Жүсіпбек Аймауытов
Жүсіпбек Аймауытов туралы тегін қазақша реферат.
Аумауытов Жүсіпбек (1889, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Қызылтау атырабы – 1931, Мәскеу) – жазушы, драматург, аудармашы, зрттеуші, публицист. Әкесі Аймауыт кедей болғанымен, арғы аталары Дәндебай мен Қуан текті, дәулетті, атақ – абілікті Жүсіпбек жастайынан арабша хат тану, оқу үстіне, ағаш шебірлігі, темір ұсталығы өнері қатар үйренген. Он бес-он алты жасында Павлодарға қашып барып, орысша-қазақша екі класты мектепке түседі. Бір жағынан бала оқытып, қаражат таба жүріп, оқуын 1914ж. бітіреді де, Семейдегі оқытушылар семинариясына түседі. Оны 1918ж. аяқтайды. Аймауытов 1911-1914ж. ауылда мұғалім, 1919-1922ж. Республикалық Халық ағарту комиссариатында алқа мүшесі, Семей губернаторы оқу бөлімінің бастығы, «Қазақ тілі» газетінің редакторы. 1922-1924ж. Қарқаралыда мұғалім, 1924-1926ж. «Ақ жол» газетінде әдеби қызметкер (Ташкент), 1996-1929ж. Шымкент педагогикалық техникумының директоры қызметтерін атқарады. 1929ж. басталған кеңестік қуғын-сүргін кезінде қамалып, 1931ж. атылды. Әлеуметтік төңкерістің заманында өмір сүрген Аймауытов өзінің қысқа ғұмырында артында аса бай әдеби, ғылыми мұра қалдырды. Ол В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопяссон, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р,Тогор, Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой, Дж.Лондон шығармаларын «Интернационалды» бірқатар ғылыми еңбектерді қазақ тіліне аударды. Қараңғылдық қоюланып келеді. Аймауытов қазақ әдебиетінде көркем прозада алғаш леризм әкелген, сондай-ақ пейзаждың үздік үлгісін, психологизмін терең иірімдерін тамыршыдай дәл басқан нәзік стилист суреткер. Аумауытовтың «Қартқожа романында мынадай нәзік сурет бар» «Аспанда ақ сабынның көбігіндей ақ мақтадай ақ бұлттар» немесе «Ақ білекте», «Ұйытқып соққан ызылдақ жел» . Сабаған жүндей түйдектелген шыңылтыр, сұрғылт бұлттар тоғытқан қойдай шоғырмақтанып, тауға қақпақ болатындай, тауды тұншықтыратындай, аш тауықша селдір-бірлеп қылқыр жатыр. Жұлдыздар мен бірге үміт сәулелері бір-бірлеп батып бара жатқандай Ақбілектің сұн жүрегі әлденені сезгендей болды. Аймауытов пейзаж арқылы табиғат құбылыстарына көркемдік мінездеме беріп қана қоймай, бейненің күрделі психологиялық жай-күйін дәл, үйлесімді береді. Аймауытов қазақ көркем прозасының ықпалы зор болған суреткер.
1918-1919 жылдарда М. Әуезіовпен бірге Семейде «Абай» журналын шығарып, «Екеу деген бүркеншік атпен, Әуезовпен бірлесіп, Абайдың өмірі және қызметі» (1918, № 2), Абайдан кейінгі ақындар (1918, № 3) деген мақалалар жазды. Аймауытовтың көркем шығармалары эстетикалық бояуының қанықтығымен, көркемдік қуатымен, стильдік даралығымен қазақ әдебиетінде соны бағыт қалыптастырды. Аймауытов педагогикалық оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас ұрпақтың жан-жақты білім алуын көздеген еңбектерін, оқу-құралдарын жазды. Педагог, психолог, методист, эстетикалық тәрбие туралы зерттеулер жазды; әдебиет, эстетикалық сын саласына араласты, сан алуан публистистикалық мақалалар жазды. «Қартқопа», «Ақбілек» романдарын , «Күнкейдің жазығы» повесі, «Шернияз», «Ел қорғаны», «Мансапқорлар пьесалары», «комплексті оқу жолдары», «Жан жүйесі», «Өнер таңдау», «Мажанның ақындығы туралы» ғылыми еңбектері күрделі дарынның қазақ әдебиеті тарихындағы өлмейтін орны бар шығармалары. Аймауытовтың «Қарт қожа», «Ақбілек» ситяқты романдары сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кен тынысты кейіпкер бейнесін, ол өмір сүрген уақыт, тірлік кешкен орта ауқымында жан-жақты мүсіндейтін қазақ әдебиетіндегі алғашқы көлемді эпикалық шығармалар.
Жазушы прозасы қазақ әдебиетінде ақ өлең үлгісін туғызуға жол ашты. Ол драмалық шығармалар жазуға ерте талпынған. Семейде оқыған жылдары жастардың ойын-сауық үйірмелеріне белсене қатысты, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған, өзі басты рөлдерде ойнаған.
1917 жылы 17 желтоқсанда Семей жастары перделі пьесаларын қойған. Кейін автор шағын пьессалармен қатар, перделі драмалық туындылар жазған.
«Интернационал», «Жас әскер» («Молодая гвардея») сияқты революция дәуірінде кең тараған. Күрес жырларын қазақша аударған. Жазушының балаларға арнап жазған. «Жаман тымақ», «Шал мен кемпір», «Көк өгіз», «Үш қыз» атты суретті кітапша ертегілер бар. Өмірінің көбін баспасөз маңында өткізген. Жазушы үлкен публицистикалық ретінде де танылды.Сол кездегі мерзімді баспасөз беттерінде ол жазған мақалалар, оқшау – фельетандар, хат-хабарлар көп.
Әдеби сын мақалаларының елеулілері. «Абайдан соңғы ақындар» (1918 жылы М.Әуезовпен бірігіп жазған), «Мағжанның ақындығы туралы (1925), т.б. Ол театр, музыка, өнер тарихына қатысты көптеген мақалалар жазған. Білімге, ғылымға үндейтін «тәрбиеге жетекші» (1924), «Психология» (1926), «Жан жүйесі және өнер талдау» (1926) атты кітаптары бар.
Ол Н.В.Гогольдің «Ревезорын» («Бақылаушы» деп аударған), А.С.Пушкиннің «Тас мейман», «Сары сері», «А. Дьюманның» «Талила (дәмелі деп аударған), д.ж Лонданның «Телегей теңіз», К.Берковичтің «Ор бике», С.Шуйковтың «Тау еліндегі оқиға» атты кітаптарын сондай-ақ тарих, саясат, заң салаларынан да бірқатар шығармаларды аударған. Бұлар Жүсіпбектің өз заманының жан-жақты білімді, ағартушы, педагог ғылымы есебінде тұлғаландыра түседі.
1988 жылы ақталды. 1989 жылы жазушының бір томдық, 1996 -1999 жылы бес томдық шығармалары жарық көрді.
еген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныншы хикмет Арыстанбаб өсиеттерінен тұрады десе де болады. Бұл хикметтерден байқайтынымыз, Арыстанбаб адамдарды инсаниат жолына шақырып, алдына «иншалла, есіткендерді хақтан тілеп алармыз, Шайтан жолынан алып, хақ жолына салармын, медет берсе, Мұстафа күнәларын тілермін» деп мақсат қойған. Арыстанбаб жайлы ең құнды мағлұматтар да осы хикметтерден кездеседі. Алайда үлгі-өнегесі елге аңыз болып тараған Арыстанбабтың тұрмысы, тіршілігі жайлы нақты деректер сақталмаған. Оның дүниеауи өмірі жайлы өз хикметтерінде Ясауи «жатқан жері кедір-бұдыр, көргені қорлық пен зорлык» деп қана сипаттап өткен. Арыстанбаб жөнінде К.Г.Зелеман, Ә.Диваев, В.В.Бартольд, М.Е. Массон, А.А.Семенов, Дж.Тирмингем, И.Меликофф еңбектерінде кездеседі. Арыстанбаб тек Отырар өңіріне ғана емес, түркі әлемінің исламдануына септігін тигізген ірі тұлға болған. Отырар ауданында қазір Арыстанбаб атындындағы мешіт, қонақүй, т.б. мәдени мекемелер бар. Оның қабірі де сонда.
АРЫСТАНБАБ КЕСЕНЕСІ – сәулет өнері ескерткіші Шәуілдір ауданының солтүстік-батысқа қарай 8 км жерде орналасқан. КесенеҚожа Ахмет Ясауидің ұстазы болған Арыстанбаб қабірінің басына салынған. Алғаш ғылыми әдебиетте 1898ж. И.Т.Пославскийдің «Развалины города Отрара» мақаласында аталады. 1903ж. Отырарды зерттеген А.Черкасов есебінде аталып өтіледі. Оның жазбаларында Арыстанбаб кесенесі әулие және шәкірттері жатқан екі бөлмеден, сондай-ақ алдындағы бастырмадан тұрғандығы жазылады. Бұл жоба 14 ғасырдың құрылысына сәйкес келеді. Ол құрылыстан бүгінгі күнге дәліздің ағаштан жасалған оюлы тіреулері жеткен. Ел аузында «Арыстанбаб дүниеден қайтқан соң, оның денесін ақбураға артып, түйені еркіне жіберіп, халық соңынан ілесіп отырған Сол ақ бура шөккен жерге Арыстанбаб жерленген екен» деген сөз бар. Оның басына кесене кейін, Әмір Темір заманында тұрғызылған. Осыған орай ел арасында тағы мынадай аңыз тараған: «Қожа Ахмет кесенесінің қабырғалары қаланып болған түні алып жасыл өгіз келіп, дуалдарды мүйізімен соғып құлатып кетеді. Ғимараттың қабырғасы қайта тұрғызылып, күмбездері қалана бастағанда осы оқиға тағы қайталанып, құрылыс үйілген төбеге айналды. Бұл жай Әмір Темірді көп ойландырады. Бір күні түсіне ақ киімді шал еніп, ол Қожа Ахметтің алғашқы ұстазы Арыстанбабтың қабірінің үстіне мазар сал деп кеңес береді. Осы кеңес орындалған соң ғана , Әмір Темір Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі құрылысын ойдағыдай аяқтапты».
АРЫСТАНБАБ МӨРІ — тарихи мөр. Ел аузында Арыстанбабтікі деп аталғанымен, әлі ғылыми тұрғыдан нақты дәлелденбеді. Ағаштан ойып жасалған. Жалпы пішімі дөңгелекше, бетінің диаметрі 11,5 см. Қазір әбден қарайған, кей жерлері жарылған. Мөрдің қасбетінде гүл тәріздес өрнек, арабша жазулар бар. Мөрдегі Қожа Ахмет Ясауи есімін алғаш С.Ергобеков оқыған. Қалған жазуларды Ахмет Ясауи сағанасының тайқазаны мен шырағдандар жазуын оқып, арнайы мақалалар жазған А.А.Иванов қарады. Мөр ортасында «Сұлтан Қожа Ахмет Ясауи» деген сөз, айналасындағы жапырақшаларда (оңға қарай ретімен) «Шайкы Ахмет Равенде, Шайқы Ахмет Жами, Шайқы Ахмет Маржан, Шайқы Ахмет Қабир, Шайқы Ахмет Аркам, Шайқы Ахмет Саххак, Шайқы Ахмет Харб, Шайқы Ахмет …. (толық оқылмайды), Шайқы Ахмет Марсал» деген адам аттары кездеседі. Арыстанбаб мазары Арыстанбабтың шырақшылары болған Шерімбет және Нарымбет әздер қолынан Бабахан қары деген кісіге, одан сол адамның келініне көшкен.
