр (Гарегин Тосунян. Банковское дело и банковское законодательство в России: опыт, проблемы, перспективы. М.: «Дело ЛТД», 1995, 12-бет). Алайда банк ісінің дәстүрлері жоғалған, өзіндік тәжірибе ұмытылған, ал еліміз үшін бүгінгі таңда қандай банктік жүйе және қандай банк заңнамасы қажет екендігін ортақ (бірдей) түсіну жоқ болған жағдайдағы қарқынды өсіп жатқан инновациялар ағымын басқару аса қиын. Нәтижесінде банк жүйесінің құрылымы да, банк қызметін реттейтін заңнама да қалыптасып үлгермей-ақ, ескіріп кетеді және өз кезегінде экономикалық реформа барысын тежей түседі.
1987 жылға дейін банк жүйесі үш монополист — банкті қамтыды; КСРО-ның Мемлекеттік банкі, КСРО-ның Құрылыс банкісі және КСРО-ның Сыртқы сауда банкісі. Мұнымен қатар мемлекеттік-еңбектік жинақтаушы кассаларының жүйесі де әрекет еткен. Банк жүйесіндегі үстемдік жағдайына КСРО-ның Мемлекеттік банкісі ие болды. Ол эмиссиялык, институт бола отырып, сонымен бір мезгілде қысқа мерзімді несиелеу, шаруашылыққа кассалық және есеп-айырысу қызметтерді көрсету орталығы болды. Эмиссиялық функциялар мен клиенттерге есептік-несиелік қызмет көрсету функцияларын біріктіру, оларды бір банкке монопольдық бекітіп беру КСРО-ның Мемлекеттік банктік мемлекеттік басқару және бақылау органына айналдырады. Экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесі жағдайында несие ресурстары формальды сипатта болғандықтан Мемлекеттік банк іс жүзінде, несие ресурстарына шектелмеген монополияға ие болды. Оның шоттарында мемлекеттік несиелік қорды қалыптастыра отырып барлық бос ақша қаражаттары жиналды. Банк мекемелері болса клиенттердің емес, жоғары тұрған ұйымдардың алдында жауапты болды.
Нарыққа өту жағдайында экономиканы басқаруды орталықсыздандыру экономиканы басқару механизміндегі банк жүйесінің рөлін өзгертуді талап етті. Оны қайта ұйымдастыру 1987 жылғы КПСС ОК және КСРО Министрлер кабинетінің 1987 жылғы 17 шілдедегі № 82110 қаулысы қабылдауымен басталды. Банк жүйесінің ұйымдық құрылымын өзгерту, банктердің рөлін арттыру, олардың халық шаруашылығының дамуына ықпалын күшейту, несиені әсерлі экономикалық тетікке айналдыру көзделді.
1988 жылғы 26 мамырда қабылданған КСРО-ның «КСРО-дағы кооперация туралы» заңы ерекше маңызды болды. (Бұл да сонда 124-бет). «КСРО-дағы кооперация туралы» заңды, оның елде басталған экономикалық қайта құрулары, оның ішінде, банк жүйесін реформалауды тереңдетудегі рөлі тұрғысынан бағалай отырып, мынаны атап өткеніміз жөн.
Кеңес билігінің бүкіл тарихы бойына жаңа экономикалық саясаттан кейін алғаш рет заң жүзінде жеке тұлғаның еңбек аясындағы еркіндік дәрежесі айтарлықтай кеңейтілді. Енді заң азаматтарға, олардың қалауы және қабілеттілігіне сәйкес кооперативтерге бірігуге және заңмен тыйым салынғандардан басқа қызметтің кез келген түрлері мен айналысу үшін кедергісіз шығуға рұқсат берді. (Закон СССР «О кооперации в СССР» 26 мая1988 г. № 8998-6 ведомости ВС СССР. 1988 № 22, 355-бет). Мұнымен қатар заң мемлекеттік және кооперативтік органдарға кооперативтің шаруашылық қызметіне араласуға қатаң тыйым салынады, осылайша, кооперативке өндірісті жоспарлау және оны жүзеге асырудан бастап, өндірілген өнімді бөлу және сату және кооператив мүшелерінің еңбегін төлеу мәселелерін шешу арқылы көрініс тапқан толық шаруашылық дербестік берілді (Бұл да сонда 23-бап, 5-тармақ).
Заңның 23-бабына сәйкес, «кооперативтердің одақтары (бірлестіктері) шаруашылық-есептік салалық немесе аумақтық кооперативтік банктер құруға құқылы болды».
Сонымен қатар осы заңның бірқатар ережелері, әсіресе кооперативті банктерді және жалпы кооперативтерді құруға қатысты ережелері жедел жүзеге аса бастады және КСРО-дағы мемлекеттік емес банктер жүйесінің қалыптасуына және мемлекеттің банк қызметіне қатысты монополиясын жоюға бастау болды.
Кооперативтік және акционерлік коммерциялық банктерді құру, сонымен қатар, көптеген азаматтардың «КСРО-дағы кооперация туралы» заңға байланысты пайда болған ел экономикасындағы кәсіпкерлік ұя — банк кызметін меңгеруге деген үлкен қалауымен шарттандырылды.
