Исабеков Дулат
Ғабиден Мұстафин
Үздіксіз іздену арқылы еңбекпен есейген, қазақ совет әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі — Ғабиден Мұстафин. Ол 1902 жылы Қарағанды облысының Тельман ауданында шағын ғана дәулеті бар шаруаның семьясында туған.
Ғабиден әуелі молдадан дін сабағын алып, мұсылманша сауатын ашады. 1916 жылы Спасск заводының табель жургізушісінен бір жыл орысша оқып, тіл сындырады да, келесі жылы сол заводтағы бес жылдық орысша-қазақша мектептің төртінші класына түсіп, сол бөлімді бітіріп шығады. Бұдан әрі оқуға мүмкіндік болмай, болашақ жазушының оқуы осымен тынады.
1918 жылы туған аулына қайта оралған Ғ. Мұстафин 1925 жылға дейін күнделійті ауыл тіршілігіне араласып, әр алуан шаруашылық мәселелерімен шұғылданады. Ат жалын жаңа ғана тартып мінген жас өспірім жігіттің алғашқы араласқан қоғамдық өмірі, әлеуметтік ісі ауылдық советтің әр алуан жұмыстары болады. Бойында оты бар талапкер жас әлеуметтік өмірге араласқаннан кейін өз білімінің шағындығын сезіне бастайды да, 1925 жылы көктемде білімін көтеру мақсатымен Қазақстанның сол кездегі астанасы Қызылордаға келеді. Бірақ азғантай біліммен белгілі бір оқу орнына түсу мүмкін болмағандықтан, Ғ. Мұстафин Қазақстан Жоғарғы сотына іс қағаздарын тіркеуші болып қызметке орналасады. Болашақ жазушының баспасөз жұмысы мен көркем әдебиетке деген әуелгі әуесқойлығы осы кезден басталады.
Бұл жылдар — азамат соғысының ауыртпалығынан енді ғана есін жинай бастаған қазақ ауылдарында тап күресінің әлі де қызу жүріп жатқан, бай-кулактарға көтере салық салу, оларды тежеу саясатының жүзеге асырылып жатқан кезі еді. Сот мекемесіне ауылдағы жарлы-жалшы, кедей-кепшік, жетім-жесірлердің шағымдары, арыз-армандары көп түсіп жататын. Бұлардың бәрі де Ғабиден үшін күні кеше ауылда өзі көзбен көріп, басы қасында болып келген таныс өмір еді. Осындай шағым, арыздарда айтылатын кейбір қызық фактілердің негізінде Ғ. Мұстафин қысқаша газет хабарлары мен шағын мақалалар жазып, «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Социалистік Қазақстан») газетінде жариялап жүрді. Қалам қызметіне бірте-бірте әуестеніп, құныға бастаған ол енді ептеп әңгіме, очерк, фельетондар жазып көруге талаптанады.
Астанаға келіп, әлеуметтік өмірмен, әдеби ортамен жақын танысу болашақ жазушының өздігінен оқып, білімін көтеру талабын күшейтті. Өз халқының болашағына көз жіберген жігерлі жас халыққа қызмет етудің мықты құралдарының бірі — көркем әдебиет екеніне көзі жетті де, ендігі саналы өмір жолын — жазушылық жолын — біржолата таңдады.
Ғ. Мұстафиннің творчестволық жолы 1927 жылы жарияланған «Сәрсен мен Боқаш» атты әңгімесінен басталады. Әрине, көркем шығарманың терең сырларына әлі қаныға қоймаған жазушының алғашқы адымында еліктеушілік, көргенін, сезгенін сол қалпында өзгеріссіз қағазға түсіріп жаза салушылық болмай қалған жоқ.
Ғабиденді қоғамдық өмірге де, әдебиет әлеміне де алып келген Ұлы Октябрь революциясының жеңісі, советтік заманымыздың социалистік құрылыс жылдарының шындығы болды. Бұл жылдары советтік жаңа өмірді жырлайтыи жаңа жас әдебиет туып, күннен-күнге қабырғасы қатайып, бұғанасы беки бастады. Идеологиялық майданның ең бір көрнекті саласы болып саналатын көркем әдебиетте де еңбекші бұқара өкілдерінің белсенділіктері арта түсті. Жергілікті газет-журнал редакцияларының төңірегіне сауаты шала-шарпы ауыл тілшілері, еңбекші жастар тобы топтаса бастады. Міне осындай газет-журналдарға әңгіме-очерктерін жиі әкеліп, бағыт-бағдарын, идеялық бетін бірден-ақ жаңаша бастаған жас түлектің ортасында Ғ. Мұстафин де болды.
ӘҢГІМЕЛЕРІ
1929 жылы Ғ. Мұстафиннің «Ер Шойын» атты тұңғыш әңгімелер жинағы жарыққа шықты. Оның алғашқы әңгімелері ауыл кедейлерінің таптық сана-сезімдерінің оянуы, байларға, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес т. б. сол сияқты өзі көзбен керген таныс тақырыптарға арналды. Бұл жинақтың негізгі мазмұны міне, осы тап күресі еді. Мәселен, Шойын жайындағы әңгімеде қанша уақыт бойы Қоржық байдың тепкісінде төзімділік жасап, кейістік білдірмей келген кедейдін совет заманы тұсында сана-сезімі оянып, байлардан есе қайтарып кек алу үшін, топтасу, ұйымдасу қажет екенін түсіне бастағаны баяндалады. Шойын өзінің інісі, комсомол мүшесі Болаттың көмегімен ауылда қосшы ұйымын құрып, Қоржықтың мал-мүлкін кәмпескелеп, кедей-кепшіктерге бөліп береді. Әңгімеде жазушы таптық күрестін ұйымшылдық, бірлестік сипатының маңызын түсіндіруге күш салады. Ол кезде бұл сияқты әңгімелердің үгіттік, насихаттық маңызы ерекше болатын. Расында да күні кеше өз тағдырына мойын сұнып, көнтерлік көнбістікпен жүрген кезінде Шойындар нендей бейнет көрмеп еді?! .
1927 жылы жазылған «Қан» деген әңгімесінде жазушы Шойыннын, Төкіш мырза мен Бәлкен байдың жер үшін таласқан барымтасында байдың сойылын соғамын деп соққыға жығылып, қанға боялғанын, аяғы сынғанын суреттейді. Әрине, ол кезде Шойын бұл барымтадан өзіне келер ешқандай пайданың жоқтығын, байдың итаршысы боп, қарадай ауыр бейнет тартып жатқанын әлі түсініп үлгірген жоқ еді. Бұл жайлардың бәрін де Шойын байларды кәмпескелеу тұсында толық түсініп, аңғара бастайды.
1928 жылы жазылған «Қашқын» деген әңгімеде Қуат деген жылқышының Малқамбай байдың есігінде жүріп, соққыға жығылып, көзі шыққан әкесіне ара түсемін деп, байға қол жұмсағаны үшін, жазықсыздан-жазықсыз абақтыға алынып, жер аударылғаны, жолда урядник пен почтабайды соққыға жығып қашып, ақыры қуғыннан қорқып елден жырақ шығып кетіп, ауыл арасында «қашқын, бұзық» атанғаны айтылады. Бұндай атақ пен қуғын-сүргіннен Қуатты да тек қана Ұлы Октябрьдің жеңісі, Совет өкіметі құтқарып алады.
Міне, осы алғашқы әңгімелерінен кейін жазушы көп жыл бойы керкем әдебиеттен қол үзіп кетті. Бұған оның 1930 жылы май айында Қарағанды қаласына жұмысқа кетуі себеп болған еді. «Мен келгенде,— деп еске алады жазушы өз өмірінің бұл кезеңін,— Қарағандыда бес-алты жаман барак қана, 30—40 жұмысшы ғана бар еді. Олар көмірді қайламен қазып, сыртқа темір шелекпен қол буран арқылы шығаратын. Шахта дегендері бір ғана құдық».
1933 жылдың басында жергілікті ұйымдардың ұйғаруымен жазушы «Қарағанды пролетариаты» газетінің жауапты секретары қызметіне тағайындалды. Бірақ көп кешікпей Ғ. Мұстафин Новосибирь қаласында «Қызыл ту» атты қазақ тілінде шығатын жаңа газеттің ашылуына байланысты, сонда жұмысқа ауысты. Тек 1938 жылы ғана ол, газет жабылған соң, Алматыға қайтып оралды.
Көркем әдебиеттен қол үзіп кеткен 7—8 жыл ішінде, жазушы журналистік қызметіне едәуір төселіп қалған еді.
Алматыға келісімен ол «Әдебиет майданы» (қазіргі «Жұлдыз») журналына қызметке орналасты да, 1940 жылдан бастап біраз уақытқа дейін журналдың бас редакторы болып істеді.
РОМАНДАРЫ
1938 жылы Алматыға келісімен бастаған «Өмір не өлім» романын 1940 жылы жеке кітап етіп бастырды.
1945 жылы Ғ. Мұстафин соғыстың ауыртпалық жылдарында тары егісінен мол өнім алып дүние жүзілік рекорд жасаған атақты Шығанақ Берсиевтің өмірінен «Шығанақ» атты романын жазды. 1948 жылы Ғ. Мұстафиннің Қазақстанда колхоз құрылысының жаңа кезеңін бейнелейтін «Миллионер» повесі жарыққа шықты.
Көп кешікпей орыс тілінде де жарыққа шыққан бұл шығармалар жазушы есімін енді тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Одақ көлеміне таныта бастады. Бұдан соң жазушы бір кезде «Өмір не өлім» романында көтерген өндіріс тақырыбына қайтадан бет бұрып, 1952 жылы «Қарағанды» романын жариялады. Ал Қазақстандағы НЭП және ірі бай-феодалдарды конфискелеу дәуірінің тарихи оқиғалары жазушының 1960 жылы жарыққа шыққан «Дауылдан кейін» атты жаңа романының сюжеті болды. Соңғы жылдары Ғ. Мұстафин бірыңғай творчестволық жұмыспен шұғылданып, өз өмірінен, аға буынның өкілдері өткен тарихи кезеңдерден мемуарлық трилогия жазу үстінде. Осы трилогияның «Көз көрген» атты алғашқы кітабы 1963 жылы жарияланды.
Үздіксіз іздену, өсу үстінде келе жатқан талантты жазушы-
ның «Миллионер», «Қарағанды» сиякты бірқатар шығармалары
орыс тілі арқылы Одақ көлеміне шыққаны өз алдына, көптеген
шетел тілдеріне де аударылды.
