М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
І. Кіріспе...........................................................................................................2
М.Әуезовтің өмір жолы...............................................................4
1.2. Түбірлі мазмұн, тың пішін...............................................................6
ІІ. Негізгі бөлім: М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы
2.1. Ғасырлық туынды – «Абай жолы»...............................................8
2.2. «Абай жолының»
эпопеялық сипаты...........................................................................11
2.3. Кейіпкерлер бейнесі........................................................................ 13
ІІІ. Қорытынды............................................................................................. 22
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...............................................................25
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 24 бет
Пәні: Басқа тақырыптағы курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
І. Кіріспе...........................................................................................................2
М.Әуезовтің өмір жолы...............................................................4
1.2. Түбірлі мазмұн, тың пішін...............................................................6
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Ғасырлық туынды – «Абай жолы»...............................................8
2.2. «Абай жолының»
эпопеялық сипаты...........................................................................11
2.3. Кейіпкерлер бейнесі........................................................................ 13
ІІІ. Қорытынды............................................................................................. 22
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...............................................................25
т
І. Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Курстық жұмыстың
негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы асқар белі–
ғасырдағы заңғар биігі – Мұхтар әуезовтің өмірі мен
жалпы сипат беру.
М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы — бүкіл
совет әдебиетінің аса көрнекті шығармасы. Романның идеялық-көркемдік
биік жетістігін жер жүзінің прогресшіл әдебиет, өнер қайраткерлері
бағалады. Орыс совет жазушысы К. Федин «Ұлт туралы
түсінікті бізге жазушының өнері береді... Мұхтар Әуезов өзінің
менің қазақ халқы туралы түсінігімді толықтырады, мен енді
самал өскен даланың жұпар ауасын жұтып, қазақ, болып
деп жазды. Француз жазушысы Л. Арагонның,: «Эпикалық, «Абай»
XX ғасырдағы ең мәнді романдардың бірі»— деген сөздері
бағыттағы шетел жазушыларының ортақ, лебізі болып естіледі. Бұл
роман қазақ, совет әдебиетінің зор жетістігі болғанын айғақтайды.
Ақынның жиырмасыншы жылдардағы шығармалары оның қаламының жылма
Мақсатым: М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын толық талдап,
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, жеті тақырыпшадан,
1.1. М.Әуезовтің өмір жолы
«Қазақстан үшін Әуезов — екінші Абай»
(Николай Погодин)
Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазіргі Семей облысының Абай ауданында
(бұрынғы Шыңғыс болысы) 1897 жылғы 28 қыркүйекте дүниеге
Әкесі Омархан, атасы Әуез — екеуі де хат
салғырт қарамайтын сарабдал, салиқалы адамдар. Оның үстіне Әуез
Омархан да Абаймен көңілдес, ауылдары іргелес, сондықтан ақынның
айналасымен аралас-құралас тіршілік кешті. Мұның өзі Мұхтардың
қаламгерлік қызметінде, керек десеңіз, тіпті, бүкіл таланты мен
шешуші рөл атқарған.
1904 жылы дүниеден Абай кетіп, «қазақ поэзиясының күні
тұста, жетіге жаңа толған жас Мұхтардың күллі ұлт
алтын діңгек болар болашақ алып суреткер екенін, әлбетте,
жоқ-ты. Енді ойлап қарасақ Абай мен Мұхтардың бұл
Пушкин мен Лермонтовтың рухани туыстығындай бір тамаша тұтастық
екен. Асылы, шын мәніндегі шынайы таланттың әдебиетке, яки
тарихында жалпыға ортақ табиғи заңдылықпен қатар, өзгеге ұқсамайтын
оқыс, оқшау құпиялар да болады. Бұл ретте бала
әдеттегі әліппемен емес, Әуез атасы ұсынған Мүрсейіт
Абай өлеңдері арқылы ашуы-арнайы назар
0н бір жасында әкесі қайтыс болады да, Мұхтар
немере ағасы Қасымбектің тәрбиесіне көшеді. Осыдан былай қарай
оқу-білім жолындағы біршама ұзақ (1908-1930) сапары басталады. Алдымен,
Семейдегі орыс гимназиясында бес жыл, мұғалімдер даярлайтын
семинарияда төрт жыл оқиды. Бұл Мұхтардың алаңсыз кітап
орыс әдебиетімен, Батыс Еуропа классикасымен етене, кең және
танысқан жылдары еді. Өзі де сөз енеріндегі алғашқы
бастап, қысқа-қысқа өлең шағын-шағын әңгімелер жазып жүреді. Оқуда
ынталы, қабілетті, ізденгіш, еңбекқор, озат шәкірт болады. Семинарияда
тілінен сабақ берген Василий Попов бұл туралы былай
Алдыңғы партада отыратын он сегіз жасар сыпайы, сұлу
денесі сыптай түзу, киімі сәнді тап-таза, қою шашы
кере қарыс, қоңырқай жүзі байсалды, маңғаз, көзінде ақыл
Қадір-қасиеті өз ортасынан өзгеше бөлек осы жігіт орысшаға
жетік, ал эрудициясына бәріміз таң қалатынбыз.
Бұл Қазан төңкерісінен кейін дүниеге келген жаңа өкіметтің
жылдары еді. Мұхтар Әуезов қаламгерлік еңбекпен қатар бірнеше
өміріне араласып, әуелі Семей облыстық кеңесінде, кейін Орынбордағы
Қазақстан Орталық атқару комитетінде ресми қызметтер атқарады да,
әрі оқуын қайта жалғастырады. 1922 жылы Ташкент мемлекеттік
университетіне өз бетімен тыңдаушы болып түседі, бір жылдан
Петербург университетіне ауысып, оның филология факультетін 1928 жылы
бітіреді, ақыр аяғында Орта Азия мемлекеттік университетіндегі Шығыс
факультетінің аспирантурасын оқып - аяқтап шығады (1930). Әуезов
талантының жан-жақтылығы (жазушы, ғалым, ұстаз) осынау көп
мол білімнің нәтижесі екені талассыз.
Жиырмасыншы жылдарда жұртшылық Мұхтар Әуезовтің ғылыми
педагогикалық жағынан гөрі әдеби-шығармашылық әрекетін біраз танып
үлгірген-ді. Баспасөз бетінде «Адамдық негізі — әйел,» тағы
көсемсөз, очерктері жарияланады, әңгіме-повестері («Қорғансыздың
күні», «Қараш-қараш оқиғасы») жеке-жеке кітап болып басылады, театр
сахналарында пьесалары («Еңлік-Кебек»,«Бәйбіше-тоқал»,«Қаракөз») жүріп
жатады. Осыған қарамастан Әуезов өз ісіне өзі қанағаттанбайды,
жолын өзі әлі де болса
өрбіте алмағандай сезінеді.
Кеңес жоғары мектебін, оның аспирантурасын бітіре тұра, —
жазады ол өзінің өмірбаянында сол тұстың идеологиялық өктемдігіне
амалсыз мойын ұсынып, — өзімнен-өзім жиі-жиі іштей қайшылықтар,
идеялық адасулар, қателіктер тауып жүрдім.
Осының өзі өмір-тіршілікке бейтарап қарай алмайтын ойлы адамның
әрқашан іздену үстінде, ылғи ірі мақсат соңында жүретін
Лев Толстой айтқандай «ақ адал ғұмыр кешуге ұмтыла
булығуы, ұрынып берілуі, кателесуі әр нәрсені бір бастауы,
қайтадан бастауы, қайтадан тастауы» секілді. Сонымен қатар бұл
мәніндегі шынайы өнердің өрбу күрделілігі, өнерлінің өсу қиындығы,
шығармашылықтың азабы мен бейнеті.
Өнер өмірден туатыны мәлім. Әуезовке біткен
оның өзі таныған өмір десек, Әуезов шығармашылығындағы ең
тақырыптың басы, ірі идеяның бастауы — оның
осынау очерк-эссе.
Әйел, әйелге байланысты әсемдік әлемі — әдебиеттің мәңгілік
Өткен ғасырдағы орыс әдебиетінде әлемге әйгілі «Тургенев әйелдері
қазіргі қазақ әдебиетінде «Әуезов әйелдері» деп аңыздауға болатын
тебірентер сырбаз, сұлу образдар галереясы жасалды. Дәл осының
да Әуезовтың толғанысы —«Адамдық негізі — әйел». Бәрі
Түбірлі мазмұн, тың пішін
жылдың мамыр айында Ералы жазығындағы Ойқұдық
жайлауында Абайдың жары Әйгерімнің сегіз қанат киіз үйі
тігіледі де, оған тағы бір ақ отау керегелес
өмірде бұрын-соңды болып көрмеген көрініс, дала мінезі емес,
болатын. Іргелес екі киіз үйдің бірі — артистер
да, енді бірі — сахна сырты — сахнаға
бәрін ойлап тауып, қолдан істеп жүрген жиырмадағы жас
Мұхтар еді. Ол өз шығармашылығының прологі болып табылатын
Кебек» пьесасын сол ауылдан табады, пьесаны жаңағы қолдан
отау сахнасына» сол жайлауда қояды.
Осы тұстан бастап, қазақ мәдениетінде театр өнері, драматургия
пайда болады. Ойқұдық оқиғасының тарихи мәні осында жатыр.
«Еңлік-Кебек» пьесасының мазмұны көне — сол Әуезовтің туып-өскен
Абай елінде, Шыңғыстау жерінде XVIII ғасырдың сексенінші жылдарында
болған қанды окиға. Бір-біріне жауыққан екі рудың ер
Еңлік бірін-бірі сүйіп қосылғанын екі жақтың да билеуші
кешірмей, өзара қызыл қырғын ерегіске, айтысқа, айқасқа түсіп,
құн даулап, ақыр аяғында жан түршігер масқара мәмілеге
ортаның тағылық заңын аттап өткен екі жасты тірідей
сүйретіп өлтіреді. Екеуінен туған сәби – нәресте таудың
жалғыз зарлап қала береді.
Бұл оқиға ел аузында аңызға айналған. Аңыз, жүз
жылдан кейін жарық көрген бір-екі қара сөзге, бірер
болған.
Осынау көне мазмұнды Мұхтар Әуезов қазақтардың сөз өнерінде
бұрын-соңды болмаған су жаңа _соны пішінге көшіріп, «Еңлік-Кебек»
трагедиясын жазып шыққан. Демек, драматургия — қазақ әдебиетіндегі
негізінен Әуезов тудырған жанр деп Сәбит Мұқанов әділ
қазақ театрының тұңғыш шымылдығы «Еңлік-Кебекпен» ашылуы да тегін
емес.
Екіншіден, суреткердің
тығыз байланысты екенін
ашқалы көргені,
ауылдың көне тіршілігі, тағдыры,
шығармашылығындағы өзекті тақырып болып, 1917 жылы
«Еңлік - Кебек» трагедиясынан 1957 жылы
эпопеясына дейін қырық
Әуезовтың әсемдік әлеміндегі заңдылық, өнер өріндегі бірлік
Осындай заңдылық, бірлік, тұтастық
өзінің өсіп-өнген топырағына мұншалық терең
тамыры халық тағдырының тереңінде жатпаған жеке шығарманың да,
жалпы әдебиеттің де ғұмыры онша
артық.
Үшіншіден, махаббат пен жауыздық — мәңгілік тақырып._Мұхтар Әуезов
«Еңлік-Кебек» трагедиясын мәңгілік тақырыпқа жазған. Өз шығармашылық
өнердің «алтын арнасын» ә дегеннен осылай дәл тапқан.
өзінше қас шеберлікпен, білімімен, мәдениетпен ұштастырғанда «өзек толы
ақ жалынға», маздаған отқа, қоздаған шоққа толы ақынға
«ақынның оты өз дәуіріндегі жалынымен» жалғасқан жерде. Тырнақ
туындысының тамырлы тақырыбын өзі білетін өмір ақиқатынан ойып
Әуезовтің енді осы мазмұнға көркемдік қасиет дарытып, тақырыпты
идеялық жағынан игеру әрекетінде де айтарлықтай нұсқалық бар.
Талант құдіреті не істемейді? Тілсіз сезімге тіл де
оқыған жай адамның өзі сол бойда тура артист
2.1. Ғасырлық туынды – «Абай жолы»
Әдебиеттің әрбір тартымды
жан-жақты менгеруі, көп ізденуі,
лады. Сондай-ақ М. Әуезов те ұлы ақын Абай
де кемел зерттеген,
сатыларын бастан өткізген еді.
_
М. Әуезовтың Абай шығармаларын жаттап
шығармалар туған орта мен шындықты бала жасынан көріп,
болашақ романға негіз салған алғашқы әсер деуге болада.
ақынның көп өлеңдерінің қандай себептен туып, кімдерге арналғанынан
жастай таныс еді. Ал «Абай жолында» суреттелген оқиғалар
кейіпкерлер іс-әрекеті де көбінше жазушының құлағына ерте сіңген
әңгімелер желісіне құрылды. Мәселен, романның, бірінші кітабында
көрсетілген Қодар мен Қамқаның тарихы да, романның өзге
тарауларындағы сүйекті оқиғалардың қай-қайсысы да өмірде болған, ел
ішінде айтылып келген әңгіме-аңыз дерегіне негізделген.
Жазушының бұған дейінгі жазылған шығармаларында суреттелген
кейбір сарындар кейінен «Абай жолына» өзгертіліп, кеңейтіліп
пайдаланылды, «Үш күн» (1934) деген әңгімесіндегі Талпақ пен
Сарыауыздың, оқиғасы романның бірінші кітабындағы «Қоршауда» атты
тарауда жаңғыртыла көрсетілді. М. Әуезовтың ертеректегі «Жуандық» атты
әңгімесіндегі Жақсылық тағдырына байланысты оқиғалар елесі «Абай
жолындағы» жатақтар егінін таптаған Әзімбайлар әрекетінен көрінеді.
Эпопеяның, соңғы кітабындағы бір тарауда («Қастықта») жазушының 1925
жылы «Барымта» деген әңгімесінде бейнеленген оқиғалар сілемі сезіледі.
«Абай жолындағы» идеялық арналардың, кейбіреулері М. Әуезовтың
бұрынғы шығармаларынан-ақ желі тарта бастағанына «Қараш қараш
оқиғасы» да дәлел. Осындағы қаһарман Бақтығұлдың Сәлменбай
жылқышыларымен кездесу, ұрыс салу мезеттері күрделіленген түрде «Абай
жолының» үшінші кітабындағы Базаралы, Абылғазы бастаған жігітек
адамдары Тәкежанның сегіз жүз жылқысын алардағы сәтін еске
шығармада да қаһармандарды жай ұрлық, баю ниеті жетелемейді,
мыстан туған кек, жігерлі, саналы әрекет көрінеді.
Кейде М. Әуезовтың әр кезде жазған шығармаларының іштей
жалғастығы кейіпкерлерді сипаттау өрнегінен де танылады. «Қилы
замандағы» өткір тілді шешен, алғыр Жәмеңке мен «Абай
кедей жатақтар жоқшысы, ерлік пен адамшылыққа қабілетті, сөздерінен
еңбекші ел арманы ұшқын ататын Дәркембай арасындағы үндестік,
пен Базаралының халық намысын қорғап, тебірене сөйлеген шақтары
шығарманың арасындағы бағыттастықты білдіреді.
Роман-эпопеяның, негізгі идеялық өзектерінің бірі — қазақ халқы
орыс халқының, арасындағы тарихи қалыптасқан ынтымақты көрсетуді
М. Әуезов 1937 жылы жарияланған «Татьянанын қырдары әні»
тараумен бастады. Кейіннен бұл үзінді «Абай жолының» екінші
соңғы тарауы болып өңделіп, кеңейтілді, үлкен шығарманың тағдырында
елеулі қызмет атқарды. Суреткер осы жағдайды: «Бұл —
баршысы еді. Данышпан Абайдың бейнесі арқылы тарихи тағдырлары
қосылған екі елдің — ұлы орыс халқы мен
достықтың қадамы игілікті, болашағы жарқын екенін Абайдың жақсы
түсінгенін суреттеу — романның түпкі мақсаты болатын. Осы
«Татьянаның сахарадағы әні» жазылды»— деп түсіндіреді.
«Абай» трагедиясы (1939) да роман-эпопеяға барар жолдағы соңғы
асулардың бірі. Роман құрылысының алғашқы нобайы, идеялық-көркемдік
принциптері осы трагедияда түйінделді. Пьесадағы оқиғалар мен
кейіпкерлердің көбі «Абай жолының» үшінші, төртінші кітаптарында
кеңінен баяндалып, трагедияның қысқа көлеміне сыйған тартыстық желілер
романда жан-жақты тарауланып берілді.
Романның бірінші кітабы 1942 жылы, екінші кітабы 1947
көрді «Абай» деген атпен басылған алғашқы екі кітап
табысы деп қабылданды. Бұл роман орыс тіліне аударылып,
оқырман игілігіне айналды. Көрнекті орыс совет жазушысы А.
жылы Парижде сөйлеген сөзінде «...қазақ әдебиеті «Абай» секілді
романдары арқылы жер жүзілік мәні бар әдебиетке айналды»,—деп
көрсетті. Осы роман үшін М. Әуезовке бірінші дәрежелі
сыйлық берілуі (1949) тек жазушының ғана емес, бүкіл
қазақ совет әдебиетінің мерейі болды. Үшінші кітап «Ақын
«Абай жолы» деген атпен екі рет (1947, 1952)
ақырғы төртінші кітабы —«Абай жолы» 1956 жылы жариялан-
ды. Төрт кітаптан тұратын «Абай жолы» эпопеясы 1959
жоғары сыйлық — Лениндік сыйлыққа ие болды.
2.2. «Абай жолының» эпопеялық сипаты
«Абай жолы»- қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман-эпопея. Реализмнің
нағыз жетілген кезеңінде туатын роман-эпопея жанрының қазақ әдебиетінде
пайда болуы республикамыздағы аса елеулі мәдени-көркемдік құбылыс
болды. «Абай жолында» өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
қоғамының шындығы мейлінше кең көрсетілді, каһармандардың жеке
өмірі халық тарихындағы күрделі өзгерістермен байланысты берілді. «Абай
жолында» ұлы ақыннын жеке бастық іс-әрекеттері дәуірдің көкейкесті
мәселелерімен, нәсілдер, таптар, халықтар тағдырларының тоғысуымен
орайластырыла баяндалады. Роман-эпопеяда оқиғалардың, объективтік
ағысы, жеке адамдар тағдырының қоғамдык тіршілікке тәуелдігі,
тұлғалардың даралық келбеті, зұлымдықты әшкерелеу мен ізгілікті мадақ
ету өмір шындығына сәйкес көрсетіледі.
Шығармада сол дәуірдің әлеуметтік қайшылықтарын, қарама-қарсы
күштердің тартысын айқын ашатын көптеген оқиғалык жүйе бар.
Романның бірінші кітабындағы Қодар мен Қамқаның өліміне, әлсіз
ауылдардың жерін Құнанбайлардың тартып алуына байланысты өрбіген
үдемелі ерегістер, қырғиқабақ өштіктердің соңынан насырға шауып, үлкен
жанжал, ұрыстарға ұласуынан әлеуметтік теңсіздіктердің терең
көрінеді. Бұл тұста жер дауы барлық шиеленістердің себебі
Қазақ арасындағы ежелден таусылмас таластың майданы болып келген
жесір дауы да кең әңгімеленеді. Екінші, төртінші кітаптарда
баяндалатын Салиқа қыздың дауы мен Мәкен қыздың оқиғасы
теңсіздігінің тамырын тереңге жіберген сорақы көріністерін түп тамырымен
ашады. Әзімбайлардың кедей көршілер жерін иемденуі, Базаралының
Тәкежан жылқыларын шауып алуы, қарашығын салығының зардаптары бай
ауылдар мен егіншілер арасындағы жанжал, Тобықты мен Көкен
таласы суреттелетін кездердегі таптық кереғарлықтар сыры барлық
шындығымен айқындалады. Сонымен қатар романда патша отаршылдары
тудырған ұлттық теңсіздік көрністері зорлықшыл, надан әкімдердің астам,
тұрпайы әрекеттерінен елес береді. «Абай жолы» эпопеясында таптық,
әлеуметтік алшақтықтар өмір мен мінезге орай тұтастық құрап,
заманның сан қилы салт-санасын, әдет-ғұрпын, ескі мен жаңаның,
даму, өсу-өзгеру үстінде таныстырады. Романда кейіпкерлер тағдыры,
олардың өзара байланысы өмір шындығына сәйкес реалистік өрнекпен
берілген.
Эпопеяның желілерін тұтастырып тұрған негізгі арна — Абайдың
оған тілектес топтың озбыр, содыр үстем қауым өкілдерінің
қарсы күресі. Абай бастаған жаңашыл қауымның халық бақыты
айқасқа шығатын кезі өте көп. Сырттай қарағанда эпопеядағы
тараудың әңгімесі жеке-дара, оқшау секілденеді. Бірақ оларды іштей
жалғастырып тұратан негізгі арқау ылғи сезіліп отырады. Ол
еңбекші қауым мүддесі үшін жаны ауыратын, күштілерге қарсы
тартысқа шығатын Абайдың өмірі, оның, творчестволық, әлеуметтік
қызметі, Абайдың араласуымен шешілетін әр түрлі оқиғалар. Романның
құрылысы Абайдың ұзақ та қажырлы ақындық, қайраткерлік қызметін
танытуға бағындырылған.
Ғасырлар бойында қалыптасып қалған ескілік ғұрыптарын қаз-қалпында
сақтағысы келіп, қараңғылық сақшысы болған ел жуандарына қарсы
жаңадан туындап келе жатқан прогресшіл күштердің күресін көрсету,
демократиялық орыс мәдениетінің ықпалын, қазақ, орыс халықтары
ынтымағының бастауларын айту, еңбекші бұқараның бойындағы
буырқанған күштің тарихи орнын көрсету — эпопеяның, негізгі
бағыты.
2.3. Кейіпкерлер бейнесі
Эпопеядағы орталық тұлға, типтік характер — Абай. Ол
халықтың, рухани адамгершілік келбетін елестете алатын бейне. Абай
мен ісі соншалық нақты,
мен халық қамын терең толғайтын үлкен
көрінеді. Абайдың, көркем бейнесін жасауға акынның өз өлеңдерінің
көмегі болғанын жазушы ризалықпен еске алады. Суреткер ұлы
шығармаларын туғызған жағдай мен себептер табиғатына терең бойлау
арқылы оның өмір жолына қанығады. Абай халық қиялында
сатыда тұрса, роман оның, көркем бейнесін соншалық жоғары
сетеді.
«Абай жолы» эпопеясын жазу тәжірибесін баяндаған мақаласында
жазушы ескіліктің қырағы қорғаушысы Құнанбайды, жаңалық пен
жақсылықтың, әділдік пен адамгершіліктің күрескері Абайды орталық
каһармандар дейді. Дәуірлеп тұрған сол қаһарлы Құнанбайлар мен
және оның серіктерінің арасындағы тартыс әке мен баланың
бір түсініспеушілік емес, кең мағынадағы заманалық шайқас, ескі
жаңаның күресі.
Абайдың адам ретінде
маңызы зор.
__ Қодар өлімі тұсында жас Абайдың, тітіркеніп
шошып ауырғанын көрсету көркемдік шындық шартына лайық. Әмірі
бір дуанға жетіп тұрған Құнанбайға әлсіз Абайдың, ол
қайраты жоқ. Оның көзінен жас төгіп, қатты тебіренуі
қарғысы еді. Қиянатқа сонша күйіне білген Абайдың, есейгенде
күрескер болып шығуы заңды.
Абай бара - бара өмір тартысында шынығып, қауым,
араласа бастайды. Оның Бөжей асындағы адамгершілік парызын өтеу
әрекеттері, Байсал жылқыларын жайылымнан қуғысы келген
шабармандардың зорлығына тыйым салуы, Құлыншақпен, Сүйіндікпен,
Байдалымен парасат теңестіріп сөйлесулері үлкен тұлғаның қырларын аша
түседі.Ол көпке дейін ақыл қайратын еркін жұмсай алмай,
істерге дайындалып жүргендей. Дегенмен бұған қарап Абай іс-әрекеті
деуге болмайды. Ол күшті мен тістіні танып, олардың
түршігіп қана қоймайды, кезі келгенде тежеусіз тоңмойындыққа тойтарыс
береді. Әкесінің Байсалдан жалғыз қыстауды тартып алуға ниет
көріп, Абай алғаш рет табанды қарсылық білдіреді: «Тартып
шынға келсек, Байсал емес, өзіміз ғой. Байсал алушы
келмеп пе еді бұл күнге шейін? Өмір бойы
өзіңіз емес пе едіңіз? Сол бір қыстаудың зарынан
қолыңызды қостап, тіпті анау Бөжейді сабауға да барғаны
бір қыстауды қуған — зорлық,». Қаһарман мінезінің толысуы
қарағанда осы эпизод Абайдың ересек кездегі ірі істерінен
Бірінші кітаптың соңында Абайдың, ой-санасы кемел тартқанын
танытатын көріністің бірі — оның жұт апаты туралы
арадағы сөздері. Бүкіл елдің басына төнген ауыртпалық Абайды
ойлантады, халықтың дәрменсіз халіне жаны ашиды.
«Абай жолының» үшінші, төртінші кітаптарында каһарманның өз өнері
ойшылдығы да, азаматтық күрескерлігі де кемелденген кезінің оқиғалары
суреттеледі. Бұл романдарда Абайдың демократиялық көзқарасының
қалыптасуы, халық мүддесі жолында бел шешіп тартыс алаңына
шақтары, халық өкілдеріне қамқорлықтары, соңынан ерген өнерлі қауымға
ұстаздығы тартымды бейнеленеді. Абайдың Қарамола сьезіндегі сөздері мен
әрекеттері қарапайым еңбекші басына түскен тосын ауыртпалық, —
қарашығынға қарсы шығуы, жатақ егіншілердің еңбек ақысын байлардан
өндіріп беруі, айдаудан келген Базаралыға қамқорлық көрсетуі, Оспанның
мал-мүлкін бөлікке салу тұсындағы туралықтары, Семей қаласына оба
тараған кезде елді апаттан аман сақтап қалуға қажыр-қайрат
Мәкен қыздың дауы әділ шешілу үшін жан салып
Көкен руларының арасында болған белгілі жер дауында зорлықшыларды
жығып беруі сияқты кесек-кесек оқиғалар каһарман тұлғасын жан-жақты
аша түседі.
Абайдың қоғамдық ой-санасын, халықтық көзқарастарын,
демократиялық орыс мәдениетінен алған тағылымын, кеңірек алғанда,
азаматтық қайраткерлік тұлғасын бейнелеуде эпопеяның төртінші
кітабының мәні ерекше. Мұнда да барлық оқиға барынша
халде араласады. Ол бұқара қауымның тілек-мүддесі жағына біржолата
шығады, шығармаларының мазмұны да реалистік реңмен неғұрлым
ажарлана түседі. Ата ұлы болмай, халық ұлы болуға
Мағауия сияқты балалары, Дәрмен секілді достары да бейімделіп,
күштердің қоғамы ұлғая түседі. Семей қаласына кәсіп іздеп
жатақтар, кәсіпорын жұмысшылары, қайықшылар, жүк тиеушілер Абайдың
тілектес, ниеттестері болады.
Семейдегі оба ауруының зардабы айтылатын тұста Абайдың дінге
көзқарасы айқын танылады. Шала молдалардың халық қамымен ісі
жоқтығы, өз құлқынын ғана көздейтін, елдің мәдени дамуына
екені нанымды әшкереленген.
«Абай жолының» төртінші кітабындағы ең шырқау, шоқтықты оқиға
Тобықты мен Көкен елінің жер дауы. Бұл —
каһарманы Абайдың, азаматтық, ойшылдық, халықшылдық қайраткерлігін
сынға салған оқиға. Бұрын көбінесе Тобықтының өз адамдарының
арасындағы дау-шарды көріп, солармен күрескен Абайдың алдында нағыз
жолайрық тұрады. Тобықты зорлық, етіп Көкеннің талай қонысын
алғанын білетін Абай өз руының жуандарына, онын ішінде
жақындарына бұра тартпай, зәбір көргендер жағына шығады. Өзі
отырған ортаның бірі емес, барлық байларына қарсы майдан
қиын еді. Кектескен байлардан өз басына анық қатер
ол әділ төреліктен жалтармайды.
Абайдың өмір өткелдерін, әлеуметтік майдандары әр алуан күрделі
істерін оның нағыз адамдық ықыластарымен, үміт-арманымен, күйініш-
сүйінішімен бірлестіре көрсету арқылы суреткер оның тұлғасын типтік
характер дәрежесіне көтерді, ақын, ойшыл, қоғам қайраткерінің асыл
бейнесін жасады.
Құнанбай және басқа үстем тап өкілдері. Романда Құнанбай
өткен ғасырдағы қазақ қоғамына тән күллі ескіліктің қорғаны
көрсетіледі. Ол — бір ауыл
дәуір қалыптастырған салт-сананың да берік сақшысы, ірі тұлға.
М.Әуезовтің қазақ әдебиетіне әкелген жаңалықтарының бірі ұнамсыз
кейіпкерлердің нанымды бейнесін жасау болса, Құнанбай осының айқын
мысалы. Қазақ әдебиетінің «Абай жолына» дейінгі тәжірибесінде билеуші
ақсүйек қауым адамдарын көбіне бірыңғай қаралап, бірден мансұқтап
жиі орын алатын. Реалистік әдебиеттің сан қырлы суреттеу
меңгерген М. Әуезов бұл мәселеге жаңаша келді. Ол
шын болмысын жағдай мен ортаға, мінезге сәйкес табиғи
Құнанбайдың түр-тұлғасы мен мінез қырлары алғашқыда кейде Абай
көзімен, енді бірде авторлық баяндау арқылы беріледі. Осы
келбеті даралана елестейді. Алыс қаладан ауылын сағынып келген
көргендегі Құнанбай қалпы оның салқын ұстамдылығын аңғартады.
«Байтас пен Жұмабай тақай бергенде Абай да қасына
бірдей жамырай сәлем берді. Құнанбай тез бұрылып сәлемдерін
қысқа ғана амандық сұрады. Тұрған орнынан қозғалған жоқ.
да шақырмады. Азғантай уақыт Абайға қарап алып: «Балам,
жетіп қалыпсың-ау! Молда болдың ба? Бойыңдай болып білімің
ме?— деді». Бұл көрініс Құнанбайдың сырын сыртқа оңай
қоймайтын сабырлылығын сездіреді. Осы алғашқы әсерді
толықтыра түседі.
Ендігі бір орайда Құнанбай атақты ру басыларды жинап
отырған жерінде көрінеді. «Түсі суық, Қарасұр жүзіне бозғылданып
шығып алыпты. Жалғыз өзі ұзақ сөйлеп отыр. Зор
Кейде Абайға қызық көрінетін бір мақалдар, мәтелдер айтылып
Суық қабақпен зілдене сөйлеп, ойларын шешен дәлелдеудегі Құнанбай
мақсаты — жазықсыз Қодар мен Қамқаны кінәлі етіп
көсемдерінің ризалығымен жазалатып, түптің түбінде Бөкенші-Борсақтың
жерін тартып алу.
Құнанбайдың ру жағынан Қодарға жақынырақ Сүйіндікке қарата
айтқан сөздерінен оның шешімділігі, қатал тегеурінділігі анық танылады.
«Ей, Сүйіндік! Албасты да қабаққа қарай басатын. Қыры
жоқ басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетеді? Адал
жан берейік. Ақтайық. Ақыретте айыбын өз мойнымызға алайық.
менің екі бірдей жаным жоқ. Майысар болсаң, жаныңды
Беремісің жаныңды»,—деп қадалады ол Сүйіндікке. Құнанбайдың, осындай
алғыр сөздері, көздеген нысанасына жетпей тынбайтын табандылығы
қаншама қырғын таластың себепшісі болады. Үстем тап қауымының
тән жалпы озбырлық. Құнанбайдың жеке басының, ерекшелігімен ұштаса
келіп, нанымды сурет болып шығады.
Өз дәуірінің ел билеушілік айла-амалын толық білетін, сөзге
қарсыластарының шама-шарқын есептеп, дегеніне жетіп үйренген
Құнанбайдың кедей Қодарды шариғат «атымен» айыптап жазалатуы, ол
үкімді елдегі ру атқамінерлердің атынан шығаруы, ақырында талай
жайылымдарды тартып алуы оның ерекше қаталдығын айқындайды. Оның
бейнесінен сахарадағы елді емін-еркін билеп-төстеп үйренген үстем тап
өкілдерінің жиынтық, типтік белгілері танылады.
Бірақ соншама қаһарлы көрінген Құнанбайлардың момын елді,
руларды бір шыбықпен айдай беретін дәуреніне тосқауыл туатын
жеткені романда өмір
жерде қазақтың томаға-тұйық ескі тұрмыс қалпында өзгерістер туа
бастаған. Сол жаңа сананың, жаршысы болып өз баласы
Құнанбайға жат көрініс де өмір ағысы оған бұрынғы
жеткенін сездірмей қоймайды. Ол бұған дейін мәңгі
келген, өзінің қасиет тұтқан ұғымдарына басқаша, сын көзімен
қауымның шыққанын еріксіз мойындайды. Бірінші кітаптың, соңындағы
Құнанбай мен Абай арасындағы пікір таласынан бұлардың
дүниетанымындағы орасан алшақтық
ұстаймын, сүріндіремін-ақ деп
екенін Абай оңай дәлелдейді. «Құнанбай тыңдап
қойды»,— дейді жазушы,— шарасыздық, ажары білінді. Бірақ
жоқ, Абай қоштасты да жүріп кетті.
Дөң басында ауыр оймен жалғыз отырып қалған Құнанбай
күйде. Тағы жеңілді. Баладан ғана жеңілген жоқ. Ендігі
барады. «Әлсіредің, тозарлық, шағыңа жеттің» деп тықсырып келіп,
қағып барады.
Өз баласының аузынан естіген үн — сол бір
суық сарынның қатал лебі еді.
Құнанбай дүниені алшаң басқан күндеріндегі әдетінен айнығысы
келмесе де, өмір талаптары оны жеңілуге мәжбүр етеді.
Мекеге жүруге дайындалып жатқанда жетім баланың ақысын сұрай
Дәркембайдың орынды тілегіне қарсы айбар көрсете алмайды.
Құнанбайдың өз баласы Абайдан, немересі Әмірден күдер үзіп,
«бата» берген тұсы әке мен бала арасының әбден
мен жаңаның бітіспес қайшылыққа жеткенін де аңғартады.
Эпопеяда үстем таптың басқа да өкілдерінің іс-әрекеттері көрсетіледі.
Құнанбайдың замандас, тұрғыластары, талай тартысқан ру басылары да
ерекшеліктерімен нанымды елестейді. Олардың тұр-келбетін, бар
болмысын жазушы портреттік мінездемемен-ақ ұтымды сездіреді. «Сақал-
шашы бір реңдес, қара бурыл Сүйіндік Құнанбайға тесіле
Көзін төмендете береді... Бөжей де оншалықты өзге емес.
келген, қоңыр сақалды, кесек мұрынды. Бөжей — осы
нен сұлу. Бетінде әжімі де аз. Бірақ Абайдың
нәрсе — мұның бітікшелеу, кішкене келген көздері. Құнанбай
отырған кезде Бөжей қыбыр етіп қозғалған жоқ. Көзін
қалпынан бір көтермеді... Құнанбайға бұлардың ішінен көз алмай,
қырындай қарап отырған — дәл төрдегі Байсал. Байсалдың
қапсағай. Көкшіл түсті үлкен көздері әрі салқын, әрі
сабырлы».
Өзара қанша алысып, арпалысса да бұлар құнанбайшылдық жолдың
адамдары, қарауындағы елді емін-еркін билеп-төстеп келгендер. Түпкі
мүдделері бір бұл шонжарлардың тартыс-таласы жайылым жерге, кең
қонысқа сұқтанудан ғана шығады. Романда өзара қырбай, өш
жүрген ру басылардың шынтуайттап келгенде тілектері бір жерден
шығып, тез ымыраласып, татуласып кететіндіктеріне мысал көп.
құптаған Жігітек байлары артынша-ақ жалт бұрылып, бойын аулақ
салады. Түптеп келгенде таптық мүдделестік тіл ұшында ғана
«ағайындықтан» мықты екенін жазушы аса шебер бейнелейді.
Эпопеяда үстем тап өкілдерінің бірнеше буынының іс-әрекеттері
қамтыла баяндалады. Тәкежан, Майбасар, Әзімбайлардың маңайындағы
кедей елге жасаған сан зорлықтары — Құнанбайшылдықтың жаңа
кезеңдегі көріністері. Бейбіт елдің шырқын бұзып, берекесін кетіретін,
халық мұңшысы Абайдың өмірін улайтын, тілінен зәр төктіретін,
салатын — осы секілді өр көкірек, надан байлардың
Абайдың өжет жақтаушысы болғанына, момындар ақысын алып бергенше,
зулымдықты тайға таңба басқандай әшкерелегеніне кектеседі. Абай
өлеңдерінде сыналатын қоғам бойындағы осы тәрізді сырқаттар романда
айқын сипатталады.
Абайдын болыс, билерді, елді алатайдай бүлдіретін атқамінер
пысықтарды өшпестей етіп таңбалаган өлеңдер жазуы, кемдік көріп
тарығып, қорлықтан торыққандарды жан сала қорғауы, бұзықтардың
қылмыстарын мойнына қойып беруі, жер мен жесір дауында
қылмыстыларды әшкерелеуі, жебір жемқорларды парадан, оңай олжадан
қағуы үстем тап өкілдерінің оған деген өштігін өрнектеді.
тамырын терен жайған зұлымдықтарды тыя алмай, тыныштықтан
айрылып, шер жұтатын шақтары жиі кездеседі. Бұл да
шындығы, өйткені қанша дана, парасатты, көреген болғанымен, Абай
қолында озбырлықты ауыздықтайтын күш жоқ. Сондықтан да оны
сүріндіруді көксеген қасқай күштердің шеңбері барған сайын қалыңдай
түседі.
Эпопеяның өн бойында Абайдың шындық, әділдік үшін арпалысы
желі болып тартылған. Ақынның таланты кемелденіп, шығармалары
халыққа кең тараған сайын, замана дерттері таңбаланған сайын
қазушы дұшпандары да көбейеді. Жақыннан да, алыстан да
сондай жауларының бірі - Оразбай. Өзінің
бірбеттілігі жағынан ол Құнанбайдан кем түспейді.
жазықсыз Қодарды жалған кінәлап өлімге бұйырса, енді Оразбай
сөзін айтып, таратқаны үшін ғана кедей жігіт Сейітті
шімірікпейді. Жазушының оны: Оразбай болса, ол әлдеқалай аңдамай
басқан, байқамай адасқан кісі емес. Ол — өзінің
берік жалын қылып ұстаған кісі. Оның аты Оразбай
сипаттауы — әділ берілген баға.
Абайға деген асқынған өшпенділік Оразбайларды кектендіргені
Соншалық, олар ұлы ақын, азаматты соққыға жығудан тайынбайды.
Адамдық пен жауыздықтың ұзақ, қатал айқасы осындай жат
жеткізуі таңқаларлық емес. Романдағы үстем тап өкілдерінің сан
ұнамсыз істері қоғамның әлеуметтік қайшылығы мен теңсіздік дүниесінің
кесір, кесапатын танып білуге көмектеседі.
«Абай жолында» еңбекшіл халық өкілдерінің жарқын бейнелері бар.
Бұлардың іс-әрекетін, үміт-арманын, қоғамдағы орнын көрсету — романда
жетекші сарындардың бірі. Қарапайым халықтың қайнаған ортасын
таныстыру, мұңы мен сырын сездіру, жүрек түкпіріндегі тілек-талабын
эпопеяның бір жарқын сипаты. Халықтың шынайы өкілдері Дәркембай
мен Базаралы тұлғалары неғұрлым толыққанды бейнелер қатарына
жатады. Абайдың халықпен тығыз байланысы осы секілді адамдармен
тілектес, пікірлес болуынан да айқын көрініс береді.
«Абай жолында» жүйелі көтерілген тақырыптың бірі өнер
адамдарының тағдыры, өнердің қоғамдық қызмет, мұратын көрсету
мәселесі. Жасында Барлас, Шөже секілді ақындардың өткір шыншыл
сөздеріне, тапқырлығына, батылдығына қатты қызығып, өшпес тағылым
алған Абайдың солардың дәстүрін құрмет тұтып өткен шығарманың
тарауларында жанды көрініс береді. Кейіннен орыс әдебиетінің асыл
үлгілерін оқып, еркін нәрленген кезде Абайдың сөз өнерінің
орны мен міндеті туралы түсінігі тереңдей түседі. Ол
шығармаларында ақын-суреткердің алдына қойылатын биік талаптарды
мүлде жаңаша көтерді. Халықтың мұңын шақпағын, үмітін айтпаған,
шындықты көрсетпеген өнер тұл деп білді. Осы саладағы
болашақ өнерлі жастар орындар деп сенді. Романда Абай
жолын құрған жастардың қызықты бейнелері жасалған. Бұл қатарда,
Дәрмен, Мағаш, Кәкітай, Мұхаметжан тұлғалары көзге түседі. Дарынды
ақын Дәрмен Абай дәстүрін дамытып, қатал заманның қайырымсыз
билерін әшкерелейтін, жастардың бас бостандығын мадақ ететін дастан
жазады. Абайдың балалары Мағаш пен Әбіш те халықтың
талаптанған ақылды, тәрбиелі, талантты жастар тобында шоқтықтанып
көрінеді. Олар — орыстың демократиялық мәдениетін ұлт тұтқан,
на қызмет етуді мұрат еткен жастар. Әбіштің де,
ақтарлықтай жақсы қасиеттері ашылған.
Әбіш бейнесі романның соңғы кітабында көп толысып, нақтылы
үстінде көрінеді. Әсіресе ол Мәкен мен Дәрменді озбыр
тырнағынан айыруға көп күш, айла жұмсайды. Әкенің жақсы
санасына сіңірген Әбіш өзі де әділет үшін қандай
тайсалмай шығатынын байқатады. Мәкен қыздың дауы кезінде қорқытпақ
болған Оразбайға ол: «Мен пәле қуғам жоқ. Бірақ
алысуға шықтым. Біліп қойыңыз, ардан, аяныштан аттаған жыртқыш
жауыз болса, оған қарсы мен де әкемсіз-ақ шыға
өкінбестен алыса білемін» деп жігерлі жауап береді.
ІІІ. Қорытынды
Осы курстық жұмысты қорытындылай келгенде, мен Мұхтар
Қорытып, тұжырымдап айтсам, Мұхтар Әуезовтың көркем прозасы, соның
«Абай жолы» бүкіл тарихи романшылар алдында тұрған идеялық-көркемдік
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Серік Қирабаев «Революция және әдебиет» Алматы «Жазушы»
Нұрқатова А. «М.Әуезов шығармашылығы» 1965 жыл.
Қаратаев М. «Мұхтар Әуезов» 1967 жыл.
Бердібаев Р. «Қазақ тарихи романы».1979 жыл. 3-136 беттер.
Бес ғасыр жырлайды. І том. – Алматы,
Бес томдық шығармалар жинағы. І том. –
/ Бейімбет Майлин / / Қаратаев М. Дала
Жұмалиев Қ. Жайсаң жандар. – Алматы, «Жазушы» баспасы,
Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет
Қазақ поэзиясының Құлагері. / / Қаратаев М. Әдебиет
Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы,
Осы жүйрік ақын. / / Дербісалин Ә. Мезгіл
Соғайын сөзімнен бір сұлу сарай. / / Нұрғалиев
24
