Әдебиетіміздің алтын қоры
Алпысыншы жылдардың бас кезінде қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушы алғашқы атақты жазушыларымыз Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтың, Бейімбет Майлиннің шығармалары ширек ғасырдай үзілісткен кейін алғаш рет томдық болып басылып шықты. Бұл жалпы қазақ оқырмандары үшін, әсіресе әдеби еңбектерін бұрын оқымаған жас ұрпақ үшін, жалпы совет әдебиеті үшін шын мәніндегі әдеби, мәдени мереке, әдебиетіміздің алтын қорына қайта қосылған рухани зор байлық болды. Қазақ әдебиетінің іргесін салушы Сәкеннің, Ілиястың, Бейімбеттің құнарлы, тұнық шығармалары соңғы жылдарды жеке жинақ ретінде де, кесек, дербес туынды ретінде де өз алдына талай рет жеке кітап болып жарық көрді. Алып ағаларымыздың бірқатар түбегейлі де толымды еңбектері орыс тілінде де, өзге де туысқан халықтар тілдерінде де әлденеше басылып шықты. Мәселен, Сәкеннің «Тар жол , тайғақ кешуі” қазақша да, орысшы да өз алдына бірнеше басылды.
Осы тұста тіпті оынң алдында да М. Әуезовтің, С. Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің көп томдық шығармалары жарық көрді. Абайдың, Ыбырайдың, Сұлтанмахмұттың томдары өз алдына. Әдебиетіміздің аса көрнекті өкілдеріне, тұлғалы ағаларына өкшелес, көбісі өз кезінде олардың шәкірттері, оқырмандары болған көптеген ақын – жазушыларымыздың ұзақ жылдар бойғы жемісті еңбектері том-том болып шығуда. Осының бәрі бүгінгі сан-салалы, шоқтығы биік қазақ совет әдебиетінің іргесін кеңейтіп, шаңырағын жоғарылатып, өрісін ұзарта түсті.
Сәкеннің, Бейімбеттің, Ілиястың ілгеріде әрқайсысы бес-алты том болып шыққан шығармалары осы 1986 жылдан бастап екінші рет қайтадан жарық көргелі отыр. Бұл – оқырмандар үшін өте елеулі де қуанышты оқиға. Өйткені, жиырмасыншы жылдарда жаңа әдебиетіміздің негізін салушы тұлпар да сұңқар жазушыларымыздың бұдан 20-25 жыл бұрын басылып шыққан көп томдық жинақтары бүгінгі жас буын оқырмандардың, әсіресе мектеп шәкірттерінің, жоғары дәрежелі оқу орындарын соңғы кезде бітірген жас ұстаздардың қолдарына оңайлықпен түсе де бермейді. Оның үстіне бүгін біздің қажет-тілегіміздің шеңбері де кеңейді, кітап оқушыларымыз да көбейді, әлі де көбейе бермекші.
Сәкен, Бейімбет, Ілияс әдебиет майданында советтік құрылысымыздың алғашқы өте бір жауапты кезеңінің жиырма шақты ғана жылы ішінде қауырт еңбек етті. Бұл дәуірдің өзінің де көп уақыты совет құрылысының бастапқы арпалысы, шиеленіс-күресі, қайшылығы, қиындығы көп кезеңдерге дөп келді. Осы тұста баспамыз осал еді. Баспасөзіміз де әлі толық қалыптаса қоймап еді. Ақын-жазушыларымыз өз өлеңдерін, әңгіме-очерктерін, повесть-романдарын түзетуге, сырлап-қырнауға мұршалары болмады. Тап күресі, ауыл-қалада мәдени ұйымдар құру, мектеп ашу, халықтың сауатсыздығын жою тәрізді күрделі күнделікті науқандардан қолдары да тимеді. Алғашқы жазушыларымыз әдебиетпен шұғылданғанда екінші жағынан өздерінің негізгі жұмыстарын мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарда, еліміздің экономикасын тез арада көтеру үстінде жүргізді. Сондықтан алғашқы аға жазушыларымыз өз еңбектерін аттың жалында, түйенің қомында асығыс жазды. Әйтсе де осы асығыстық, қызу оқиғаларға күнделікті нақты атсалысу, партиямыздың айбынды ұрандарына жалында үн қосу әдебиетіміздің тұңғыш туындарының ерекше құндылығы болды. Неге десеңіз, біз осы алғашқы ақын-жазушыларымыздың шығармаларынан уақыт тынысын, дәуір үнін, замана көрініс-қасиеттерін, әлеумет лебізін, күрделі құрылысымыздың бейне-сипаттарын айқын көріп, сеземіз.
Ілияс, Сәкен, Бейімбет өз тұстарында өз туындыларының жинақтарын толық шығара алмай кетті. Шығарыла бастағандары аяқталмай қалды. Оның үстіне сол кезде баспасөз беттерін көріп қалғандарынан өзге әлі жариялана қоймаған, немесе бітпей қалған туындылары, сан-алуан хаттары, күнделіктері, алдағы жоспарлары, қысқасы бай архивтері сақталмады. Олардың жұртшылық алдында сөйлеген мазмұнды ды жалынды сөздері қағаз бетіне түспей қалды. Сол себепті де бүгінгі оқырмандар тек өз тұсында жеке мақала, пьеса, очерк, повесть, дастан, роман ретінде кітаптарда, журналдарда, гпзеттерде, әрқилы жинақтарда басылған, көбінде қайта өңделмеген, түзетілмеген қалпында оқиды. Бірақ бұл туындылардың осы алғашқы шынайы нұсқаларының өздері де қазіргі қауымға өте қымбат. Әсіресе, Сәкенді, Бейімбетті, Ілиясты тыңдаған, келісті келбеттеріне, кесек тұлғаларына көздері тоймаған біздің аға ұрпаққа өте қымбат, әрі оттай ыстық. Оның ішінде Ілиястай майталман ақынның қасында болып, үлкен ағаның жол сапарының куәсі болған мына маған бұл ағайындардың әр сөзі көктен естілген әуездей.
Қазір республикамыздың барлық аймақтарындағы секілді, біздің Қарағанды облысының да кітап дүкендерінде С.Сейфуллиннің, І.Жансүгіровтің, Б.Майлиннің бес томдық шығармалар жинақтарына жаңадан жазылу басталды. Біз қалың оқырмандар жұртшылығын осы іргелі туындыларға, қазақ совет әдебиетінің алтын қорына дер кезінде көптеп жазылуға шақырамыз. Өткен жылы Шоқан Уәлихановтың соңғы ширек ғасырда екінші дүркін басылып шыққан бес томдығына көп жұрт кезінде жазыла алмай қалды. Ал уақыт өткеннен кейін өкінгеннен ештеңе шықпайды. Бұдан едәуір жыл бұрын «Қазақ совет энциклопедиясына” жазылу жүргізілгенде де осы іспеттес өкініш аз болған жоқ. «Естімедік, білмей қалдық, айтпадыңдар” деушілер көп болады. Мұның расы да, жаңсақтығы да бар. Сондықтан да біз облыс жұртшылығын, әсіресе институттарымыздың, университетіміздің оқытушылары мен оқушыларын жалпы әдебиет сүюшы қауымды өткендегі ардақты ағаларымыздың айрықша құнды еңбектеріне жазылып қалуға мезгейміз. Сәкеннің «Көкшетауы” мен «Ақсақ киігін”, Ілиястың «Күйшісі” мен «Құлагерін”, Бейімбеттің «Раушан – коммунисі” мен «Шұғаның белгісін” жас ұрпақ сүйсініп, қызығып оқысын дейміз.
Көркем әдебиет туындыларының тек оқытушылар, оқушылар, студенттер үшін ғана шығарылмайтыны белгілі. Көркем шығармалар барлық басшы және қатардағы қызметкерлеріміз, күллі еңбек адамдары үшін де жарыққа шығарылады. Озық идеалы, терең ойлы совет әдебиеті әрқашан да көңіл күйінің пернесі. Көркем туынды үлкен-кішінің бәрін де әділдікке, адалдыққа, достыққа, бауырмалдыққа, еңбек сүйгіштікке, іскерлікке үйретеді, шын мәніндегі лениншіл адамгаршілікке, социалистік Отанымызды шексіз сүюге баулиды. Көркем бейне, сұлу сөз адамды нәзіктікке жетектейді. Әділ, адал, қайырымды қызметкер біздің жаңа қоғамымызға өте қажет. Бүгінгі өскелең өмірімізде жемісті еңбегімізде парасатты өлең-жырдың, жасампаз дәуіріміздің тарихи табыстарын келісті бейнелейтін мазмұнды романның, әңгіменің, деректі очерктің, пьесаның маңызы өте зор. Көркем әдебиет туындылары еңбекшілерді коммунистік, интернационалдық рухта тәрбиелеудің пәрменді тірегі екендігі түсінікті. Осы тұрғыдан алғанда да қазақ совет әдебиетінің негізін салушы кесек тұлғаларымыздың әсте қайталанбас шығармалары біздің мықты құралымыз болмақ.
Әдебиетіміздің осынау негізгі міндет-мақсатына келгенде қазақ совет әдебиетінің негізін қажырлы күрес үстінде қалыптастырушы С.Сейфуллиннің, І. Жансүгіровтың, Б. Майлиннің уақыт, заман, мезгіл шежіресі болып табылатын төл басы туындылары біздің қазіргі ауқымды дәуіріміздің де пәрменді, мықты құралы, өткір тілі, желбіреген туы, мақтанышы мен көркі, жеңісіміздің салтанаты бола бермек.
Қадірменді жерлестеріміз, Сәкеннің, Ілиястың, Бейімбеттің көп томдық шығармаларына тезірек те көбірек ұйымшылдықпен жазылыңыздар демекпіз. Бұл кітаптарға жазылу науқанын өткізіп алмаңыздар демекпіз. Бұл шығармаларға аудандарымыздың, қалаларымыздың бәрінен де қазір жазылу жүріп жатыр. Сондықтан осы алдағы жаңа жылдан бастап «Жазушы” баспасы шығаратын, қолдарыңызға тез келіп тиетін жоғарыдағы құнды кітаптарға жазылуды естеріңізге салып отырмыз. Бұл біздің сіздерге базына-тілегіміз, ал сіздердің – абыройлы борышыңыз, міндет – парызыңыз, әдебиетке қарызыңыз.
Тоқсан күйдің толғауы
Дүниеде алуан-алуан күй бар, күй бар да оның алуан-алуан толғауы бар. Күй дегеніміз жағымды-жағымсыз табыстардың әлде қандай бір еліктіргіш ағысы ғана емес , ол әуен айнасына түскен өмірдің мағыналы бейнесі, адам көңілінің ақ сағымы, алтын сәулесі. Ол — өмір туралы, адамның жан сезімі туралы сиқырлы жыр. Күйдің осы құдіретті күшін беруді Ілияс «Адақтап, жалғыз шапқан жүйрік аттай”, әлі күнге дейін өзіне жан теңгермей келе жатыр.Ол тоқсан түрлі күйдің, тоқсан түрлі тілін, тоқсан түрлі әсерін төккен судың толқынындай бастырмалата суреттеп, көңілімнің желін көтере түсіп отырады.
Алатау күй тыңдады ауылдай боп,
Тас балқып, толқып жатты бауырдай боп.
Аңқылдап алтын күрек домбырадан,
Құйып тұр жазғы жылы жауындай боп.
Жаныңды рахаттанып бір
күй төгілсе, енді бірде:
Қағылды енді бір күй дабылдай боп,
Бұрқырап кетті түтеп, дауылдай боп.
Әлде күш, әлде дауыл, әлде ат шапқан,
Әйтеуір қырдан көшкен сарындай боп.
Сол кздегі ел тұрмысынан,
Еңіреген ерлер бейнесінен елес береді.
Өзінің ордасында батыр Кене,
Тарттырып домбыраны отыр Кене.
Қиялы домбырамен сыбырласып,
Жатқандай шабуыл не, жортуыл не?
Келелі кеңестер не, ақ найза не?
Не тоқтау толқып жатқан айдын көлге?
Көтерген абылайлап ала жалау,
Шақыртты ту бола ма тозған елге…
деп, заман шындығын да хан жүрегіндегі қайғыны да қағаз бетіне қауғысымен төңкере салған. Ханның ақ ордасын ойрандай ұйытып, әбден арбап алған күй туралы аңызыңды қандыра жырлап келеді де аяғында:
Көңілден керуендеп күй көшкенде,
Әр кімнің өз көңлімен тілдескендей.
Батыр да, хан да, қыз да, қазаншы да,
Бәрі бір домбыраға міңгескендей, – деп тамаша да қызықты қорытынды жасайды.
Алтын мен жібек жайған базар түсті мақпал бау, манат ойған ақ отаудың іші, алдында сиқырлы сұлу сурет:
Күлкісі – тау бұлағы төгілгендей,
Сөйлесе меруерт, маржан себілгендей.
«Алғандай жерден пішіп”, –
деген сұлу,
Көркіне көз тойынып, семіргендей.
Тамсантып ауызға бал алдырғандай,
Күйдіріп көкірегіне от жандырғандай.
Қар кетіп, қу жасарып, аш тойынып,
Кәрі жан жігер бітіп жаңғырғандай, –
аурумен оңаша қалған соң, күйші естен айырылады. Баяғы тоқсан күйдің бірі түспей әбден болдырады.
Жүйрікке тышқан тиді жүгірмейді,
Домбыра тық-тық етіп, күй білмейді.
Саусақтар шаппақ төгіл желген де жоқ,
Пернеге әлі бір күй келген де жоқ.
Қаныша қарсы алдында күтіп отыр,
Тартысың енді қашан деген де жоқ.
Жіберді бір мезетте қағып-қағып,
Тасқындап тыңнан бір күй қосылды ағып.
Батырға тоқсан күйдің бірі де жоқ,
Жаңа күй және арынмен кетті лағып.
Міне, осыдан кейінгі сезім алапатын айтып сұрамаңыз. Жігіттің қызға деген шексіз махаббаты, бал шәрбаттай тәтті арман-тілектері әуен болып төгіле береді.
Аққу құс айдын көлге шомылғандай,
Ылашын құс өз бойынан қорынғандай.
Үніндей домбыраның дірілдетіп,
Көк тұйғын суға түсіп шомылғандай.
Ханшаға қара басымен бата алмай қор болады. Махаббатың көк жойқын толқындары қоғамдық теңсіздіктің қара жартасына соғылып, арпалысады.
Күй төкті күшті, қатты құмарланған,
Көзі жоқ , орны қалды мұнарланған.
Әлде қыз, әлде аққу, әлде марал?
Алдында бір сұлу тұр шоғырланған.
Қарар ма еді, әлде көкте жұлдыз болсам,
Ілер ме ед, кәмшәтына құндыз болсам.
Оймақтай аузына жұтылар ем,
Ашыған ашығыма қымыз болсам.
Қос ішекте тербетілген ынтық арман, күйші көңіліндегі арпалыс, гүлдің мазмұны міне осындай. Ал, енді бұл күйді тыңдап отырған Ханша қандай күйде екен десеңші?
Тарттырып іші пісіп күй тыңдады,
Күй шіркін ылпылдады, бипыңдады.
Күйшінің ауруы күйден туған,
Жыбыршып ханыша да құтыңдады.
Япырым-ай, неткен жігіт күйі тәтті?
Күй бар ма екен күйігі мұңша қатты.
Өмірдің бар қызығы домбыра екен,
Жалмап жеп жүрегімді қайда тартты?
Соғады кейде суық, мұздың күйі,
Мұз жапқан қарлы Алатау құздың күйі,
Осы-ақ қой жаза басып жаңылмасам,
Толғанған жар сағынып қыздың күйі.
Не болды, ауырдым ба, жындандым ба?
Жоқ әлде түңіліп жауып ұрлармын ба?
Төсіме құл басымен шықса мынау,
Сүйекке кетпес таңба ұрмаймын ба?
Домбырадағы арыстандай аласұрған іңкәрлік үнді сұңғыла сұлу да қапысыз танып, қатты толқиды. Енді де неше күн, неше түн жан күйзелісіне түсіп, шексіз қиналды. Екі кеудедегі жұлқынған екі жүрек бір-біріне жете алмайды. Қыз жанының қиналғандығы соншалық:
Соқ жігіт! Соқ! Соқ! Соқ жігіт!
күйіңді тарт!
Тоқтатпа «тарт” дегенім –
қылғаным шарт,
Толғауы тоқсан күйдің бір-ақ күй бар,
Сылқылдат! бастыр, бастыр,
қадам, қадам!
Сөз жоқ, соқ , соқ жігіт,
күйіңді тарт!
Безілдет, сарнат, зарлат, үздіктірші,
Керегі жоқ лақтыр әрі, қысқарт, қасқарт!
деп, албырт та асау тілектің кульминациясына – шырқау шыңына жете алмай, шарт сынып отырады.Қанша түндер-ақ жастықты құшықтап, ағыл-тегіл жылаумен өтеді.
Табиғат заңы ханға да, қараға да бірдей. Ұлы махаббат күші, сол махаббатты тудырған күйдің күші – күйшінің өнері бұл дастанда асу берместей аса биік жырланған. Кей біреулер жеткізіп айта алмай діңкеңді құртады. Ал, Ілекең нені айтса да мейіріңді қандырып, армансыз ғып айтады, аршындай шауып, асып төгіліп жатады.
Ілияс Жансүгіровтың күйшісі Баймағамбет сұлтанды жеңген Шернияз ақын сияқты.Бұл шыныда да домбыраның Шерниязы. Ол күй менен хан ордасын «намазға ұйығандай” ұйытады. Ипровизаторн күйші өзінің жаңа күй мен Қарашашты өзіне ғашық етеді. Ақыр-аяғында күйдің күшімен басына азаттық алып, санақ-сұрмен сар даланы дүрсілдетіп бара жатқан дархан күйшіні көресің.
Күйші де – ақын, ол – сыйқырлы әуен сарынының ақыны. Ақынды ақын, поэзияны поэзия ғана жеткізе алады десек, біздің бұған «Күйші” поэмасын Ілиястың ақындық дарынына байланысты тек бір қырынан ғана әңгімелеп отырмыз, бұл бір ғажайып, көп қырлы, көп сырлы, асыл тас сияқты шығарма. Ал Ілиястың ақындық рухы жан жайлауынан шалқы соққан самал жел сияқты, «Аңқылдап алтын күрек домбырадан” есіліп отырады.
