TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Қоғамда болып жатқан ғылыми-техникалық және әлеуметтік саяси өзгерістер барысында экологиялық мәселелер ең негізгі көкейтесті проблемаға айналып отыр.

Оған себеп табиғаттың қоршаған ортаның заңдылықтары мен санаспау салдарьнан туған қарама-қайшылыктар.

Президентіміз Н.А. Назарбаевтың «Қазақстан — 2030» атты өз халқына жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық проблемаларды шешу қажеттілігі жайлы айтылған.

Ол өзінің жолдауында: «экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өмірінің 20% -не себеп болып отырғанын, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнанда қиын, отандастарымыздың 1/3 — і сапасыз ауыз суды пайдаланады. Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады» — деді. Ал, 1991 жылғы «ҚР жалпы білім беретін мектепттері тұжырымдамасында», 1992 жылғы «ҚР білім беру туралы» Заңында және 1996 жылғы «ҚР экологиялық қауіпсіздігінің түжырымдамасында» бүғінгі күні жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру бірден-бір қажетті кезек күттірмес мәселе екендігі атап көрсетілген.

Сондықтан жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзкарасын қалыптастыру, оларды табиғатты таза ұстап, қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен қызмет еткен жерінде жоғары саналы, экологиялық білімді, азамат ретінде тәрбиелеу бүгінгі таңның кезек күттірмейтін мәселесінің бірі.[1]

Егеменді Республикамыздың 1991 жылы қабылданған «Қазақстанның табиғатын қорғау туралы» заңында халыққа білім беру жүйесінде экологиялық білім мен тәрбиені қалыптастыруға баса көңіл аударылды. Осыған орай 63 -бапта: Республиканың халыққа білім беру органдары мен табиғат қорғау жөнінен халықтың барлық топтарын қамтитын білім мен тәрбие беру жүйесін жүзеге асыратындығы, жалпыға бірдей, кешенді түрде және үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие берудің, жоғары және арнаулы орта оқу орындарында мамандарды кәсіптік жағынан даярлаудың, олардың білімін арттырудың бүкіл үрдісін камтитындығы көрсетілген.

Әрбір қоғамның даму сатысында азамат баласының табиғат пен саналы қарым-қатынас жасауының, яғни өз тілек еткен ортасын қорғау мақсатында, жас ұрпакты тәрбиелеуде ұзак жылдар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы бар. Ғұлама ойшылдар философ, математик, психолог, педагог, табиғат зерттеушісі Әбу -Насыр -Аль Фараби, Ж. Баласағүн, С. Бақырғани, М. Қашқари сонау ерте кезден -ақ табиғат — қоғам — адам арасындағы дамудың өзара байланстығын және оның біртұтастығын өздерінің ғылыми дүниетанымына арқау ете отырып табиғатты жеке адамның ақыл-ойы мен сана-сезім тәрбиелеудің негізі екендігін көре білді. Халкымыздың ақын жыраулары Бұқар жырау Қалқаманұлы, Қорқыт ата, Асан қайғы және т.б. барлық уақытта өз жырларында табиғат олардың өзекті мәселесі болды. [2]

Қазақ халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері Ш. Уалиқанов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ж. Айтмауытов, А. Байтүрсынов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев шығармаларында табиғаттың сұлу көріністері мен табиғи құбылыстары арқылы жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерін, табиғатты қорғау, аялауға деген жауапкершілік сезімге тэрбиелеуге көп көңіл бөлген. Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерін шешуде педагогика ғылымдарының жаңашыл ой-пікірлерін оқып білудің маңызы ете зор. Ж. Руссо, Г. Песталоци, Д. Дистервеч, А. Гумбольд балалардьщ дүниетанымы мен адамгершілік сезімдерін қалыптастыруда экологиялық білім мен тәрбие беруде табиғаттың маңызы зор екендігіне баса назар аударды.

Табиғаттың таңғажайып тамаша әдемілігі мен сүлулығы — бұл эстетикалық тәрбие берудің маңызды бір құраулдарының бірі болып саналады.

XIX ғасырда өмір сүрген орыс халқының ұлы ағартушылары

Белинский, А.Н. Герцен, Д.И. Писарев, Н.А. Добролюбов табиғатты оқыту барсында оған дүрыс мән бермеушілік пен қатыгездік кез келген түріне өз қарсылықтарын білдіріп отырды. Д.И. Писарев баланың бойына патриоттық сезімді қалыптастырудағы табиғаттың маңызын ерекше бағалай отырып, «өз денесін сүю және қорғау адамға тән болғаны сияқты, дәл солайша өзінің балалық шағының алғашқы күнінен білетін, жақсы көрген сол адамдарды, сол жерді, сол өмір құрылымын қорғауға оған тән қасиет» — дейді.[3]

Орыс ағартушыларының табиғат, қоршаған орта арқылы сапалы білім беру жеке адамның табиғаттағы мінез -күлқын айқындайтын моральдық санасының қалыптасуына әсер ететіндігіне айрықша мән берді.

«Біз адам жан дүниесін табиғат әлемінен жас қабырға арқылы бөліп тастауға әдеттендік, бүл әділетсіздік» деп көрсете отырып И.А.Герцен жас баланың жан дүниесін қалыптастырудағы табиғаттың маңызына ерекше мән берді.

Бұл пікір олардан кейінгі орыс педагогикасында табиғи құбылыстар мен объектілерді түсінудегі білім мен сезім арқылы қабылдауыдың өзара байланысын негіздеуге үлгі болды.

Орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский адам мен қоршаған табиғат арасындағы қарым-қатынастың педагогикалық жағдайын былай деп түсіндіреді: «Табиғат даусын ата-аналар да, қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да аяғына дейін шыңдауы тиіс».

Табиғатпен ерегісу жақсы емес, «адамға табиғи заңдылықтарын білу және олардың күшін пайдалану ғана қалады» — дейді К.Д.Ушинский. Табиғаттың тәрбиелік мәніне толық сене отырып, оны «ой ұрығы», «ұлы тәрбиеші» дел атады. Баланы табиғатпен байланыста өсірудің эстетикалық тәрбиедегі құндылығын А.Я.Герд, А.П. Павлов және басқалар өз еңбектерінде қолданып, дамытып отырды.

¥лы Абайдың асыл әдеби мұрасындағы табиғат туралы философиялық ой — пікірлері оның табиғат заңдылықтары мен құбылыстарын терең меңгере отырып білуімен бірге оған байланысты ғылыми тұжырымдары мен көзқарастарын да танытты.

Абай дүниенің болмысын, оның болған және бола беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген, ол табиғат қүбылыстарының сырын, дүниенің бір қалыпта тұрмайтындығын, жаратылыс заттары бір түрден екінші түрге ауысып, өзгеріп жататындығы, мүның өзі дамудың табиғи заңдылығы екенін таныған.

Ол табиғаттың бар байлығын адам баласының ауызына тосып, таусылмас азық болып отыратындығын көрсете келіп «Кім өзіңе махаббат қылса сен де оған махаббат қылмағың парыз» — деп өскелең ұрпақты аялап сүйе білуге үйретеді.[4]

Қазақ халқының түңғыш педагогы Ы. Алтынсарин оқушылардың табиғатқа деген сүйіспеншлігі мен қызығушылығын арттырудағы мәні жөніндегі «география сызу, тарих жаратылыстану сияқты пәндердің дербес оқылуына қарамастан, мысалы Зобовтың табиғат жайындағы әңгімелерін оқуға үсынамын. Мүндай әңгімелерді оқушылардың қызығып тыңдайтындығы және жеңіл үғып алатындығын өз тәжірибемнен көргенмін» — дей келіп, табиғат туралы жазылған әңгімелердің тәрбиелік мәнін айрықша бағалады.

Әрбір қоғамның өзіндік ерекшеліктері мен мақсат міндеттері болады.

Осы жоғарыда аталған ұлы педағогтар мен ағартушылар өмір сүрген кезеңде табиғатты қорғау, оған жанашырлық сезім қалыптастыру дәл қазірғідей ғылым мен техника дамып, табиғат пен адам арасындағы қарама —қайшылық шегіне жетіп тұрған өткір әлеуметтік мэселе емес еді.

В.А. Сухомлинский табиғатты балалардың бойына сүйіспеншілік сезімін дамытуда ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік тәрбиенің негізі деп есептеді.

«Туған жер табиғатты — бұл жол кішкентай адамның өсетін және жеріне алғаш қадамдарын жасайтын ортаға ғана емес, он мыңдаған өте жіңішке тамырлары қуат алып, шырынын бұтақтары адам — ағаштың өркен жаятын ортасы» — деп атап көрсеткен В.А. Сухомлинский.

Ол табиғатты орынды пайдалана отырып, оны сезіммен қабылдай білуге педагогикалық басшылық жасаудың айқын мысалдарын көрсете отырып, өз мектебінде оқу үрдісін экологиялық тэрбие берумен ұштастырьш отырған. В.А. Сухомлинскийдің педагогикалық еңбектері кеңес мектебінде оқушылардың табиғатты корғау, аялау және оған деген жауапкершілік қатынасын тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қосылған елеулі үлес болып табылады. [5]

Жетпісінші — сексенінші жылдары педагогикалық теория білім мен тәрбие берудің ғылыми негізін, мақсаттарь мен міндеттерін, ұстанымдарын зерттеуде біршама жүмыстар жүргізілді.

Бұл салада жан-жақты жазылған еңбектер дүниеге келді. Жалпы білім беретін мектептегі биология, табиғат тану, география пәндерінің табиғатты қорғау   және    оған   деген   жауапкершілік   жөніндегі    өзіндік   білім   беру ерекшеліктері мен қүрылымы (И.Т. Сураветина 1980, И.С. Матрусов 1976, Л.П. Салеева 1978), экологиялық мәселелердің теориялық негізін талдап, мектепге табиғат қорғау жөнінде білім берудің мақсаты мен міндеттерін анықтау (И.Д. Зверев 1980, А.Н. Захлебный 1981), табиғат қорғаудан білім берудің негізгі ұстанымдары мен түрлері (Б.Г.Иоганзен), оның мотивтері (И.А. Рыков), әдебиет пәні арқылы экологиялық тәрбие беру жолдары (В.М. Сенкевия), физика пәні арқылы экологиялық білім беру (Э.А. Түрдықүлов), география пәні арқылы (Н.Н. Розевич 1994, Т.В. Кучер) және т.б. бағыттарды еңбектер жазылды.

Соңғы жылдары оқушыларға экологиялық білім беретін бағыттағы бағдарламалар орталық баспа орындарында жарық көре бастады. Лицей, колледж және биологияны тереңдетш оқытатын мектептерге арналған экология пәнінінң бағдарламасы (А.С. Бейсенова, Ж.Б. ШІлдебаев, М.С. Бекбаева 1995,}, экология және табиғатты қорғау (А.Б. Биғалиев және т.б. 1998), экология негіздері (Ғ.Сағымбаев 1995). [6]

Экологиялық тәрбие және білім беру жұмыстарына үлес қосып жүрген Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Бейсенова Ә.С., Сарыбеков М.Н., Болтаев А.У., Нүғыманов И.Қ., Жатқанбаев Ж.Ж., Жүнісова Қ.Ж., Керімов Л.К., Қоянбаев Р.М., Манкеш А.Е., Сарманов К.А., Сарыбеков И.С., Тілеубергенов С.Т., ТОрманов Н.Т. экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздерін, мазмүнын, ұйымдастыру жолдары мен әдістерін қарастырғаны айқындалды.

Алматы мемлекеттік универсиетінің эколог-педагог ғалымы Ә.С. Бейсенова жоғарғы оку орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім г.әне тәрбие беру тұжырымдамасын, Ө.Т. Танабаев эдебиетті оқыту және сыныптан тыс жұмыстар процессінде жоғарі »і сынып оқушыларына экологиялық тәрбиеде жауапкершілік қатынасын қалыптастырудың, М.Н. Сарыбеков төменгі сынып оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу әдістерін зерттеді.

Экологиялық білім және тәрбие ұғымын түсіндіруде, көптеген ғалымдар өз ой-пікірлерін ортаға салды. [2-6]

А.Н. Захлебный экологиялық білім беру — бұл жастарды құқық ережелері мен моральдық ұстанымдарымен қаруландыра отырып, табиғатты орынды пайдалану, қорғауға деген жауапкершілігін, мәдениетін қалыптастыру деп түсіндіреді. [7]

И.Д. Зверев оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру -жаратылыстану, әлеуметтік және техникалық ғылыми білімдер, көзқарастар мен сенімдерді қалыптастыра отырып, табиғатпен дүрыс қарым-қатынас жасай білу жауапкершілігін арттыру деп атап көрсетеді. [6]

Т.В. Кучер экологиялық білім және тәрбие беру оқушылардың табиғи ортадағы адамның антропогендік іс-әрекеттерінен болып жатқан өзгерістерге баға бере отырып, оны қалпына келтіру және жақсартуы, табиғат заңдылықтарын меңгеруі деп көрсетеді. [1-5]

Экологиялық білімнің мақсаты оқушы жастардың қоршаған ортаға деген жауапкершілік катынастары мынадай жағдайлар арқылы қалыптасады

І.Өзінің тіршілік барысында табиғатқа дұрыс немесе басқаша әсер ете    отырып, онымен тікелей немесе жанама байланыста болатын, адамның тіршілік жағдайын анықтайтын табиғи коршаған ортаны сақтауға деген жауапкершілік.

2.Қоршаған ортаны қорғау және оны оқып үйрену қоғам мен

табиғаттың арасындағы  әрекетіндегі үгіт-насихат идеяларын арттыру, адам денсаулығына зиян тигізетін зардаптарды алдын-ала ескерту сияқты

белсенді іс-әрекеттер жатады.

Осының нэтижесінде қоршаған ортаға деген жауапкершыік қатынастарының калыптасуы мен дамуы отбасымен, қоғаммен, өнеркэсіппен және жеке бастардың арасындағы қарым-қатынастарымен тығыз байланысты.[1-5]

Оның қалыптасуы сананың барлық түрін — ғылыми, құқықтық, саяси саясатты эстетиканы қамтиды. Әрбір оқушының өзі тұрған жергілікті жердің қоршаған ортасын жақсартуға қосқан нақтылы үлесі, қоршаған ортаға деген жауапкершілігінің ең жоғарғы деңгейінің қалыптасқандығы болып табылады.

Өсіп келе жатқан ұрпақтарда экологиялық жауапкершІлІкті қалыптастырудың күрделілігімен көп аспектілі педагогикалық міндеттердің өзара байланысы мен жиынтығын анықтайды;

Өлі және тірі табиғаттың бірлігі жөніндегі білімін қалыптастыру, табиғи құбылыстардың зардаптары, табиғат, қоғам және адам арасындағы өзара әрекеттер, экологиялық мәселелер  оны шешу жолдары, жергілікті жердің қоршаған ортасының жағдайын жақсарту және бағалау, зерттеу сияқты практикалық іскерліктер мен мінез-қүлықтық жүйелердің дамуын оқыту.

Экологиялық бағыттағы құнды әрекеттер мен қажеттіліктері, экологиялық біртұтас мінез-құлық әдеттері мен іс-әрекеттерге, экологиялық мақсатқа жету жолындағы шыдамдылыққа, экологиялық мәселелер жөніндегі саяси, адамгершілік, эстетикалық ғылыми түжырымдар жасауға, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі белсенді практикалық іс-әрекеттер жасауға талпыну бағытында тәрбиелеу.

Экологиялық жағдайларға талдау жасаған кезде ақыл-ой жүйесіндегі біртүтастылық, себептілік пен ықтималдылық қабілетінің, экологиялық мэселелерді шешудің әдістерін таңдаған кездегі альтернативті ойлаудың әдемілік пен әрсіздік, қанағаттану мен қанағатсыздық жөніндегі адамдардың мінез құлқы мен іс-әрекетінің денсаулыққа табиғи және әлеуметтік мэдени ортаға деген қарым-қатынастарды сезімдік қабылдауын, экологиялық мэселелерді шешудің мүмкіндігі мен ықтималдығына және қоршаған ортаны қорғаудың практикалық жұмыстарына қатысу мен экологиялық идеяларды насихаттауға белсенді түрде талпыну, өзінің көзқарастары жөнінде сенімді қажырлы болуын дамыту жатады.

Экологиялық жауапкершілігі қалыптастырудың көрсеткіштері мен негізгі шарттары қоғам мен табиғат арасындағы өзара байланыс пен табиғи заңдар жөніндегі  білімнің  беріктігі  мен  тереңдігіне  және  оны  саналы меңгеруіне байланысты. [2-5]

Экологиялық білімнің мақсаты мен міндеттері бірнеше ұстанымдарға негізделген, олар жалпы дидактикалық ұстанымдарға бағытталып, экологиялык білімнің ерекшеліктерін айқындайды.

Бұл табиғи және элеуметтік құбылыстардың өзара әрекетіндегі заңдар мен заңдылықтар дамуының ашылуын талап етеді.

Адамзат қоғамы мен табиғаттың бірлігі кең мағынадағы оның эволюцяиясы, В.И. Вернадскийдің био және ноосфера ілімінің дамуы экологиялық білім берудегі ғылымилық ұстанымының әдіснамалық негһі болып табылады. Экологиялық мәселелерді шешу биосфераның физикалық, химиялык, биологиялық және географиялық ғылыми білімдеріне негізделген.

Адамгершілік үстаным адамның саяси қолайлы тіршілік ортасына негізделген. Ол адамның жаңаша ойлауын қалыптастыратын идеяны көрсетеді.

Экологиялық біртұтас іс-әрекеттерге қабілеттілігі, жер бетінде тіршіліктің сақталуын қамтамасыз ету адамзатты экологиялық апаттан құтқару.

Бүл ұстаным жеке бастағы адамгершілік қасиеттердің дамуы, мейірмандылық, қайырымдылык, жаны ашушылық, азаматтық жауапкершілік сияқты қасиеттердің қалыптасуы жатады.

Мұндай қасиеттер жеке бастың бойындағы рухани байлықты көрсетеді және адамның тіршілік әрекетіндегі өмір сүру ортасы ретінде табиғатпен қажеттілік катынасымен байланысты. Бұл ұстанымның әдіснамалық неіізі адамның адаммен және адамны табиғатпен бірлігі және қарама-қарсылығы болып табылады.

Өлкелік, аймақтық, ауқымды экологиялық мәселелерді ашу ұстанымдары.

Бұл ұстаным әр түрлі деңгейдегі экологиялық мәселелерді қабылдау ерекшеліктеріне байланысты туындайды. Қоршаған ортаны қорғау мэселесін зерттеуді аумақтық және ұлттық, аймақтық және жергілікті жер көлемінде жүргізу керек екендігінің дүрыстығын бүгінгі таңның экологиялық ахуалы дәлелдеп отыр.

Жергілікті жердегі табиғи жағдайды білу үшін байқау конкурс, олимпиада, викторина және басқа да шараларды ұйымдастыру арқылы мектепте, оны шефке алған ұйымдарда, жазғы практикалар кезінде Оқушылар экологиялық іс-әрекетке тікелей араласса ғана, оларға қазіргі экологиялық мәселелер туралы айқын да нақтылы да түсінік беруге болады.

Жергілікті жердің экологиялық мәселелерін қозғай отырып, ол аймақтьлд және ауқымды жағдайларды да қамтиды. Жергілікті жердің экологиялық мәселелерінің себеп-салдарын меңгере отырып, оның аймақтық және ауқымды мэселелерімен өте тығыз байланыста екенін түсіне бастайды.[8]

Экологиялык білімді пән аралық ұстаным арқылы жүзеге асыра отырып беру. Пән аралық байланыс ұстанымы оқушылардың экологиялық іс-әрекеті мен экологиялық білім беру мазмұндарының Экологиялық білім берудің мазмұны біртұтас адамзаттың іс-әрекеттері мен жалпы білім беру жүйесіндегі интеграциялаудың жоғарғы деңгейімен сипатталады. Мұның әдістемелік негізі «Адам — Қоғам — Табиғат» жүйесінің бірлігінде жаратылыстану, қоғамдық және техникалық ғылымдардың бір-бірімен тығыз байланыстылығында.

Пән аралық байланыс оқытудың жоғарғы, ортаңғы және төменіі баспалдақтарында интегралдық сипаты бар арнайы пәндерді құрастыру жолымен жүзеге асуы мүмкін.

Жеке пәндерді әкологияландыра оқыту мен тэрбие беру үрдістерінің бірлігін қамтамасыз ету. Ол үшін әр пәннің экологиялық аспектісін саралап, жалпы жүйедегі орнын анықтай отырып, бағдарламаға сәйкес басқа пәндермен де пән аралық негізінде зерттеуді қажет етеді.

Арнайы оқу пәндерінің пән аралық сипаты дәстүрлі оқу пәндерікің мазмұнымен сәйкес келеді.

Экологияның интегральды сипаты оның жаратылыстану, қоғамдық-тарихи, гуманитарлық-эстетикалық, еңбек циклда оку пәндерінің барлығында белгілі дәрежеде бейнеленуін қамтамасыз етеді. Көптеген ғалымдар оның осы ерекшелігін негізге ала отырып, экологиялық тэрбиені эртүрлі дүниетанымдық, саяси, адамгеріпілік, эстетикалык, праволық, еңбек т.б. тәрбие, элементтеріне тұратын, өзара тығыз байланысқан жүйе деп қарастырады.

Үздіксіз ұстанымы бүл — экологиялық зардаптарды жоюдың бірден бір жолы. Үздіксіз экологиялық білІм беру арқылы әртүрлі деңгейлердегі мамандардың экологиялық сауатсыздығын жоюға болады. Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінің мақсаты — ғылыми және тәжірибелік білімнің бірлігі негізінде оқушылардың экологиялық көзқарасын қальштастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарайтын құндылықты, мінез-құлықты, іс-әрекетті қамтамасыз ету. [9]

Келешек ұрпақты экологиялық апаттан сақтап, қоршаған ортаға деген мейірімділік сезімін оятып, табығатты қорғау жүмысына белсене араласатыл ұрпак тәрбиелеу үшін профессор М.Н. Сарыбеков алты кезеңнен тұратын жанүя, бала-бақшадан есейген азаматқа экологиялық сауатын ашып, тэрбие беру жолын ұсынады.

5.   Орта білім беретін оқу орындарында «экология жне табиғатты

қорғау” пәнін оқытудың екі бағытын ұсынады.

а)              мамандығына   қарамай   барлық  оқушылардың   «экология және табиғатты қорғау» пәнін оқып үйренуі керек.

б)            экология мен табнғат қорғау мәселесін арнаулы білім беретін

мамандар дайындау үшін факультеттер ашу.

6.         Жұртшылыққа табиғаттың қажеттілігін түсіндіріп, мамандар мен басшылардың білімдерін жетілдіретін экологиялық даярлық орталығын

ашуды ұсынады. [9]

«Қазақстан республикасында үздіксіз экологиялық білім және тәрбие берудің үлттық бағдарламасы» жобасына негіздеуші анықтамада атап көрсетілгендей, экологиялық білім беру үш сатыда өтеді:

Алғашқы саты — мектепке дейінгі және бастауыш мектеп. Екінші саты — орта мектеп және колледж. Жоғары саты — жоғары оқу орындары.

Оқушылардың экологиялық білімге дайындауда әрбір кезеңнің өзіндік ерекшеліктері бар.

Алғашқы саты — мектепке дейінгі және бастауыш мектептерде балалардьщ табиғат сезімдік-эмоциональді қабылдауы, қоршаған ортамен танысу, адам мен табиғаттың бірлігі, жануарлар мен өсімдіктерге жалпы тіршілік иелеріне қамқорлық, табиғатта, аулада, үйде, сыныпта өзін-өзі ұстаудың дүрыс мінез-құлықтары және қоршаған орта жөніндегі қарапайытм білімдер жүйесі.

Бүл кезеңдегі оқытудың негізгі әдісімен тәсілі — экологиялық мазмұнға қүрылған танымдық негізіндегі дамытушы ойындар.

Екінші саты — жалпы және арнайы білім беретін орта мектептергце жүргізіледі. Бұл кезеңде жастар әлеуметтік және табиғи білімдер жүйесіыің заңдарын меңгереді

Мүнда бастапқы экологиялық білім беріледі, ол стандартты әдістер мен стандартты мәселелерді шешуге және табиғатқа әсер ету кезінде нақтылы алгоритмі бар қарапайым модельдерді пайдалану білігіне негіз болады.

Жоғарғы саты бүл кезеңдегі экологиялық білімнің өзіндік ерекшеліктері бар. Экологиялық бағыттағы теориялық білімнің практикалық іскерліктер мен дағдыларға сәйкес келуі, күнделікті тыныс тіршілікте және еңбек әрекетінде үнемі қолдануы.

Бүл сатыда жекелеп оқыту, икемді оқу жоспарлары және арнайы бағдарламаларымен оқыту қолданылады.

Мектеперде берілетін экологиялық білімнің негізгі міндеттері — жастарға қоршаған орта туралы білім бере отырып, табиғатты үнемді пайдаланудағы әлеуметтік пікірін қалыптастыра отырып, экологиялық сауатсыздық пен  немқұрайдылықты  және  жағымсыз құбылыстарды  жоюға бағытталуы тиіс. [10]

Экологиялық білімнің үздіксіздігі өздігінен оқу мен әр түрлі ақпарат көздері арқылы жетілдіру болып табылады.

Жүйелілік ұстанымы мектепке дейінгі, мектеп және мектептен кейіғгі кезеңдердегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен түрлерін мазмүндар жүйесін зерттейді. Бұл үстаным әрбір кезеңдегі оқушылардың экологиялық дайындығының мазмүнын және уақытын құрылымын анықтайды.

Экологиялық білім беру жүйесі идеялар мен ұғымдарды олардың дамуы өзара байланысын қарастырады.

Экологиялық білім берудің мазмұны дәстүрлі пәндермен тығыз байланысты. Экологиялық білімнің мазмұны жетекшІ идеялар, ұғымдар мен ғылыми мәліметтер арқылы қалыптасады.

Мұнда ең алдымен қоғам мен табиғаттың бір-біріне әсері адамның табиғатты пайдалануы тұрғысынан қарастырылады. Ол үшін жаратылыстану, қоғамдық және техникалық ғылымдар негізінде жинақтаған білім қорын іске жаратады.

Ғылыми білім ұғымдар жүйесінен тұратын болғандықтан, әлеуметтік, жаратылыс тану және техникалық үғымдарда пайдаланылады. [11]

Қазіргі кездегі экологиялық теориялық және қолданбалы ақпараттарының ауқымдылығына байланысты академик И.Д, Зверевтың пайымдауы бойыноіа мынадай блоктарға бөлінген.

Бірінші блокқа биологиялық жүйедегі экологиялық ұғымдарды жатқызуі а болады.

Мұны оку барысында экологиялық мәселелердің туындай себебі тірі организмге оның ішінде адамға қауіп төнгені жөніндегі сенім дами бастайды. Антропогендік әсерлердің іс-эрекетіне төзімсІз болып келетін экожүйелердің бүзылу қаупін ашудың маңызы зор.

Осы процестерді түсіну тірі жүйелер эколоғиясының заңдылықтарын тануға негізделген. Осы блокқа сонымен катар ауқымды экологиялық білімдер жүйесі кіреді.

Космостық және планеталық қүбылыстардың өзара әсерін жүзеге асыратпн космопланеталық жүйеден тұратын биосфераның қызмет ету заңдылықтары жатады.

Барлық деңгейдегі тірі организмнің өзіндік қалпына келу қызметін аша отырып, биосферадағы антрпогендік қайта кұрылымның жылдам жүруі, тіршілік ортасын жасайтын тірі организмдер кызметінІң бұзылуын да қамтиды.

Сонымен қорыта келіп оқушылар табиғи ортаның тұтастығы оның экологиялық бөлінбейтіндігіне көз жеткізеді.

Екінші   блок   адам   экологиясымен   байланысты   құнды   бағыттар   мен адам экологиясы термині 1920 жылдардан бастап енді. Бастапқыда ол қоршаған ортаның адамға әсерін зерттейтін медицина ғылымының бір бөлігі ретінде қальгатасты. Кейіннен ортаның әсері медицинадан басқа ғылымдарда: социологияда, техникада, архитектурада, экономикада және правода зерттеле бастады.

Экология ағзалар қауымдастығын және ол тіршілік ететін экожүйесін қарастыруға тиісті болды. Оның үстіне адамның экожүйесінің басқа тіршілік етушілер экожүйесінен елеулі айырмашылығы бар екені белгілі. Мүны алғашқылардың бірі болып орыстың ірі ғалымы В.И. Вернадский байқаған болатын. Ол неосфера үғымын енгізді, бүл «ақыл ой сферасы» деген мағыначы білдіреді.

Мұның мэнісі экожүйеге адамның ақыл-ойының жемісі — ғылым, техникл, өндірІс орасан зор ықпалын тигізуде. Сондықтан жалпы экологияның пәнін бүрынғыдай табиғат тұрғысынан емес табығаттың қоғамдасқан перзенті мен адамның іс -әрекетІ тұрғысынан қарастырған жөн.

Өйткені соңғы кезге дейін біреулер адам экологиясын табиғат пен адамның өзара қатынасы, екіншілері адам тІршілік адам тіршілік ететін кеңістік деп аныктап келді. Үшіншілері ғана адам мен табиғи ортаның бір-біріне әсерін ескерді. Олар адам популяциясын қауымдастығы мен қоғамның құрылымы және дамуы тұрғысынан, қоршаған ортаға бейімделуі, бүл бейімделудің қоғамның түріне тэуелділігі тұрғысынан қарастырды. [2-5]

Психофизиологиялық генетикалық қауіптің өсу жағдайы жеке де және популяциялық деңгеде созылмалы аурулардың өсуімен және жаңа паталогиялық аурулардың пайда болуымен дэлелденді.

Оқушыларға экологиялық факторлардың әсерінен организмн^ң биохимиялық қүрамының өзгеруі жөніндегі мәліметі дэлелді болады. Адам денсаулығын сақтау жөніндегі нақты іс-әрекеттер мен механизмдерді ашу оқушылардың өз денсаулықтарын қорғау ең маңызды мәселе екеніне көздерІ жетеді.

Жекелей және популяциялық денсаулық жөніндегі білімі әлеуметтік денсаулықтың күндылығы, бейімделу, бейімделе алмау, ауру, денсаулық деңгейі, денсаулық көрсеткіштері сияқты түсініктерді қалыптастырады.

Үшінші блоктың экологиялық білім беру мазмүны әлеуметтік және тарихи экологияның негізғі қағидалары арқылы түсіндіріледі. Бүнда тірі зат геобиосфера процесімен тығыз байланысты және одан бөлуге болмайтындығы жөніндегі Вернадский ілімі негізгі орынды алады. [3-6]

Бұл байланыста адамзат қоғамының даму ырғағы, табиғаттағы табкғи эволюцияның даму ырғағымен өлшеуге болмайтындығымен қарастырылады.

Қоғам қоршаған ортаны бір ұрпақтың тіршілік барысында өзгеріл отыратындай өте үлкен жылдамдықпен өзгертіп отырады. Қоршаған ортамен күрделі және көп түрлі өзара байланыстар жеке және жалпы тарихи заңдылықтар жөніндегі білімдер жүйесімен анықталады.

Әлеуметтік экология адам мен қоршаған орта арасындағы болатын өзіндік айрықша байланыстарды адам тіршілігі түрғысынан қарастырады. Ол табиғатты тиімді пайдалану және сақтау проблемасын бірінші орынға қояды, өйтпесе адамның өзінің тІршілігіне, тұтасынан алғанда жер  шарына қауіп төнеді.

Сонымен әлеуметтік экологияның зерттеу ауқымын дәл анықізу экологиялық факторларды білу арқылы қазіргі коғамдағы тұрмыс жағдайын жақсартуға мүмкіндік тудырады. Осы кездегі кеңірек түсінік бойынша қоғамның тұрмыс жағдайы дегеніміз эр бөлігінің өзіне тэн сипаты және қажеттілігі бар қоғам мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынастардың жиынтығы. Таза, бай және әсем табиғатсыз қоғам тұрмысының сапалы болуы мүмкін емес.

Жоғарғы сапаға адам тіршілік ететін экожүйені, адамдар өздері тудыратын қоғамдық қатынастарды, бір-біріне деген қатынастарды ескеріп жақсарту арқылы жетуге болады. [12]

Қазіргі қоршаған ортаның жағдайын түсіну және болашаққа болжам жасау үшін бүрынғы тарихи білімдер жүйесіне сүйену қажет. Қазіргі кездегі оқушылардың бүгінгі таңдағы адамзаттың іс-әрекет шаруашылықтарынң қоршаған ортаға тигізіп жатқан әрекеттері жөнінде көзқарастары қалыптасады.

Тарихи заңдылықтар жөнІндегі таным, оқушыларға қоғам мен табиғіт арасындағы зат алмасуды реттеу қажеттілігін түсіндіреді. Бұл блокта тек қана тарихи білімдер жүйесін ғана емес, адамгершілік — эстетикалық, қүқықтық, қоғам мен табиғи орта арасындағы экономикалық аспектілер жөніндегі өзара байланыстарды қамтиды.

Бүл аспектілердің қатынасын түсіндірудің маңызы өте зор. Экономикалық мәселелерді шешуде, табиғатты қорғау жолындағы экономикалық шаралар, саяси механизмдер мен коғамдық экологиялық қозғалыстардың дүрыс нэтижелерін алар орны ерекше.

Сондықтан да табиғат табиғи өмір сүру ортасы және адам үрпағітн жалғастыратын бірден-бір орта екендігімен сипатталады. Оқушыларға табиғи ортаның біртүтастығын түсіндіру экологиялық мэдениет қалыптастырудың алғашқы шарттарының бірі.

Адамзаттың көп түрлі шаруашылық әрекеттерінің қоршаған ортаға зияньтн тигізуі бүл қүрылымның жүйелігі мен табиғаттың түтастығын сезінбеу нэтижесі екенін тарихи тэжірибелердегі мэліметтердің маңызы зор.

Экологиялық білім берудің негізғі мазмүны білімдер мен іскерліктер, планетадағы барлық тіршілікті сақтаушы экологиялық мэселелер кіреді.

XVI ғасыр неосфера идеялары болашақ цивилизация идеялары ретінде.[13 ]