Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері
Бағалы қағаздар нарығы туралы қазақша реферат, тегін мәлімет!
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде пайда болған. Ал, қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы зандарының негізінде 90-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 20 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді. Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да еркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемдс қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктеңдіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі, олар, өз иесіне мемлекеттің нелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі — акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымынын мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорнынын акциясын жеңілдікпен сатып алу құқы бар. Ондай сатып алуды жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын-ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған акционерлік қоғамдардың акцияларын сатып алады. Инвестициялық қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып табылады. Қор оған өз пайдасынын бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретіндс беруге және сенімхатпен басқа адамдарға беруге де болады. Біздің елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру және жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994-1995 жылдары өтті. Ол кезде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғанмен олардың орнына акция алғандары аз.
Бағалы қағаздар нарығының регулятивті инфрақұрылымының жоғарыда аталған элементтері Қазақстанның қаржы нарығын әрі қарай жетілдіру үшін негізін салуышалар ретінде танылады. ҚР қаржылық нарық пен қаржылық мекемелерлі реттеу мен қадағалау жөніндегі Агенттігімен бірігіп бағалы қағаздар нарығын қадағалауды жетілдіру жұмыстары жалғастырылуы қажет. Шаралар жиынтығы қаржылық саймандарды енгіз мен дамытуға, кәсіби қатысушылар қызметтерінің стандарттарын күшейтуге және олардың капитализациясын арттыруға, инвесторлар құқықтарын қорғауға бағытталуы тиіс.
Бағалы қағаздарың көпшілікті және ликвидті нарығын құру үшін оның техникалық аспектін де жетілдіру қажет, бұл брокерлік және дилерлік қызмет атқаратын мекемелерде қаржылық тәуекелдерді брокерлік және дилерлік компаниялардың капитализациясын сатылап арттырумен қадағалауда ААҚО қатысуын болжайды. Ірі инвесторлардың кішігірім топтарының опреацияларында нарықтың араласу деңгейінің азаюын қамтамасыз ету қажет, яғни бәсекелес еместікке табыстың жасанды деңгейіне алып келетін олигополиялық нарықты болдырмау қажет.
Қазіргі кезде жұмыс істейтін бағалы қағаздармен келісімдер жөніндегі есептесу жүйесі Т+0 қазақстандық бағалы қағаздар нарығында шет елдік институционалды инвесторлардың қызмет ету мүмкіншілігін шектеп отыр. Инвесторлардың әртүрлі типтері үшін есептесу жүйесінің градациясын жүргізу қажет шығар, бұл Қазақстанның бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығына жаңа қатысушылардың келуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, қазақстандық фонд биржасы келісімдердің сауданың аз көлемімен және тәуекелдерді жабу үшін маржа бойынша жоғары талаптарына байланысты орындалуына кепілдік бермейтінін айта кету қажет. Бұл міндетті түрде жеткізуге немесе келісімнің нақты орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді, бұл шет елдік инвесторларды жұмылдыру және биржада сауданы активтендірудің міндетті шарты болып табылады. Осының барлығы Қазақстанның фонд нарығына сыртқы инвестицияларды жұмылдыру үшін нәтижелі қызметті қаржылық механизм құруда қиындықтарға алып келеді.
Бағалы қағаздар нарығының дамуында маңызды роль атқаруға Қазақстанның халқы мен аймақтарын бағалы қағаздар нарығына жұмылдыру үшін қызметі қажет болатын трансфер-агенттер шақырылғаны мәлім. Трансфер-агенттік жүйе қаржы нарығының инфрақұрылымының әмбебап бөлшегі болып табылады, ивесторларға алшақталған аймақтарда эмитенттермен және кәсіби қатысушылармен қарым қатынас құруға мүмкіндік береді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын активтендіру, сонымен қатар фонд нарығында қызмет етуге халықты жұмылдыру мақсатында трансфер-агенттерді халыққа бағалы қағаздар нарығы сұрақтары бойынша консалтингтік қызмет көрсететін кеңесші ретінде де пайдалану қажет. Осылайша анықтау жұмыстарының кең жүйесі оның ішінде инвестициялы фонд қызметі қамтамасыз етіледі. Бүгін қазақстандық фонд нарығында консервативті институционалды инвесторлардың зейнеткерлік фонд, сақтандыру компаниялары түрінде басым болуы жағдайында, сонымен қатар банктік депозиттердің төмен табыстылығында маңызды рольды жұмсақ және мемлекетпен аз қадағаланатын бәсекелестер, оның ішінде инвестициялық фондтар атқаруы тиіс. Сол сияқты, бір кездері халық коммерциялық банктерге салым женінде сенім артқандай, инвестициялық фондқа да сенім мен түсінушілікпен қарау қажет. Трансфер-агенттерді косалторлар ретінде тартып қана қоймай, халық пен инвестициялық фондтар арасында олардың қызметінің ашық көрінуімен бәсекелестік ортаны, олармен көрсетілетін қызмет сапасын жоғарылатуды ескере отырып, ерекше байланыс орнату қажет.
Кәсіп басқарушысы бар инвестициялық фондтардың мәнін арттыру ішкі жинаулардың әрдайым өсуі жағдайында, оларды экономиканың нақты ортасына тарту және Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі артқан сайын маңызы артып келеді.
Бағалы қағаздар нарығын тиісті кәсіби деңгейде дамытудың жоғарыда аталған мәселелерін шешу тек техникалық, регуляторлық және басқа да инфрақұрылымдар көмегімен ғана емес, жоғары дәрежедегі ұлттық кәсіби кадрлар әлеуеті көмегімен де орындалуы мүмкін.
Соңғысы, бағалы қағаздар нарығын дамытудың басты құндылығы және «қозғалтқыш күші» — нарықты қалыптастырып, онда қызмет ететін мамандар екенін көрсетеді. Қазақстан жалпы айтқанда ғылыми әлеуетке ие, алайда бағалы қағаздар нарығында жоғары деңгейдегі мамандар әлі де аз. Бұл жағдай қаржы нарығына жоғары деңгейдегі мамандарды дайындау үшін мүмкіндіктерді кеңейтуге негіз болады.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі — жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екішні жағынан кәсіпорынның жана ұйымдық-құқықтық формасы — акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жана, нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл — өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде не қаржы нарығы, не оның инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып, барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды. Оған дәлел мынандай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының көп бөлігі өндірістік құрал жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі құрал – жабдықтар соғыс – өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне қолдана алмады. Елімізде «ұзаққа созылған тапшылық экономикасы» қалыптасып, ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен қатар үнемі рухани кемшілікті тудырды. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқаруды жаңа әдіспен жүргізу обьективті қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінін ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Ал, Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жана әдістеріне өту ғана емес, сонымел бірге мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту қажет.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қордарының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал, Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтпелі кезеңіндс оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын 3 нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша кызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке ал айналымдағы ақша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің экономикасы дағдарыста.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиенің қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуға мәжбүр. Негізгі қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының бұл бөлігіне де дағдарыс тән.
Үшіншіден, бағалқы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО- да Қзан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал, 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, онын ішінде Қазақстанда басталған нарықтық қатынастардың дамуы және одан ары жетылуі үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының каржы саясатын өзгертуден басталады. Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс – ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік векесльдерді (ГКО) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да дол осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер каржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшерін нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есеп шоттарда сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу — өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік он өзгерістердің болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс көсіпорнына жұмсаған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы мүмкін). Мұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың «жалған капитал» екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылыктардын орнына жүретін «символы» болғандықтан оны «қордың құндылықтары» деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар «қордың инструменті немесе құралы» болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншісіне ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы кағаздар нарығы — нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процсстердің реттеушісі. Бұл— алдымен капиталды инвестициялау процесіне қатысты. Капиталды инвсстициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан кері алынуы. Капиталдың мұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс ессе, онда соған сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағытталып отырады.
Нарықтық экономиканын тәжірибесінде капитал, ең алдымен қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл— өркендеген нарықтық экономиканың басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған – жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы қоғамнын зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал, нарықтық қатынастарды дамыту — қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға байланысты. Олардын бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды жаңарту айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық коньюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар коньюктураның өзгеруі белгілі бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі бір уақытта, яғни нарық коньюктурасынын өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір мұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектеулі, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
Елде бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:
1. сұраныс пен ұсыныс;
2. делдалдар мен басқа қатысушылар;
3. нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер қор биржалары. инвестициялық институттар және с.с;
4. нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтын осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта құрылып отыр. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуге шешуші рол атқарды. Дегенмен, экомомиканың дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығынын даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі — Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуынын басты шарты.
