Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
:
Кіріспе.........................................................................................................................5
I. Бөлім: Бухгалтерлік есеп мәні, мақсаты, маңызы
1.1. Бухгалтерлік есеп пәні.......................................................................................7
1.2. Бухгалтерлік есептің міндеті мен мақсаты......................................................9
1.3. Бухгалтерлік есептің принциптері....................................................................11
II. Бөлім: Негізгі құралдардың тозуы
2.1. Негізгі құралдардың табиғи және сапалық тозуы..........................................14
2.2. Амортизациялық аударым................................................................................16
III. Бөлім: Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу әдістері
3.1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі...............................18
3.2. Құнды орындалған жұмыстың көліміне тепе-тең мөлшерде
есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)............................................................21
3.3. Жылдамдатып есептен шығару әдісі.............................................................23
Қорытынды..............................................................................................................27
Пайдаланған әдебиеттер.........................................................................................31
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 28 бет
Пәні: Бухгалтерлік іс
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кіріспе.........................................................................................................................5
I. Бөлім: Бухгалтерлік есеп мәні, мақсаты, маңызы
1.1. Бухгалтерлік есеп пәні.......................................................................................7
1.2. Бухгалтерлік есептің міндеті мен мақсаты......................................................9
1.3. Бухгалтерлік есептің принциптері....................................................................11
II. Бөлім: Негізгі құралдардың тозуы
2.1. Негізгі құралдардың табиғи және сапалық тозуы..........................................14
2.2. Амортизациялық аударым................................................................................16
III. Бөлім: Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу әдістері
3.1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі...............................18
3.2. Құнды орындалған жұмыстың көліміне тепе-тең мөлшерде
есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)............................................................21
3.3. Жылдамдатып есептен шығару әдісі.............................................................23
Қорытынды..............................................................................................................27
Пайдаланған әдебиеттер.........................................................................................31
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап
келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым
болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы
“Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін
ешқайсысы қажет емес” – деген болса, оның әріптесі
барлық бизнестің тілі, яғни философиясы” – деп атаған.
ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады.
Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін
иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992
конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің
айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға
қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді
функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп
кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген
өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап
көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары
шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін
анықтауға болады.
Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және
басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. Басқарушы есеп
қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе
болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпараттарды
пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын
жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай
шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен
жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары
және тағы да басқалар пайдаланады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік
есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай
мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Елімізде жүргізіліп отырған
бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына
сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші
келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап,
бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы
экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет.
Сондықтан да кез келген елде бухгалтер мамандарын барынша
етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты
кепілдік береді.
I. Бөлім: Бухгалтерлік есеп мәні, мақсаты, маңызы
Бухгалтерлік есеп пәні
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді
алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің
нәтижесінде өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен
шикізаттарды, қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны
арнаулы құжаттарға қарай реттеп, соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі
бухгалтерлік есептің басты міндеті болып табылады.
Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті күнделікті қолданылатын
есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай дамитындығы белгілі.
шаруашылыққа есеп мәліметтері өндірістің экономикалық жағдайын белгілі бір
дәрежеде жан-жақты сипаттап,талдап, қандайда бір шешім қабылдаудың басты
мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып табылады.
Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп, оларға экономика-
лық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне
келеді. Шаруашылық есептің алғышарты материалдық өндірістің теориялық
негізін зерттеуге байланысты.
Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері экономикалық жағынан
маңызды мәселе болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі
туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып
саналады.
7
Бухгалтерлік есеп – басқарудың аса маңызды функцияларының бірі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде оны бизнестің, кәсіпкерліктің тілі
санайды.
Бұл пәннің негізгі мақсаты – осы бухгалтерлік есепке
және оны басқадай экономикалық пәндермен салыстырып, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін теориялық, сондай-ақ (практикалық)
тұрғыдан сипаттап қарау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пәніне сипаттама бере келіп, бухгалтерлік есептің
объектілерін айырып алу керек. Олардың құрамы халық шаруашылығының
алуан түрлі салаларындағы кәсіпорындардың меншік нысандарына, ерекшелік-
теріне және функцияларына байланысты.
Кәсіпорындағы есептің маңызды объектілеріне: материалдық емес
активтер, негізгі құралдар, материалдар, еңбекақы бойынша есеп айырысу,
өндіру және сату процестеріндегі шығындар, ақша қаражаттары мен
айырысулар, қаржы нәтижелері және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатынын, нені зерттей-
тіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау – бұл
бағыты болып саналады.
8
1.2. Бухгалтерлік есептің міндеті мен мақсаты
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты – барлық кәсіпорындарда орын-
далатын операциялардың уақтылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі
талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын бухгалтерлік есеп кез-келген
кәсіпорында, яғни өнім өндіру мен оларды сату, пайдалану,
айналысу барысында жүргізілгендігі бүгінгі таңда белгілі болып отыр.
Бухгалтерлік есептің негізгі бағыты – кәсіпорындардағы есеп жұмысы-
ның сапасын арттыруға, есептеу жұмысының барысында қолданылатын құжат-
тардың қарапайым әрі түсінікті болуына және ондағы көрсеткіштердің
нушыларға ыңғайлы болуына реттеліп жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп ұйымның есеп беру мен басқару, сондай-ақ
экономикалық талдау жұмыстарының нақты түрде жүзеге асырылуын қажетті
ақпараттармен қамтамасыз етіп отырады. Бухгалтерлік есептің тексеру,
қадағалау, жинақтау принциптерін жүзеге асыру арқылы меншік заңдылығы
мен қаржы және қаржыландыру тәртібі, үнемдеу шаралары тиісті
іске асырылады. Шаруашылық жұмыстарын әрі қарай дамыту, өнім
көлемін ұлғайту мақсатында бухгалтерлік есеп көрсеткіштері мен экономика-
лық талдау әдістерін кеңінен қолдана отырып, кесіпорын бойынша
асырылмай келген резерв қорларын анықтап, оларды іске қосу
шаралар белгіленеді. Бухгалтерлік есептің ақпараттық мәліметтері мен
көрсеткіштеріне сүйене отырып, экономикалық талдау кестелері жасалынады.
9
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп жұмысының қорытынды құжаттары мен
мәліметтеріне қарай әрбір ұжымның әлеуметтік дамуына және ондағы
жұмысшы – қызметкерлердің материалдық ынталануына шаралар белгілеу
жұмыстары іске асырылады. Бухгалтерлік есептің басты ерекшелігі сол,
қана бастапқы және арнайы құжаттарға жазылып тіркелген нақтылы
көрсеткіштер негізінде жүргізіледі. Кәсіпорындағы шаруашылық
операцияларының тиімділігі мен олардың заңдылығы, шығындардың орынсыз
жұмсалынбауы, материалдық құндылықтардың қатаң тәртіппен ұқыпты да
тиімді жұмсалынуы бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің міндеті болып
табылады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық
өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып
табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті –
шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік
талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің
сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын
анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу
бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты – ұйымның өз экономикалық
және саяси жағдайына тән шаруашылық қызметін тиімді жолдармен
қажетті ақпараттық мәліметтермен қамтамасыз ету. Қорыта келгенде,
бухгалтерлік есептің негізгі басты мақсатына кәсіпорын жұмысының
экономикалық тиімді түрғыдан орындалуын, ұйымның өзін-өзі қаржыландыруы
мен табыс табуы жатқызылады.
1.3. Бухгалтерлік есептің принциптері.
Кез келген ғылымның, соның ішінде бухгалтерлік есептің принципінің
болуы заңдылық. Латын тілінен аударғандағы принцип сөзі мағынасы
бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді. Қаржылық есеп беру
сы (концепциясы) шаруашылық үдерістері барысында шешім қабылдау үшін
бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің қажеттілігін анықтайды.
Жалпы оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік
жиырмадан астам принципін кездестіруге болады. Авторлар өз еңбегі
да оларды кей кездері белгілі бір ұқсастықтарына қарай
11
Түсініктілік, маңыздылық, сенімділік және салыстырмалық - деп
аталатын төрт принцип-бухгалтерлік есептегі ақпараттық мәліметтерінің негізгі,
сонымен қатар сапалы мінездемесі болып табылады.
Түсініктілік принципі - бухгалтерлік есептің ақпараттық мәліметтері оны
пайдаланушыларға шешім қабылдауы барысында түсінікті болу керектігімен
түсіндіріледі.
Маңыздылық принципі - Бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің,
қаржылық есептің сыртқы пайдаланушыларға олардың шешім қабылдауы үшін
қажет болуы мен түсіндіріледі. Олар негізінен бухгалтерлік есеп
келесідей мақсаттарға пайдаланады:
алдағы уақыттағы экономикалық жағдайды болжау үшін;
бұрын жасалынған болжамдардың барысында алынған нәтиженің
дұрыстығын анықтау үшін.
Сенімділік принципі - берілген ақпараттық мәліметтерде қате болмаса,
сондай-ақ пайдаланушылар оған сенімді болса, онда бұл сенімді
табылады.
Салыстырмалық принципі - қандай да бір кезеңнің бухгалтерлік
мәліметтері (қаржылық есебі) өткен уақыттардағы мәліметтермен
салыстырылып көрсетілген кезде ғана оның пайдалылығымен мазмұндылығы
арта түседі.
Сақтық принципі - бухгалтерлік есептің ақпараттық мәліметтерінде
жазылатын цифрлар кәсіпорынның экономикалық жағдайын суреттейді
12
және пайдаланушылар осы мәлімет арқылы түрлі шешім қабылдайды.
Сондықтан да әрбір әріптің және цифрдың дұрыс жазылуы
Есептеу принципі - Кәсіпорындағы кез келген операциялар (кірістер,
шығыстар) есептеліп отырылуы қажет.
Үздіксіз принципі - ұйымның қызметі үздіксіз жалғаса береді
жасалынады.
Мәнділік принципі - Ұйымның бухгалтерлік есеп ақпараттары
пайдаланушылардың қажеттілігін қанағаттандыруы қажет. Сондай-ақ
пайдаланушылардың кәсіпорын жұмысына (қызметіне) баға беруіне көмек тесуі
керек.
Бейтараптық принципі - ақпарат сенімді болуы үшін алдын
шешімді қабылдауы арналмаған болуы керек.
Әділетті әрі тура көрсету принципі - кәсіпорынның қаржылық
қорытынды есебі осы мәліметтерді пайдаланушыларды қаржы жағдайы және
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты әрі әділетті ақпараттармен
қамтамасыз етуі қажет.
Толықтылық принципі - ұйымның қаржылық қорытынды есебіндегі
ақпараттық мәліметтер сенімді болуы үшін толық болуды қажет
шыққан шығынға қарай олар мәнді болуы қажет.
Дәйектілік принципі - Кәсіпорын өзінің қызметі барысында таңдап
есеп жүргізу саясатын есепті кезеңін басынан соңына дейін
қолдануы қажет.
13
II. Бөлім: Негізгі құралдардың тозуы
2.1. Негізгі құралдардың табиғи және сапалық тозуы
Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа
құралдар сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын «табиғи» және «сапалық» тозу деп
бөледі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы - олардың материалдық жағынан
тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар
құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың
тозығы жетіп құлайтындай дәрәжеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи
олардың көп уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес,
сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне
негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ
пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың әсер етуі
болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы – олардың толық табиғи
жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің дамуы үдерісінен кейін қалуы,
активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына
сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.
14
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс
салаларында ғылыми – техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің
өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі
бұйымды, құрал – жабдықты және тағы да басқаларды
уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал – жабдықтардың, машиналардың,
яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай
құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға
қымбат және тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, құрал-
саймандарының тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа
жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі – ғылыми-
техниканың өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі
жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты.
Кәсіпорындарда өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық
жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр
уақытта тиімді болып табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары
мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы
пайдаланылып келген негізгі құралдардың сапалық тозуына әкеліп соқтырады.
15
2.2. Амортизациялық аударым
Барлық ұйымдар қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке
акционерлік және тағы басқалары) өздерінің негізгі құралдарының тозу
дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады.
Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде аталған
активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
Жерге;
Кітапхана қорларына;
Фильм қорларына;
Архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
Мұражайлық құндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда
есептелмейді:
Қайта құру, жаңарту және техникалық қайта қорландыру жұмыстары
жүргізіліп жатқан уақытта;
Негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар және тағы
өндіріс үдерісінде бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің
көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп
ауыстырып отырады. Бұл үдеріс «амортизация» деп аталады. Амортизация
сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны білдіреді.
16
Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып
отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық
аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім
отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі
амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз – негізгі құралдардың
бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық
амортизациялық аударым сомасы.
Ұйымдарда негізгі құралдарға ай бойы есептелген амортизациялық
аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар
көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан бастап амортизациялық аударым есептеу тоқтатылады.
17
III. Бөлім: Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу әдістері
3.1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер
бойынша жүргізіледі:
құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі;
құнды орындалған жұмыстың, өнірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептеп шығару әдісі (өндірістік әдіс);
Жылдамдатып есептеп шығару әдістері:
Қалдық құнының кему әдісі;
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептеп шығару
(коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі
кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен
беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданады.
Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі
өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып
көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша
объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін
мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына қосылып
отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек
18
объектінің жұмыс істеу ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген.
Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға
амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану
мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық
құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеніңдегі есеп беретін
жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс
яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі
құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын
тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге,
қалдық құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл
мерзімін бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда
жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен
(180000) теңгені құрайды. Яғни:
1000000 – 100 000 = 900000
900000 / 5 = 180000
Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге
((1000000 – 100000), яғни бастапқы құны мен қалдық
оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық
сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл
барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп те
Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады.
900000 х 20% = 180000
19
Станокка амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы
есептелуін төмендегі кестеден көруге болады
Станок-
тың
Бастапқы құны
(теңге) Бір жыл -
дық
амортиза-
циялық
аударым
сомасы
(теңге) Жинақтал-
талған
тозу
сомасы
(теңге) Станок-
тың
қалдық
құны
(теңге)
Сатып алынған кездегі 1000000 --------
1- жылдың соңында 1000000 180000 180000
2- жылдың соңында 1000000 180000
3- жылдың соңында 1000000 180000
4- жылдың соңында 1000000 180000
5- жылдың соңында 1000000 180000
Бұл кестеде үш жағдайды көруге болады:
Негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес)
бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді;
Жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп отырады;
Негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
20
3.2. Құнды орындалған жұмыстың көліміне тепе-тең мөлшерде есептен
шығару әдісі (өндірістік әдіс)
Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес, оны пайдалану
нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдістеқарастырылған
станок өзінің 5 жыл ішінде пайдаланылатын уақыты аралығында
дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа
есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок
арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды
жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту
Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым
мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0.09 теңгені
тиын.
Егер станок : Бірінші жылы 3 миллион
Екінші жылы 3 миллион
Үшінші жылы 2 миллион
Төртінші жылы 1 миллион
Бесінші жылы 1 миллион
21
Өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық
мөлшері
Бірінші жылы 270000 тг = 3 миллион х
Екінші жылы 270000 тг = 3 миллион х
Үшінші жылы 180000 тг = 2 миллион х
Төртінші жылы 90000тг = 1 миллион х 0.09
Бесінші жылы 90000тг = 1 миллион х 0.09
Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе – тең
мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизация-
лық аударым есептеу кестесі
Станок-
тың
Бастапқы құны
(теңге) Өндіріл-
ген
өнім
көлемі
(дана) Бір жыл -
дық
амортиза-
циялық
аударым
сомасы
(теңге) Жинақтал-
талған
тозу
сомасы
(теңге) Станок-
тың
қалдық
құны
(теңге)
Сатып алынған кездегі 1000000
1- жылдың соңында 1000000 3000000 270000 270000 730000
2- жылдың соңында 1000000 3000000 270000 540000 4600001
3- жылдың соңында 1000000 2000000 180000 720000 280000
4- жылдың соңында 1000000 1000000 90000 810000 190000
5- жылдың соңында 1000000 1000000 90000 900000 100000
Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін
жұмысының көлемін, ол арқылыөндірілетін өнімнің санын айтарлықтай
дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.
22
3.3. Жылдамдатып есептен шығару әдісі
Жылдамдатып есептен шығару әдісі - жеделдетілген амортизациялық
аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану
мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұл әдістерді
барысында негізгі құралдарды алғашқыпайдалану жылдарындағы есептелетін
амортизациялық аударым сомасы, оныңсоңғы пайдаланатын жылдарындағы
есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым асып түседі.
Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу
жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір
жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым
есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген
өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген.
Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны
мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі
құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты
сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа
жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен
көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін
дәлелденген жағдай негізгі құралдарды жөндеу шығындарына байланысты. Олар
яғни жөндеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы
уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды.
23
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі
(коммулятивтік әдіс)
Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы
деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға
аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың
пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал
пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына
байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл деп қарастыратын
онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке тең,
(1+2+3+4+5). Бұл 15 саны коммулятивтік сан. Әр жыл
коэффициенті өзгеріп отырады.
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам
анықтап табу үшін мына формула қолданылады:
Мұндағы:
S – сандардың қосындысы,
N – негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
24
Біздің мысалымыз бойынша
Егер негізгі құралдардың пайдалану мерзімі 10 жыл болатын
коммулятивтік сан 55-ке тең болады.
Жоғарыда айтылған мысалымыз бойынша сандардың жиынтығы
бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеу кестесі түрде болады:
Негізгі
құрал-
дардың
бастапқы
құны
(теңге)
Жылдық
Амортизациялық
аударым Жинақтал-
талған
тозу
сомасы
(теңге) Негізгі
құрал-
дардың
қалдық
құны
(теңге)
Сатып алынған
кездегі 1000000
1-жылдың
соңында 1000000 5/15х900000=300000 300000 700000
2- жылдың
соңында 1000000 4/15х900000=240000 540000 460000
3- жылдың
соңында 1000000 3/15х900000=180000 720000 280000
4- жылдың
соңында 1000000 2/15х900000=120000 840000 160000
5- жылдың
соңында 1000000 1/15х900000=600000 900000 100000
Қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі
Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу
алдымен құнды бір қалыпты есептен шығару әдісімен жүргізіледі.
негізгі құралдың бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің,
25
пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға
амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құның 100%
аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген
жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес,
басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына
көбейтіледі.
Осыған дейінгі әдістерде мысалға алынған станоктың амортизациялық
аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер
табылады. Станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл, сондықтан бірқалыпты
есептен шығару әдісі бойынша жылдық амортизациялық аударым мөлшері
20 % болады. Ал қалдық құнының кему әдісі
еселеніп алынады, яғни 40% болады. Бұл белгіленген амортизациялық
аударым мөлшерінің пайызы негізгі құралдардың әр есепті жылдың
қалған қалдық құнына көбейтіледі. Амортизациялық аударым сомасы тек
негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің ең соңғы жылында қалдық
сомасы қалатындай мөлшерде шектеліп (біздің мысалда 29600 теңге),
шығындарына қосылады. Ал басқа жылдарда өндіріс шығындарына
қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды.
Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру мен
техникалық қайта жарақтау кезінде және ол толық тоқтап
сондай-ақ толық амортизацияланған негізгі құралға есептелмейді.
26
Қорытынды
Курстық жұмысымның негізгі тақырыбы – «Негізгі құралдардың
тозуы» туралы.
Курстық жұмысым III бөлімнен тұрады.
I бөлімде – Бухгалтерлік есеп пәнін, мақсатын және
қарастырдым.
I бөлімге тоқтала кетсек, Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі
туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып
саналады. Бұл пәннің негізгі мақсаты – осы бухгалтерлік
және оны басқадай экономикалық пәндермен салыстырып, ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін теориялық, сондай-ақ (практикалық)
тұрғыдан сипаттап қарау болып табылады.
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты – барлық кәсіпорындарда орын-
далатын операциялардың уақтылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі
талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Бухгалтерлік есеп ұйымның есеп беру мен басқару, сондай-ақ
талдау жұмыстарының нақты түрде жүзеге асырылуын қажетті ақпараттармен
қамтамасыз етіп отырады. Кез келген ғылымның, соның ішінде
есептің принципінің болуы заңдылық. Латын тілінен аударғандағы принцип
мағынасы жағынан-бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді. Қаржылық есеп
беру тұжырымдама-сы (концепциясы) шаруашылық үдерістері барысында
шешім қабылдау үшінбухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің қажеттілігін
27
анықтайды. Жалпы оқулықтар мен
есептің жиырмадан астам принципін кездестіруге болады.
Курстық жұмысымның II-III бөлімдерінде негізгі тақырыбым: «Негізгі
құралдардың тозуы» - туралы қарастырдым.
Яғни, осы бөлімдерде мынандай тақырыпшаларға тоқталдым: Негізгі
құралдардың табиғи және сапалық тозуын, амортизациялық аударымды және
негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу әдістері туралы.
Жалпы, Негізгі құралдардың тозуы дегеніміз-олардың табиғи және сапалық
сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға болады.
Негізгі құралдардың тозуын «табиғи» және «сапалық» тозу деп
бөледі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы - олардың материалдық жағынан
тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар
құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың
тозығы жетіп құлайтындай дәрәжеге жетуі.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы – олардың толық табиғи
жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің дамуы үдерісінен кейін қалуы,
активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына
сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.
Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны
білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына
қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды.
28
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты
құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз – негізгі құралдардың
бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық
амортизациялық аударым сомасы.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер
бойынша жүргізіледі:
құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі;
құнды орындалған жұмыстың, өнірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептеп шығару әдісі (өндірістік әдіс);
Жылдамдатып есептеп шығару әдістері:
Қалдық құнының кему әдісі;
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептеп шығару
(коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі
кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен
беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданады.
Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі
өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып
көрсетілуі тиіс.
29
Осы курстық жұмысымды қорыта келе, Бухгалтерлік есеп көптеген
жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-
әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ
өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі
ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы “Бухгалтерлік
мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір
бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес” –
әріптесі Р. А. Фаулки “Есеп – бұл барлық
деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін,
есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып
табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың
иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992
конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің
айтылмағандығын атап өтуге болады.
Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы
үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері
міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы
туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді.
30
Пайдаланған әдебиеттер
Қ.К. Кеулімжаев, Н.А. Құдайбергенов « Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері». Алматы - 2006 жыл;
Ә.Ә. Әбдіманапов «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері».
Алматы - 2001 жыл;
Б.Е. Укашев, З.Н. Әжібаева «Бухгалтерлік есеп теориясы».
Алматы-1999жыл;
А.П. Салина «Принципы бухгалтерского учета». Алматы-2003 год;
С.Б. Баймұханова «Қаржылық есеп». Алматы – 2007 жыл;
Ержанов М.С., Ержанова А.М. «Основы бухгалтерского учета и
корреспонденция счетов». Алматы- 2003 год;
Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет
предприятии». Алматы – 2002 год;
«Международные стандарты финансовой отчетности»
В.И. Тарусина/Ред. коллегия: А.С. Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б.
Москва – 1998;
Баймұханова С. Б., Балапанова Ә. Ж. «Бухгалтерлік есеп»
Алматы – 2002 жыл;
Баймұханова С.Б. «Бухгалтерский учет хозяйствующих
субьектов». – Алматы – 2002
31
