Ілияс және қазақ музыкасы
Ілиястың «Дала”, «Кұй”, «Күйші”, «Құлагер”, «Көбік шашқан”, «Исатай”, «Байкал” поэмаларын «Колхоз тойы”, «Истай-Махамбет” пьесаларын, кейбір әңгімелері менфельетондарын оқығанда халқымыздың әні мен күйін көп білгеніне қайран қаласың. Осының себебін іздегенде 1922 жылдың күзінде ақынмен сапарлас болған марқұм Ғали Ормановтың «Жұлдыз” жураналының 1965 жалғы бесінші номерінде Ілияс туралы жазған естелігіндегі мына жолдар еріксіз ойға оралады.
«Ілиястың сарқылмас өлең-жырларымен бірге, – дейді автор — әсем әні шебер қалжыңдары болды. Желдіқара Арқарлы адырлары мен Іле құмындағы елдерге қонып, Алматы аяғындағы Жәлік ауылдарына түнесек те Ілияс не түрлі қиса-дастандар мен қызықты әңгімелерге жұртты қарық қылды да отырды. Ілиястың білгенін сол кезде тіпті, өзі тұрғы, оқыған адамдардың біле қоюы неғайбыл”.
Мұның да себебі бар-ды. Ілияс жастайынан халқымыздың өмірін, күнделікті тұрмысын, салтын жетік болды. Оның өнерін үйреніп өмірінің рухани азығына ақындық шабытының қайнар көзіне айналдырды. Ақындық таланты мен музыкалық қабілетін шебер ұштастырып, творчестволық биікке көтерді.
Сәби күнінен Әсеттің «Хисмет”, «Ырғақты”, «Үлкен Ардақ”, «Еркем-ай”, «Інжу-маржан”, «Қаракөз”, «Шама”, «Қайшақбай” «Әсет” әндерін үйреніп оларды домбыраға қосты. Қос тиектің екпінді үнінен – батырлық қуатты, қоңыр сазынан – кен даланың тынысын, нәзіктігінен — әсемдікті, зарынан – халықтың мұңын, ойнақылығынан көптің қуанышты көңіл-күйін сезді. Ең бастысы ән мен күйді халқымыз басынан өткізген рулық бектік капиталистік, советтік кезеңдерімен, яғни еліміздің тарихи тағдырымен ұштастыра байланыстыра қарап, оның астарындағы шындықты саралай ашты, ақындық шабытпен тамаша жырлады. Сөйтіп музыканы – поэзияға айналдырды, үнді өлең жолына түсірді.
Ақынның музыкалық қабілетін тәрбиелеуге оны тиянақты зерттеп, құдіріті мен мән-мағнасын түсінуге таптық сипатын ашуға А.В.Затаевич елеулі ықпал жасады. Себебі, Александр Викторович арнаулы экспедицияға шыққанда оны қазақ халқы құшақ жайып, қуана қарсы алды. Елімен таныстырды, жерін аралатты. Өздері білетін әншілер мен күйшілердің, салдардың атақты бақсылардың аты-жөнін үнемі хабарлап отырды. Жолбасшылық жасап, халқымыздың жоралғысы ретінде өнеріміздің озық үлгісі — әні мен күйімізді нотаға жаздырды.
Осы жерде қазақ музыкасының тарихын зерттеуші өнер ғылымының кандидаты Алма Темірбекованың «Жұлдыз” журналының 1965 жылғы он екінші кітабында жарияланған «Жетісу әндері” мақаласындағы : «Затаевич Қазақ ССР Ғылым академиясының қолжазба қорында жатқан, баспадан шықпаған төрт жүзге жуық қазақ әндері ноталарының ішінде жүз шамалы Жетісу әндері бар. Солардың ішінде қазақтың белгілі ақыны Ілияс Жансүгіров айтып жаздырған әндері тамаша ” – деген пікірін ескерген орынды.
Ғалымның пікірінше олардың арасында әндердің лирикалық айтыс, жоқтау, жарапазан, күлкі-сықақ түрлері бар. Әсіресе, …….. батырдың Сібірге айдалып бара жатқанда шығарған «Ел қайда туған жер қайда?” әнін әлеуметтік мәні зор маңызы үлкен тарихи мұра. Ал Ілия Жансүгіров туралы А.В. Затаевич өзі «500 ән мен күй” деген кітабында былай деп жазады: «Ілияс Жансүгіров — өзінің туған жері Жетісудың әндері мен күйлерін шебер орындаушы, қазақтың музыкалық творчествосын жоғары бағалайтын және білетін жас ақын және журналист”.
Композитор орынды айтады. Ілияс Москвада оқып жүргенде Александр Викторовичпен жиі кешдесіп оған елдегі жаңалықты, жаңадан табылған орындаушының аты-жөнін, адресін үзбей хабарлап тұрады. Өзі де бірнеше әнді орындап нотаға түсіртеді. 1925 жылы А.В.Затаевич «Қырғыз халқының 1000 әні” деген көлемді еңбегі кітап болып жарияланғанда, «Еңбекші қазақ” газетінің 1927 жылғы 18 июльдегі номеріне «Қазақ күйлері жиналсын” деген тақырыппен көлемді мақала жазады. Онда ғалымның еңбегі арқылы жоғалып бара жатқан ел әндерін, күйлерін қолға түсіріп отырғанымызға қуанышын білдіре келіп:
«Елде не көп, әдебиет көп, күй көп. Бірақ біз ел әдебиетінің, ел өнерінің бәрін де жинап, жеткізе алмай отырмыз. Ел өнері бізде ақтарусыз жатқан қазына
Ел өнерінің бір түрі ән-күйді жинауға жаңадан аяқ салдық. Оның алғашқы адымы – Затаевичтің еңбегі. Оның қолында жаңа ғана басылған 1000 әннен басқа бірнеше жүздеген ән жинаулы. Күй жинағы тағы бар. Затаевичтің қолына түскен ән-күй еліміздің бай қазынасы.
В.Затаевичтің еңбегімен барлық кеңес қолтығындағы жұрттар тіпті, шет жұрттар, дүние жүзі қазақпен, қазақтың өнері — ән –күйімен танысып отыр.
Затаевичтің жинаған әндерін, күйлерін өңдеп мелодия, гармония ырғағымен өнерлі музыканың үлгілі өнердің жүйесіне түсіріп отыр. Ол қазақ күйлерін, әндерін квартет домбырсына салғанда үлгіленген өңделген қазақы күйді тыңдайсың” деп қуана жазды. Осымен қатар газеттің оқушыларын игі істі қолдауға, жалғастыруға шақырды.
Қамқоршы азамат бұл пікірді жәй ғана айта салған жоқ. Игі іске өзінің лайықты үлесін қосты. «Нотаға алынған Күн-шығыс күйлері” деген белгілі мақаласынан кейін «Еңбекші қазақ” газетіне «Ән, әншілер жайында” Тоғжанұлымен бірігіп «Қазақтың ән-күйі туралы”, «Қазақтың театр өнері”, «Театр мамандарын дайындау”, «Театрдың ойнауы” жайында көлемді-көлемді мақалалар жазды Соңынан бәрін қосып, 1933 жылы жеке кітап ретінде таралады.
«Қазақтың театр өнері туралы” деп атаған осы еңбектің төртінші тарауын түгелдей қащақ әндері мен күйлерінің шығуында оларды тудырған объективті жағдайға арнады. Олардың мазмұны дәуір заман талабына сай өзгеріп отыратынын елдің мұңы мен зарын білдіретінін білгірлікпен, сыршылдықпен сыйпаттап берді. Оларды театр өнеріне пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын атап көрсетті. Жасынан ел әдебиетінің тамаша үлгілерін оқумен бірге халық арасынан шыққан Әсеттің, Ақанның, Естайдың, Жаяу Мұсаның, Балуан Шолақтың сазды, салмақты назды, нәзік әндерін сүйе тыңдап, сүйсіне айтып жүрді. Атақты салдардың асқақ әндерін нақышына келтіріп, орындаушыдан эстетикалық ләззат алды. Кейде өзі де үкілі домбырасына қосылып қоңырлата ән салды.
Осы жайында Ілияспен дәмдес тұздас пікірлес болған қарт әнші Бісміллә Балабеков «Лениншіл жас” газетінің 1971 жылғы 29 январьдағы номерінде жарияланған естелігінде Ілияс Жансүгіров «Құлагер” «Сұршақыз” әндерін айттыруды концерт күні Жұматтан тілек етіп кеткен. Өзі осы әндерді үйінде қоңыр даусымен орындап отыратын.
Ілияс Жаяу Мұсаның «Сапар” әнінің тарихын да біледі екен. Әнді орындатып отырды да «Ойпыр-ай, мынау естімеген қайыру екен, адамды жылатады ғой” деп бір қойды. Ал «Зәурешті” орындағанымда «Шіркін, әні қандай, сөзі асыл, зарлы, үнді. Бірақ, орындауы келіспей жүр” деп Ілияс домбыраны ала салып өзі орындай жөнелді” дейді.
Ақынның жан сезімін Абай сазы жаулап алғаны көпшілікке аян. Ұлы шайырдың филисофиялық өлеңдерін оқи, жинай, зерттей жүріп әндерін орындаудан да жалыққан емес.
Осы жерде ақынның ел әдебиетінің тамаша үлгілерімен қатар музыкасының тарихына да көңіл бөлгендігін айтқанды. Ол А.В. Затаевичтің еңбектерімен қатар, халықтың тұрмысына байланысты «Тойбастардың”, «Жар-жардың”, «Сыңсудың”, «Беташардың”, «Естіртудің” шығу тарихын, күнделікті өмірдегі алатын орнын жақсы білген. Халық әндері «Елім-айдың” «Дүние-айдың”, «Қоштасудың”, «Гүлдер-айдың”, «Туған жердің”, «Айнамкөздің”, «Ғалияның ,” «Сұржекей” мен «Маң-маңгердің шығу тарихын жеке тексерген.
А.В.Затаевичтің айтуы бойынша Шығыс халықтарының этнографиясын, мәдениетін өмірін зерттеген И.В.Рычковтың, Н.С. Палластың, И.Георгидің, Г. Спасскийдің, Г.М.Броневскийдің, А.В.Левшиннің, А.Ф.Эйхгорнның, Шоқан Уәлихановтың күнделіктерімен 1881 жылы Жетісуда болғанфранцуз ғалымы Капиюдің «Қырғыз (қазақ) трубадуры”. Г.Загрянскийдің «Шу және Сырдария бойындағы көшпелі халықтарының тұрмыстары” В.Шмитниковтың «Қазақ және татар әндері”, А.Мошковтың «Орынбор ноғайлары мен қазақтардың мелодиялары” деген мақалаларымен, кітептарымен танысқан. Сондай-ақ Ә.Диваевтің «Қорқыттың бейіті туралы бірнеше сөз” және Құдайберген Жұбанұлының «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы” деген ғылыми еңбектерін зерттеп оқып, халқымыздың әні мен күйін насихаттауға, жинауға жүйелеуге елеулі үлес қосқан азамат.
Дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллин романтикалық үлгідегі «Аққудың айрылуын”, философиялық толғау түріндегі «Көкшетауын оқи жүріп өзі де ел арасындағы аңыз-әңгімелердің негізінде «Мақпал” «Байқал”, «Рүстем қырғыны” және «Исатай” поэмасын қағазға түсірді. «Жорық” пен «Даланы” дүниеге әкелді. «Күй” «Күйші ” сияқты эпикалық дастандарын жазды. Сөйтіп, «Бұлбұл” мен «Әншіден” басталған ән мен күй тақырыбы «Тұңғыш тоғысу” балладасы арқылы поэзиямыздың ең биік асқар шыңы, қазақ совет поэзиясының өрлеу дәуірінің өлмейтін алтын ескерткіші – «Құлагер” поэмасына дейін көтерілді.
Қорыта айтқанда, музыка – Ілияс творчествасына өмірлік өзек болды, шабытына, рухани нәр берді, Талантты ақынның қаламынан поэзия маржаны болып төгілді. Сөйтіп домбыраның сайраған тілі күйдің сазы тарих қойнауында қалған, халық тұрмысындағы шындықы білуімізге оларды қазіргі өмірімізбен салыстыруымызға көмектесті.
Аруақтарды көрінгеннің «көкпары” етпесек
«Қазақ әдебиеті” газетінің 1999 жылғы қазан айындағы №43 санында Сәкеннің аман қалған жалғыз інісі Мәжіттң қызы Рымжан Сейфуллина мен оның күйеуі Қарпық Құсайыновтың «Кілті жоқ құпия” деген көлемді мақаласы жарияланған-ды. Оның мән-мағынасы осы уақытқа дейін арқылы ақынның, қоғам қайраткерінің қайда, қалай өлгені құпия болып келгені, ақиқатын айтатын адамның жоқтығы хақында.
Әрине, өздерін «құзырлы қызмет орны” деп дәріптеген МҚК Сәкен Сейфуллин және оның қаламдас жолдастарының жазықсыздан-жазықсыз өлім жазасына кесіліп, атылғаны, қай жерде көмілгені туралы құжаттар бергені белгілі. Дейтұрғанмен, өкімет 1937-1938 жылдары тұтқындалғандар туралы ақиқатты сонау 1956 жылға дейін жасырып келгенін айтуға тиіспіз. Ардақтыларының амандығын білмек болғандарға: «Олар тірі, дендері сау, он жылға жер аударылды, бірақ хабар-ошар алысуға, жолығуға тыйым салынған, жазаларын жақын маңда өтеуде” деген жаттанды, шығарыпсалма сөздерімен алдаусыратып келгені мәлім. Соның бірі – Сәкен Сейфуллин мен жазушы Бейімбет Майлиннің сыннан өткен досы, ақын, біздің әкеміз Ілияс Жансүгіров жайында да осындай ақпаратпен шектелдік.
Шешеміз (бәріміз Тәте деуші едік) Фатима Зайнуллақызы Ғабитова қосағының ғұмыры мен тағдыры туралы күндіз-түні ойлап, мазасызданатын. Өзі «қара қапас” деп қоңырау таққан «үш әріп” табалдырығын тоздырса да, ондағылардан жартымды жауап ала алмағанына өксуші еді. Бірде органның бір әйелі: «сіздің күйеуіңіз тірі, кесімді уақыты біткеннен кейін үйіңізге оралады, қапа болмаңыз”, – деп, сендіре сөйлеген көрінеді. Сөз төркінін айыра білетін ашынған ана ерінің өлі-тірісінен анық хабар естігісі келетінін айтқанда, хабар беруге уәде етіп, алдап-сулап шығарып салыпты. Арада біршама уақыт өткенде: «1952 жылы Ілияс Жансүгіров Қиыр Шығыстағы лагерьде жүрек талмасынан қайтыс болды” деғп жазылған хат алдық. Ал 1954 жылы Тәтеме (Ф.Ғабитоваға) өзін «Ілияс Жансүгіровтің досы едім” деп таныстырған бір бейтаныс адам арнайы іздеп келіп, әркім туралы аңыздар айтқан көрінеді. Оның мәлімдеуінше, менің әкеммен бірге Қиыр Шығыстағы бір аралдағы лагерьде қара жұмыс істепті. Ақталып елге оралған. Абырой болғанда соңғы кемеге әзер іліккен екен, ал Ілияс Жансүгіров міндетті түрде келесі кемемен үйге келіп қалар деп емексітеді. Шүбәлі жолмен оңай олжа табудың жолына түскен әлгі арандатушының айтқанына имандай сеніп қалған Тәтем «Ілиястың досына” киім-кешек беріп, қолына қыруар қаражат қысып, шығарып салыпты. Әкеміздің жиені, Қазақ тау-кен институтының оқытушысы Болат Тәшенов болса, көктем шыға Новосібірге барып, әкемді қарсы алуға бекінеді. Барымызды алдына тосып, құрақ ұша қарсы алған адамымыз осыдан кейін көпке дейін көрінбей кетті. Жарты жыл шамасы өткенде шешей көк базарда ұшырасып қалған екен, әкемнің әлгі «досы” жалт бұрылып, көпшіліктің арасынан сытылып қаша жөнеліпті. Тәтем қуып жетіп,неге жылыстап жүргенін сұрап, өтірік айтқаны үшін милиция шақырмақ болғанда, кәрі кемпірдің қолынан жұлқына шығып, тайып тұрған. Сол кеткеннен әлі күнге дейін бейхабармыз. Әкеміздің өлі-тірісінің шындығына жете алмай шырылдаған шешей де оралмас сапарға аттанған.
Әкеміздің, оның әдебиет әлеміндегі әріптестерінің жазықсыз жапа шеккендері, көп жыл бойы әркім әр саққа жүгіртіп, бейкүнә біздерді алдағаны, сенімімізге селкеу түсіргені батады жанға. Әлдеқашан зұлымдықпен өлтіріп, артында қалған әйелі мен бала-шағаларына «отағасы тірі, әлі-ақ келіп қалар” деп емексіткені нағыз аярлықтың, ардан безген азғындардың айла-тәсілдері.
Ақпараттары ақиқаттан алшақ болса да қызыл сөзге сеніп, күдерін үзбеген, үмітпен күткен отбасының, туыстардың көңіл-күйін айтсаңшы. Мұндай қасіретті қасыңның басына бермесін. «Халық жауының баласы” атанып, бөрінің бөлтірігіндей сезіктене қараған кезең әсте ұмытылар ма? Несін айтайық, өміріміздің нағыз жалын атар тұсы жасқаншақтықпен, өгейсіреумен өтті ғой.
Аяулы адамыңның өз араңда өмірден өтіп, ауыл-аймақ болып арулап, ақтық сапарға аттандырып салудың өзі арман екен-ау. Ал сүйегінің қай жерде қалғанынан бейхабар болудың өкініші өмір бойы ойыңнан кетпейді, перзенттік борышыңды өтей алмағанына налисың.
Фани дүиеге келген пенденің адами ғұмырын түгел өтеп аттанғаны қандай ғанибет. Қамшының сабындай қысқа өмірдің өзін көпсініп, тұсау салудан артық жауыздық болар ма? Өлім – адами қасиетке салынған бұзылмас бұғау. Адамдардың дүниеден өтуі артында қалғандарға ауыр ниетін, орны толмас өкініш.
Азамат ақын Пушкиннің өмірбаянын оқығанымда маған оны өлім тұзағына іліктірген соңғы оқиғалар қатты әсер етеді. Біздің әкеміздің тағдыры да осындай тар жол, тайғақ кешуге тап болғанына налимыз. Ары таза адамды өресіздердің ұрып-соғуы, жала жабуы, ақырында «ит өлімге” душар еткі қапаландырады. Әкем де, оның жолдастары да өзгелер бақыты үшін өмір сүріп, адал еңбек етті. Жаңа өмірдің жаршысы атанды, әдебиет, мәдениет саласына мол еңбек сіңіріп, арттарына мол шығармашылық мұра қалдырды. Қазақ халқы Сәкенді, Ілиясты, Бейімбетті сонысы үшін қадірлейді, мақтан тұтады. Алайда арыстарымыздың нақақтан күйіп, жауыздар қолынан мерт болғанын біле тұра, кейбіреулердің іштерлық етіп, оларды қайра «халық жауы” етуге тырысулары қайран қалдырады. Бұлардың 1938 жылы Алматыда қанішерлер қолынан мерт болғандары туралы тайға таңба басқандай құжаттар бар бола тұра, сүйектері «ит жеккенде” қалды деген қауесет әлі күнге дейін әр жерден шығып қалып жүр. Менің өз басым, «Қазақ әдебиеті” газетінде келтірілген деректерге сенбеймін.Онда айтылғандар әкемізді алыстағы аралдан алдағы жылы су жолы ашылғанда оралады деген хабардан аумайды. Әрине, мақала авторларының істің ақиқатына жете алмай, арманда жүргендері түсінікті жәйт. Десек те, «анау айтты, мынау айттыны” ауызға алып, құпияның кілтін іздеудің қажеті аз-ау. Сәкен де, Ілияс та, Бейімбет те қазақ әдебиеті тарихынан өздерінің заңды орындарын алады, есімдері елді-мекендерге, көшелерге, мекемелерге беріліп жатыр. Оқырманы бар адамдардың аттары енді өшпейтіні күмәнсіз.
Ал әр түрлі «естелік иелерінің” айтқандары өмірмен өзектес емес екенін мына бір фактіден – ақ білуге болады. Мәселен Мырсалақ Исмайылов жазған «Қарағым, Рымжан” – деп
басталатын хатта : «Біздерді (Сәкен тірі) жабық макшинамен, жабық поезбен Игарка деген жерге апарды. Одан Бидайбо деген жерге апарды. Солопкіге 1942 жылдың аяғы апарды.1943 жылдың басында сол лагерьде Ілияс Жансүгіров өлді… Сәкенді, мен бір орыс жігітімен, шұқыр қазып көмдік… Бейімбет Майлин Бодайбода қалды” делінген. Ал ақиқатын айтсақ, Енесай өзені айлағы осы күнге дейін салынбаған. 1942 жылы фашистер КСРО-ның бүкіл солтүстік европалық бөлігін қолында ұстап тұрғанда кеңестік тұтқындарды майдан шебі арқылы Қиыр Шығыстағы Солопкіге жеткізді деудің қисыны келе қояр ма екен?…
Ал екінші «көріпкел” И.Мудровтың хикаясына сенсек, ол : «1940 жылдың екінші жартысында мен ақталдым … 1941 жылдың жазында Сейфуллин де ақталды, бірақ ол кезде ол кезде ол өліп қалған еді” деп, Магаданда Сәкенмен «бірге болғаны” жайында елді дүрліктіргені, соның өзіне сенген арнаулы комиссияның поляр сыртынан құр қол оралғаны да әлі жадымызда. Осындай өрге баспайтын өтіріктің қажеті қанша еді. Бұл асылдарымыздың бейнесіне сызат түсіргеннен басқа ешқендай да жақсылық әкелмейді. Ескерткіш әрдайым пәк, таза ұсталуы тиіс. Аруақтарды сыйлау, көрінгеннің «көкпарына” бермеу бәріміздің борышымыз.
Қазақ поэзиясының құлагері
1984 жылдың 1 майында қазақ совет әдебиетінің негізін салушылардың бірі, дүл-дүл ақын Ілияс Жансүгіровтің туғанына 90 жыл толды. Бұл мерекені республика, одақ жұртшылығы атап өткен. Айта кетерлік бір жай сол – биыл бір ғана Ілияс емес, қазақ совет әдебиетінің аталары Сәкен Сейфуллин мен Бейімбет Майлиннің де туғанына 90 жыл толады екен.
Ілияс Жансүгіров лириканың шебері, «Күй”, «Күйші”, «Дала”, «Құлагер” поэмаларының, «Жолдастар” деген романның авторы болған еді.
Ілияс көбіне лирик ақын болған. Жасында Талдықорған облысының Ақсу ауданында туып-өскен. Өз әкесі Жансүгір үлкен әкесі Берсүгір айтыс ақына болған екеуі де халық фольклорын көп жиған, білікті адамдар болған. Берсүгір той-топырда домбырамен Біржан-сал мен Сараның айтысын орындаған. Өз басым Ілияспен 1920 жылдан таныс болдым. Ілияс Ташкент курсінде оқып жүргенде, мен Ташкент газетінде істедім. Ілияс Инпрос үйінде тұрып, сол газетте істеді. 1951 жылы мен республикалық «Колхоз” газетінің редакторы, Казкрайком аппаратында (баспасөз бөлімінде) нұсқаушы болып істегенде, Ілияспен жақсы таныс болдым. Ілияс біздің үйде де қонақта болды. Бұл менің сол екі ардагерді ең соңғы рет көруім екен.
Ілияс өлеңдерінің басы Ташкенде, Жетісуда жазылған. «Жалпы жасқа”, «Ұлт отауын тіккенде” (1924), «Ұштасқан үш тілек”, «Гималай” деген өлеңдері оның тырнақ алдысы еді. Сонымен бірге қазақ совет поэзиясының қаймағы болды. Түркстан республикасы құрылып, бұратана ел жастары оқуға тартылғанда, Ілияс:
– Әйел, еркек, жалпы жас,
Көтеріл , көрін, көзіңді аш.
Жазғы күнгі жапырақтай,
Көркей, көгер, гүлің шаш,
–деген .
Бұл өлеңдер оның атын шығарады. Ілиястың келелі ақын болуы 1927 жылы жазылған «Дала” поэмасынан басталады. Аяғы «Күйші” , «Құлагер” болған еді. Пушкин, Лермонтов, Уткиндерден аударғандары өзгеше көркем болды. 1932 жылы ол Пушкиннің «Евгений Онегин” романын қазақ тіліне аударады. Окябрь идеясын, Ленин образын, Орта Азия елдерінің жеке-жеке республика болып, отау тіккенін Ілияс әркімдерден артық және көркем жырлаған.
«Дала” поэмасы Октябрьдің он жылдығына арналған, қазақтың арғы-бергі тарихын қамтыған өзінше бір эпопея болған еді. Кейін «Құлагер” поэмасын жазып, өзінің елден ерек жүйрік ақын екенін көрсетеді. Мұндай ғажап поэма қазақ совет поэзиясында сирек.
Ілиястай сөзге бай, тілге жүйрік ақын аз , оның мұндай жүрдек стилін кейбіреулер фольклоризм деген. Онысы бекершілік, Ілияс өзінің өлеңін идея, философия жағынан мәрмәр тастай етсе, тілін көркемдік жағынан халыққа танымал, ұғымды, образды еткен. Ол бір ғана Абай емес, Махамбет, Шалгез, Бұқар, Қазтуған өлеңдеріндегі өрнектерді де қолданған. «Барып келдім, алып келдім” деп келетін сүйретпе ұйқас, прозаизм дегендерге Ілияс жоқ. Ілияс газет мақаласын ұйқасқа келтіріп, сөз құрайтын эпигондық ақындардан емес. Өлең сөзге жан беріп, тасыған судай оқырманды делбеп, рухтандыра білетін ақын. Ілияста Махамбеттің «Мұнар күн” өлеңіндегі ұйқастар басым. Оны фольклор деуге болмайды. Мұндай стиль бүгінгі халық ақындарында жоқ. Поэзияның беделін арттырып, қуатын, әсерін күшейту үшін ақындар Ілияс стилін жаңғыртып қолданса дейміз. Ілияс стилі басқа ақындар стилінен тіпті бөлек. Прозаизм, эпигонизм поэзияның беделін кемітеді. Аяғын сүйретіп басатын жүйрік болған ба?
Қазақ совет әдебиетінің 1920-1930 жылдар мен 1932-1970 жылдар арасындағы табысын салыстырғанда Майлин, Сәкен, Ілияс, Әуезовтердің әдебиетке қосқан үлесі әркімдердей шоқтықты екендігін атап айтқан жөн. Бізде революция алдындағы демократ ақындар кімнен үйренді дейтін мәселе жете сөз болмаған. Оны 1905-1917 жылдар әдебиеті дейміз. С.Көбеев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Дөнентаевтарды әдебиетке әкелген басты оқиға 1905 жылғы орыс революциясы болған еді. Ленин бір сөзінде 1905 жылғы революция бүкіл Шығыс елдерін оятты деген болса, бұл оқиға қазақ даласында үлкен қобалжу тудырды. 1905 жылды көрген қазақ ақындары орыс халқымен тығызырақ байланысып, сансыз жинақ, терме , хисса шығарып Абай бағытын жақтайды. Ағартушылық идеясы қатарына азаттық идеясы келіп қосылады. 1905 жылы Романовтар орыс халқының қанын төксе, миллиондаған орыс революционерлеғрінің аяғына кісен салып, Сібір мен қазақ даласына жер айдаса, Столыпин, Аракчеев, тәртібін орнатқан Романовтарды қазақ шаруалары орыс халқының да жауы деп білді. Жер аударған орыстарға жанашырлық білдірді. Сол арқылы мұжықтар мен қазақтар достасып кетеді. Психологиядағы бұл өзгеріс С.Шариповтың «Алтыбасарында” бар. Сәкен, Бейімбет, Ілиястарды әдебиет майданына әкелген нәрсе – сол 1905 жылдың революциясы еді. Сондықтан да қазақ жазба әдебиетін сол 1905 жылғы оқиғасынан тыс алып қарамау керек. Қазақ жазба әдебиеті түрлі жанр мен стильде осы 1905 жылдан соң дүрілдеп өркен жаяды. Ілиястың алғашқы жинағы «Балдырғанды” да осы 1905 жыл революциясы тудырған. Сондай ел егесіндей, дәстүр, мектеп көрген ақындарды «бөгде” тұлға деу ретсіз. Еттен өтіп сүйекке жеткен оқиғаларды сол кезде үлкен ойшылдар ғана түсіне білген. Мынау юбилей тұсында оның жерлестеріне, туғандарына, қалың оқырмандарына ақын өмірінің бір кезеңіне куә болған Қызылорда жұртшылығы атынан сәлем жолдаймыз.
Сан-салалы суреткер
«Ілияс өресі биік, өрісі кең эпик ақын еді. Егер Ілияс Жансүгіров поэмасының көркемдік биігіне осы күнгі ақындарымыздың ешқайсысы да жете алмаған жоқ десем, маған ешбір ақын өкпелемес деп ойлаймын”.
(Ғ.Мүсірепов)
Социалистік реализм теориясы тұңғыш рет жазушылардың салтанатты мінбесінен ұлы Горький аузынан мәлі етілген 1934 жылғы августтағы совет жазушыларының бірінші съезінде қазақ әдебиеті атынан І.Жансүгіров сөйлеген болатын. Сол съезде сөйлеген жалынды ақын дауысы қазақ совет әдебиетін бүгін де тұлпар бабындағы сергектікке шақырып тұрғандай. Ъ
Я, совет жазушыларының бірінші съезінде әдебиет туралы сөйлегенде теориялық тереңдік, саяси ақын нысаналы партиялық тілмен сөйлеген ақын үні, сөзі съезге қатынаспаған өзге ақын, жазушылардың, кейінгі толқынды да, жаңа мазмұнды, түрі ұлттық әдебиетіміздің бүкіл болмысын сергек қалыпта ұстап келеді.
І.Жансүгіров творчествосы – сан-салалы тараулардан тұратын көп қырлылығымен қазақ совет әдебиетінің алыптар шоғырында дараланып тұрады.
Ол – ақын, прозаик, драматург, публицист – журналист, сыншы, қазақ совет әдебиеті мен баспасөзінің қаз тұрып қалыптасып кетуіне аянбай тер төккен қайраткер, ұлттар әдебиетін туыстырушы аудармашы.
Қазақ лирикасының ұлы Абайдан кейінгі жаңа мазмұн мен формадағы өзгеріспен дүр сілкіндіруінде өзге қазақ ақындарымен бірге Ілияс ақындығының да лайықты орны бар. Әрине, ақынның қалыптасу, өсу кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктері барлығын ескермесе болмайды. Ақынның 1915 – 1920 жылдар арасында жазылған «Бұлбұлға”, «Әншіге”, «Арман”, «Қалпымыз” , «Тілек”, «Жас жалшыға”, «Кедей тойы”, «Ел шетінде, жау бетінде”, «Не күйде”, тағы басқа өлеңдерінде туған халқының бақытын, болашақты аңсаған тілегін танытатын перзент үні байқалады.
Ілияс Жансүгіров ақындығының бір арансы қазақ совет балалар әдебиетін өркендетуге араналады. Ол қазақ совет әдебиетің дамуының алғашқы кезеңдерінде балаларға аранап, «Балаларға базарлық”, «Малта”, «Шәркей”, «Одақ” , «Өтірік” «Балаларға тарту” атты кітаптарын шығарды.
Ақын сатира жанрларында да өлімді еңбек етіп, «Сықақ”, «Құқ” деген сатиралық жинақтар шығарып, советтік сатираның да жанрлық дамуына елеулі үлес қосты. Ол – Қазақстандағы тұңғыш сатиралық журналдың редакторы.
Қазақ совет әдебиетінің ғылымы мен әдебиет сыны Ілияс мұрасына сонау 20 жылдардан бері айрықша назар аударып келеді.
Көрнекті ғалымдарымыз М. Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Қ. Жұмалиев, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, М.Базарбаев, С.Қирабаев, М.Дүйсенов және басқа зерттеушілер Ілияс творчествосының алуан қырлы қасиеттерін саралайды.
І.Жансүгіров творчествосындағы өзекті буын – қазақ халқы тарихындағы ән, күй, өнер адамын жырлау тақырыбы. Лирикалық өлеңдерінен бастап, эпикалық, поэмаларына дейін осы желімен тақырып үзілмей жалғасады. Мысалы, Әсет ақын атынан айтылатын, «Әнші” деген өлеңінде әншілік өнердегі ән мен орындаушы табиғатының үндесіп жататын құдіретін әйгілейді. Осы өлеңдегі Ілияс шеберлігі хақында академик З.Ахметов «Өлең сөздің теориясы” атты кітабында былай пайымдайды:
«Әннің айтылуын, шырқалуын, әншінің дауысын әйелеп ұшқан аққуға, жерге қонып мамырлаған қоңыр қазға, боздаған саулы інгеннің күңіренген үніне, нөсерлер, жауған жауынға, желмен жапырылған қамыстың суылына, тағы басқа қимыл әрекетке, дыбыс үндерге терең суреттеу тек дайын үлгіге бой ұрғандықтан емес, халық поэзиясындағы сөздің суреттілігін, мағыналы мәнерлілігін мейлінше ұстартып, өңдей білген, кемеліне келген, көркемдік шеберлікті танытады”.
Өнер тақырыбын жырлау Ілиястан кейін бүкіл қазақ совет ақындарына үлгі болып тарады. Мысалы, Ә.Тажыбаев «Күй атасы”, Х.Ерғалиев «Құрманғазы”, Қ.Бекхожин «Ақсақ құланды” жазса басқа ақын, жазушылар халық тарихындағы өнер иелерінің сомдалған тұлғасын жасау дәстүрін жалғастырып келеді.
Лирикаға тән қасиеттерді көлемді эпикалық туындыларға да қосу арқылы орыс әдебиетіндегі дәстүрлі көрініс – психологизмді игеру де І.Жансүгіровтің үлесіне тиді. Ақында қазақ совет поэзиясының Құлагердей жүйрік атандырған қасиеті – ақындық шабыт қайнарына шомылған ғажайып сөз қолданыстары, поэтикалық тіл көркемдігі. Ақынның алып тұлғасы қазақ поэзиясына сөз қолданыс, образдау, өлеңдік құрылыс жағынан әкелген жаңалықтарымен ерекшеленеді. Қазақ әдебиетінің бітім-болмысына толық талдау жасап, бағалаған жоғарыда айтылған ғалымдардың еңбектерінде ақын шеберлігінің қыры-сыры толық талданады. Сонау 20 жылдардан-ақ қазақт әдеби сынының, теориялық жеке мақалалардың, монографиялардың, естелік-эсселердің объектісінде болып келген І.Жансүгіров мұрасы қазір бүкіл ел игілігіне айналып отыр. Бұған дейін бес томдық жинағы шыққанды. Қазақ ССР Ғылым академиясындағы М. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының І.Жансүгіров шығармаларын акдемиялық басылыммен шығарғалы жытқаны бүкіл республика жұртшылығын қуантып отыр.
Ақын есімін өз тұстастары, ізіне ерген інілері, яғни қазақ совет поэзиясының Ілиясты көрген буыны үнемі қастерлеп, ізгілік шуағына толы аппақ сағыныштарын естелік түрінде де жазып келеді. Мысалы, Сыр өлкесінің дүл-дүл ақындарының бірі, марқұм Асқар Тоқмағанбетов «Өтеді күндер” деген естелік кітабында :
«… ағаның алды ақ жайлау емес пе, барсам, көрсем қайтеді деп аңсарым ауып тұратын. Оның «Дала” поэмасын, өлеңдерін жатқа білетін едік. Мен, әсіресе «Гималай” секілді өлеңін қысқа болса да мың жолдық дастанға айырбастамас едім. Өлеңнің шебері, сөз зергері, біздің піріміз еді”, – дейді.
