Басқарудағы экономикалық әдістер
Сонымен, әдістер — басқару қызметінің мәні және негізгі мазмұны болып табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске асырылады.
Жалпы түрде алғанда, басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады;
а) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);
ә) басқару жүйесінің жекеленген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы әдістер);
Басқарудың жалпы әдістері:
— кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне,
—министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
-түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қоданатын әдістеріне;
-белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді.
Нақты әдістер немесе жұмыс стилі деп аталатын бұл әдістердің бәрі шағын сипатта болады, өйткені олар қайсыбір жекелеген басқару органына қызметкерге қатысты.
Басқару теориясы мен өндірісті басқарудың практикасы үшін ең алдымен басқару әдісінің проблемасына бүкіл қоғамдық өндірісте қолдануға болатын жалпылама түрде талдау жасау маңызды.
Іс жүзіне басқару әдістерінің;
-өзінің мазмұны мен (олар қандай басқару қатынастарын білдіреді)
— мақсатымен (қандай обьективті заңдарын еіке асырудың құралы екендігімен)
— қызмет мотивтерімен байланысымен (осы мотивтердің қайсысын білдіреді)
— қолдану фрмаларымен (дара, коллегиялық, ұжымдық) ерекшеліктеріне сан алуан түрлері қолданлады.
Осы жүйеде ұжымдарға жекелеген қызметкерлерге, тұтас экономикалық жүйелерге белгілі бір басқару буынының алдына қойған міндеттерді, соның ішінде;
-экономикалық
-ұйымдық-әкімшілдік
-әлеуметтік психологиялық міндеттерді жүзеге асыру үшін ықпал жасауды мақсат ететін әдістер маңызды орын алады.
Басқару әдістері оқшау емес, бірге пайдаланылады. Барлық басқару әдістері бір-бірімен өзара байланысты. Сонымен бірге әдістердің әрбір тобының өзіне тән ерекшеліктері, өздерінің көріну формалары мен қолданылу шеңбері болады.
Басқару әдістеріне талдау жасау кешенді көзқарасты әдістің мазмұны оның бағытын және ұйымдық формасын бөліп көрсетуді талап етеді.
Басқару әдістері өндіріске тән обьективті заңға сәйкес келген жағдайда басқару мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді. Сонымен басқару әдісі дегеніміз – обьективті заңның талаптарын іске асырудың әдісі. Басқару әдісінің мазмұны обьективті заңдардың мазмұнына байланысты.
Сонымен бір мақсатқа жету үшін әдістің жай ғана обьективті заңдардың талаптарына сай келу жеткіліксіз. Осы талаптарды өндіріс қызметкерлеріне ықпал ету әдістеріне айналдырудың жолдарын табу қажет, өйткені экономикалық процестер өзінен өзі өндіріс процесіне қатысушылардың қызметінен тыс өмір сүрмейді. Сондықтан басқару әдісі оған түрткі болатын әсердің мазмұны мен ғана емес, бағытымен де сипатталды.
Басқару әдістері өндіріс пен қызметтерге түрліше ықпал етеді. Нарық қатынастарына көшу кезеңінде өндірістегі мотивация қызметкердің нақты қажеттері мен мүдделеріне оның мәдениеті мен саналылығына негізделеді. Ықпал ету сипаты жөнінен барлық басқару әдістерін 3 топқа:
-материалдық себеп әдістеріне
— әлеуметтік себеп әдістеріне
— билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.
Осы топтардың әрқайсысы:
— оңды себепті (ынталандыру)
— теріс себепті (жазалау, мәжбүр ету) қамтиды.
Бұл әдістер жекелеген қызметкерлерге де ұжымға да ықпал ету әдістері болып табылады. Тәжірибеде таза себеппен жасалатын ықпал болмайды. Мәселен материалдық қажеттерді қанағатандыру әлеуметтік себептер үшін база жасайды. Бірақ бұл ықпалдарды бөліп алып жеке-жеке қарауға болады.
Материалдық себептер мынандай үш түрде:
— қоғамдық
— ұжымдық
— жеке түрде көрінеді
Материалдық себептерге:
-материалдық жағынан ынталандыру
— күштеу шаралары: айып салу, өсім алу және басқа да материалдық жазалар қолдану жатады.
Билік ету себебі қызметкерді кез-келген жағдайда қимыл жасауға мәжбүр ету мүмкіндігіне негізделеді. Мұндай мүмкіндік мемлекеттің, қоғамның беделімен қамтамасыз етіледі және тиісті күштеу тұтқалары арқылы қамтамасыз етіледі
Ықпал ету үлгісі бойынша басқару әдістері мыналар:
а) тура немесе тікелей ықпал етуге;
ә) міндеттер қоюға;
б) ынталандыратын жағдай жасауға бөлінеді.
Тура ықпал етуге басшының ешқандай түсініктеме бермей, егжей-тегжей нұсқау түрінде өкім беруі тән.
Міндет қою — сан қырлы әдіс, өйткені міндеттердің тәптіштелу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл қазіргі басқарудың негізгі типі.
Ынталандыратын жағдай жасау басшылықтың мақсаттарына сай келетін жолды орындаушылардың өздері таңдап алатын жағдайда жеткізуге тиіс. Адамдағы жұмыста бұл әдістің мүмкіндіктері шектеулі, ол ұзақ мерзімді перспективаға арналған жалпы ықпал ету әдісі болып табылады.
Халық шаруашылығы дамуының қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық әдістері зор маңыз алып отыр.
Басқарудың экономикалық әдістерінің, мазмұны еңбек және материал шығындарын мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық мүдделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады.
Өндірістік ұжымдар мен жекелеген қызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұтқаларды (өзіндік құн, пайда, баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі.
Экономикалық әдістер орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің пайдаланылуын көздейді
Баскарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты — кәсіпорынның коллективтті мен жекелеген қызметкерлері барынша белсенділік көрсетуге ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету.
Экономиканы басқаруды түбірінен қайта құруды жүзеге асыру жағдайында қарастырылып отырған әдістер өндіріс процестерін реттеу мақсатында экономикалық тұтқалардың жиынтығын кеңінен пайдалануды, үнемділікті (пайда, кіріс) материалдық нәтижелер және интегралдық көрсеткіштер деп, өндірістік қызметке баға берудің басты өлшемдерінің рөлін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың құралдары мен әдістерін таңдап алуда шаруашылық бөлімшелеріне жеткілікті дәрежеде дербестік беруді көздейді. Олар сонымен қатар барлық экономикалық көрсеткіштерді жақсарту ісінде толық алғырлық көрсетілуін қажет етеді. Экономикалық әдістерінің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады. Олар:
— шаруашылық механизімі және онық құрылымы;
— әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару;
— экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану;
— мемлекеттік реттеудің әдістері.
Осы көрсетілген әдістер тобына қысқаша сипаттама беру қажет.
Шаруашылық механизмі — шаруашылықты жүргізудің қағидаларына негізделген әдісі. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген кәсіпорындардың залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Шаруашылық механизмі ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді.
Шаруашылық механизімі, басқаша айтқанда, өндірістік қатынастар жүйесі, өндіргіш күштер және құрамның қондырмасы арасындағы өзара іс-қимылдарды көрсетеді деген сөз. Яғни шаруашылық механизмі ең алдымен өндірушілердің, содан соң тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып, әртүрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмікіндік береді. Өйткені бұл орайда негізгі элемент біріншісі үшін залал шекпеу, екікшісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғалым тұрғысынан алғанда нарықтық мехнизмге өте жақын деуге, ал іс жүзінде оларды бір-бірімен балауға болады.
Сондықтан экономикамыздың нарықтық қатынастарга бет алуы іс жүзінде ең алдымен жақа шаруашылық механизмін енгізілуіне байланысты. Бұл орайда мыналарға:
— кәсіпорындардың залалсыз жұмыс істеуіне;
— пайдасы жоқ дотациялардың тоқтатылуына;
— басқалармен салыстырғанда, ғылыми-техникалық прогресс
нәтижелерін енгізетін кәсіпорындардық экономикалық айқындамаларын күшейтуге, яғни ғылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруға;
— өндіруші жөнінде де, тұтынушы жөнінде де экономикалық
мүдде категорияларының пайдаланылуына;
— мемлекет арқылы қоғамның экономикалық айқындамаларын күшейтуге;
— кәсіпорындардың шын мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін
ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т. б. қол жеткізуге болады.
Сонымен қалыпты өндіріс пен тұтынуды қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылық механизмі нарықтық (рыноктық) механизмге өтпей қоймайды деген қорытынды жасауға болады.
Шаруашылық механизмі нарықтық механизмге көшетін нарық жағдайында экономиканы басқару дегеніміз — қоғам алдында тұрған мақсаттарға бағытталған заңдар арқылы және экономикалық заңдарды мейлінше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасауы болып табылады. Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ және мақсатқа жету мүмкін емес екенін дәлелдейді. Тұтынушы, өндіруші және қоғам арасындағы өзара іс- әрекеттерді жүзеге асырудың механизмі басқару құрылымынан тыс өмір сүре алайды. Сондықтан мұндай құрылымдар қажет. Басқарудан еңбек бөлінісінің формасын басқару құрылымы деп түсіну қажет, ал бұл фориа басқарудың белгілі бір функцияларға бөлінуін баянды етеді Бұл орайда басқару құрылымы элементтерімен және олардың байланыстарымен сипатталады.
Элементтерге:
— басқару қызметкерлері;
— басқару техникасы;
— басқару органдары жатады,
Басқару қызметкерлеріне басқару функциясының белгілі бір бөлігін орындайтын индивидтер (адамдар) жатады.
Басқару техникасына жататындар — басқару процесі үшін қажетті еңбек құралдарының жиынтығы.
