Ақшаның түрлері
Ақша пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Бірақ бұл өзгеріс оның тек сыртқы түріне ғана тиді, ішкі мағынасы өзгерген жоқ. Ақшаның сыртқы түрінің өзгеру себебі, оның жұмыс істейтін жағдайлармен, яғни қоғамдағы болған өзгерістерімен байланысты. Мысалы, жоғарыда айтылғандай, адамзат өмірінің бастапқы кезінде жалпыға бірдей баламаның ( ақшаның ) маңызын әр түрлі тауарлар атқарған. Кейін өндіру мен алмастырудың көлемінің өсуіне байланысты, жалпыға бірдей баламаның маңызын біртекті, оңай бөлшектеннетін, сақтағанда бұзылмайтын, тасымалдауға қоайлы тауардың орындауы керек болды. Осының салдарында өмірге кесектелген қола, мыс, күміс, алтын ақшалар келді.Одан кейінгі қоғамдық дамудың нәтижесінде, кесек металл ақшаның орнына, металдан дайындалған монеталар пайда болды, оның ішінде алтын ақша да бар.
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар, сондықтан ол еш уақытта, тіпті инфляция кезінде де құнсызданбайды. Осыған байланысты алтын ақша өз бетімен айналымға қанша керек екенін шамалай алады. Егер айналыстағы алтын ақша керек мөлшерден артық болса, олар айналымнан шығып, қазынаға сақталуға ауысады, ал егер айналыс керегі алтын қамтамасыз етілмесе, олар қайтадан ешқандай кедергісіз айналысқа енеді. Мұндай жағдайда, айналысқа қанша ақша керек екенін анықтап оны тәртіптеп жатудың ешқандай керегі жоқ.
Дегенмен, алтын ақшаны падаланудың бірқатар қиындықтары бар. Біріншіден, алтыннан ақша басу, алтын шығаумен тығыз байланысты, ал алтын шығарудың, өз кезегінде, қымбатқа түсетіні белгілі. Екіншіден, айырбастау операциясының өсуі айналыстағы ақшаның кюбеюін керек етеді, ал лол үшін алтын шығарудыкөбейту керек. Осыған байланысты, қымбатқа түсетін алтын ақшаны арзанырақ ақшаға ауыстырудың қажеттілігі туды. Сөйтіп өзінің жеке құны жоқ, қағаз ақша белгісі пайда болды.
Қағаз ақша. Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамынан біртіндеп бөлінуі нәтижесінде пайда болған құн белгісінің ақырғы формасы.
Ең бірінші қағаз ақша XI ғасырда Қытайда шықты. Содан кейін VII ғасырдың аяғында, XIX ғасырдың басында Англияда шығарылған. Ресейде 1769 жылы <<ассигнация>> деп аталатын қағаз ақша шығарылды.
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны Үкімет тек мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін ғана шығарады. Осыған байланыст қағаз ақша мөлшерден артық шығып кетіп, құнсыздануы мүмкін, ал бұл өз кезегінде, инфляциялық жағдайда әкелетіні анық. Бұл қағаз ақшаның өзіне тән ерекшелігі. Дегенмен, бұндай жағдайды несиелік ақшаның көмегімен оқшандыруға болады.
Несиелік ақша (банк билеттері). Несиелік ақшаны айналысқа шығару және оны қолданудан алып тастау, несиелік операцяларды жүзеге асыратын кез келген банктің қолында (Орталық, болмаса Қлттық банкіден басқа). Шаруашылықтарға несие бергенде, болмаса вексельдерді есепке алғанда, не қайта есептегенде банктер қарыз алушылардың банкнотын (банк билеттерін) береді. Мұндай несиелік ақша шығару ешқандай Үкіметтің артық шығынымен, болмаса бюджеттің тапшылығымен байланыспайды. Тек тауар өндірумен, оны өткізідің анық қажеттілігімен байланысты шығарылады. Бұл ақшаның қағаз ақшамен салыстырғанда үлкен артықшылығы бар. Бұлай болудың ең басты себебі несиенің материалыдық құндылықтар мен шаруашылық наты қозғалысына қарай беіріліп және қайтарылып отыратыны. Өйткені мұндай құндылықтар мен шаруашылық шығындар несиенің уақытында қайтарылуын қамтасыз етеді. Сондықтан несиелік ақша шығару ақша айналысына ешқандай зиян келтірмейді, керісінше, айналымғда жүрген ақшаның санын азайтуға, сөйтіп, оның құндылығын арттыра түсуге әсер етеді. Тек мұндай қолма — қол ақша беру мен несие берудің, сонымен қатар, қолма — қол ақшаның банкке түсуімен несиенің қайтарылуның байланыстары әрбір операциядан байқалмайды. Оны тек барлық операцияларды біртұтас жиынтық ретінде қарағанда ғана байқаймыз. Егер несие жоғарыда айтылған байланыссыз шаруашылықтардың нақты керегінен артық берілсе, бүкіл халық шаруашылығы бойынша несие көбейіп кетеді де, инфляциялық жағдай туып, оның ұлғая түсуіне апарып соғады.
Қолма — қол ақшасыз айналымдағы ақша. Қолма — қол ақшасыз айналым дегеніміз, қолма — қол ақшаның орнына несие операциялардың пайдалану, яғни ақшаны бір есеп шоттан екінші есеп шотқа аудару болып табылады. Ол үшін әр түрлі төлемқұжаттары мен құнды қағаздар пайдалынады. Сөйтіп, бұл айналым несиелік ақшаның пайда болуын қажет етеді.
Бірақ қолма — қол ақшасыз айналымның қолма — қол ақшасыз есеп айырылысудан айырмашылығы бар. Олар:
— Кейбір құнды қағаздар арқылы жүргізілетін қолма — қол ақшасыз айналым банктің қатысуынсыз жүзеге асырылады.
Мысалы, вексель және басқа да кейбір төлем құжаттары тиісті жазу (индоссамент) мен ақша алушыға жіберіледі, бірақ ақша аударылмайды. Сондықтан мұндай операциялар қолма — қол ақшасыз айналымға жатады.
— Кейбір ақша алушылармен есептескенде, төлеушінің банктегі шотта жатқан ақшасы жалпыға бірдей төлем құралы ретінде шот иесінің рқсатынсыз пайдаланылады.
— Егер қолма — қол ақшасыз есеп айырысуға қатысушылар алдағы уақытта ешқандай міндеттеме алмайтын болса, вексель арқылы жүзеге асырылатын, қолма — қал ақшасыз айналымға қатынасатын вексель беруші алдағы кезде сол вексельде көсетілген төлемді уақытында төлеуге міндеттеме алады.
Өз ретінде, қолма — қол ақшасыз есеп айырысу қолма — қол ақшаның айналымынан төмендегідей өзгешілігі бар:
— қолма — қол ақшасыз есеп айырысуда 3 жақ қатынасады: сатушы, сатып алушы және олардың есеп шоттарына тиісті жазу жасайтын банк.
— қолма — қол ақшасыз есеп айырысушылар банкпен несиелік байланыста болады. Оған дәлел, есеп шоттары азды — көпті ақшасы бар. Міне, сол ақшалар банктердің шот иелерінің алдындағы міндеттемесі болып екенін дәлелдейді.
Сонымен қатар, қолма — қол ақшасыз есеп айырысу мен қолма — қол ақшамен есеп айырысудың біртұтастығы және өзара тығыз байланысты бар. Мысалы, есеп айырысудың екі нысанында да бір ғана ақша қатынасады (доллар, рубль, тенге т.б). Оның үстіне есеп айырысудың бір нысанындағы ақша екінші нысанына оп-оңай ауысады. Егер есеп шот иесі касса чегімен өз шотынан ақша алса, бұл ақшаның есеп айырысудың қолма — қол ақша әкеліп салса, көрініс керісінше болады. Есеп айырысудың екі нысанының біртұтастығының тағы бір дәлелі, екеуінің де несие негізінде пайда болды.
Айнылымдағы ақша жиыны және ақшы базасы. Нарық жағдаында қолма — қол ақшамен және қолма — қол ақшасыз айналым болды. Осыған байланысты айналымдағы ақша жиыны осы біртұтас айналымның көлемі болып табылады.
Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 2000 жылы 45,9 % — ға өсіп, 2001 жылдың басында 399,5 млрд. теңгеге жетті. Қазіргі жағдайда айналымдағы ақшы жиынын сипаттау үшін әр түрлі агрегаттар қолданылады:
М0,М1,М2,М3 (абсолюттік саладан басқа)
Бұл агрегаттың мазмұны мынандай :
М0 — қолма — қол ақша. Айналымға шығарылған қағаз және металл ақшалар.
М1 = М + Заңды тұлғалардың есеп шоттарында ақшалар мен жеке тұлғалардың банкідегі талап етілмелі салымдары.
М2 = М1 + Заңды және жеке тұлғалардың банкідегі мерзімді салықтары.
М3 = М2 + Мемлекеттік займның облигациясы және сертификаттар.
Айналымның ақша жиынымен қамтамасыз етуінің салыстырмалы шамасы мынандай коэффициентпен сипатталынады.
К2=М3/ІЖӨ (ішкі жалпы өнім)
Ақша базасы дегеніміз — айналымда жүрген қолма — қол ақшаның, екінші дәрежедегі банктердің кассаларындағы хәне корреспонденттік шоттарында ақшаның және олардың ұлтық банкте сақталатын міндетті қорларының қосындысы.
Қазақстанда бұл қосынды 2001 жылдың басында 134 млрд. теңге құрады. Бұл 2000 жылдың басымен салыстырғанда 5,7 % өскені.
