Абай шығармашылығына арналған тест сұрақтары
1-Е
2-Д
3-А
4-Г
5-Е
6-А
7-Е
8-Б
9-А
10-А
11-А
12-А
13-Е
14-Г
15-Г
16-Д
17-А
18-Б
19-Е
20-Б
21-Д
22-А
23-Е
24-Д
25-Г
26-А
27-А
28-Г
29-Е
30-Б
ным бермейтін кәрі құданың образы арңылы ңыстың да ңайталап соғып, көшпелі елдің тіршілігін тарылта беретін жайын бейнелейді. Өлеңде мал баңңан ңазаң даласының қысңы тіршілігі мен пейзажы шыншылдықпен шебер суреттеледі.
Абайдың табиғатты суреттеудегі жаңаша ізденісін, өсу-өрлеуін танытатын туындылары — бұдан кейінгі кезекте жазылған күзге арналған екі өлеңі («Күз», «Қараша, желтоңсан мен сол бір-екі ай», 1889). Бұл өлеңдерде өмір мен табиғат шындығы жаңаша идеялық-керкемдік тұрғыда суреттеледі. Алдыңғы екі өлеңде ақын назар аудармаған көшпелі елдің жүдеу тіршілігі, таптық, қоғамдық ңайшылықтар соңғы өлеңдердің негізгі мазмұнын құрайды.
Көшпелі елдің жүзгі тіршілігі мен табиғаттың жүдеу көрінісін:
Жасыл, шөп, бәйшешек жоқ бүрынгыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айрылған ағаш құрай,—
деп суреттеген ақын ізінше-ақ осындай ортадағы кедей үйдің тұрмысын көрсетуге ауысады. Күзгі суықтағы бай мен кедей үйлерінің тіршілігін бір-біріне қарсы қояды. Үлкен адамдар ғана емес, жас бала, кемпір-шалға дейін атап, осылардың өз ортасындағы күн көрісі шындығын ашады:
Кедейдің өзі жүрер малды бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тоңған иін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер ңатыны бүрсен, қағып…
Қар жауса да тоңбайды бай баласы,
Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.
Бай қлына жалшы ұлы жалынышты,
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.
Бұл суреттер Абайдың қазақ аулындағы таптық жікті айқын танып, әр тап өкілдерінің сыртқы бейнесін ғана емес, ішкі сырын да түсіне бастағанын байқатады. Ол еңбекші елдің жоғын жоқтап, мұңына ортақтасады. Біраң теңсіздіктен құтылу жолын айта алмайды. «Байда мейір, жалшыда бейіл де жоң, аңдыстырған екеуін құдайым«ай!»— деп ренжіп, байға «жас бала, кемпір-шалын тентіретпей, бір қыс сақта, тас болма сен де о ғүрлы» деген аңыл айтумен шектеледі.
«Жазғытұры» (1890) өлеңінде де Абай бұл мезгілдің өзіне тән суреттерін жасайды. Мұнда табиғат әлеміне кірген жаңалықтың иесі—«ата-анадай елясіреген күннің көзі» көбірек айтылады. Ақын сезімі қыстай қысылып шықңан ел қуанышына ортақтасады:
Қырдағы ел ойдағы елмен араласьш,
Күлімдесіп, керісіп, құшаңтасып,
Шаруа ңуған жастардың мойны босап,
Сыбырласып, сырласып, мауқын басып.
Аңын қазақ даласындағы жазғытұры кездің барлық суретін толың берумен бірге, бұл кезді ңазақ халңьщың еңбекке ұмтылатын, тіршілік үшін күрестің қайнар мезгілі деп таныды:
Мал семірер, ақ пенен ас көбейер,
Адамзаттың көңілі өсіп, көтерілер.
Қара тастан басңаның бәрі жадырап,
Бір сараңнан басқаның бейлі енер.
Абай табиғатты жырлауға кейін де оралып отырған. Бұл тұрғыдағы сәтті ізденістердің ңатарына «Желсіз түнде жарық ай», «Көлеңке басын ұзартып» атты өлеңдері жатады. Бұларда ол табиғатты сырттай тамашаламай, елең кейіпкерінің кеңіл күйімен, ішкі сезімімен табыстыра, ұштастыра суреттейді. Әсіресе соңғы өлеңде кешкі табиғаттың сұрғылт суреті ақын көңілінің күңгірт бейнесімен шебер астасу, қиюласу табады:
Көлеңке басын ұзартып,
Алысты көзден жасырса,
Күнді уақыт қызартып,
Көк жиектен асырса;
Күңгірт көңілім сырласар
Сұрғылт тартңан бейуаққа.
Төмен қарап мұңдасар
Ой жіберіп әр жаңқа.
Бұл жолдар табиғаттан алған әсерді ақынның жүрек сыры жайлы ойларымен толыңтырады. Оның күңгірт сезімі алабұртып, мұңға тартып, оңырманды да ойландырады. Өз басының шарасыз күйін, іске аспаған ойларын ол адасңан күшікке теңейді («Адасңан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ой»). Айласыз, әлсіз күшіктің көшкен елдің жұртында ңалып, ұлып-ұлып қайтқан бейнесін өз басының трагедиялық күйіне ұқсатады. Сөйтіп, жалғыздық тақырыбына үлкен әлеуметтік-философиялық мән-мағына береді.
Адам мен табиғаттың бірлігі тақырыбын орыс поэзиясынан ала отырып, Абай қазақ өмірімен байланысты кең дамытты. Бұдан «Ақын неғұрлым данышпан болса, соғұрлым табиғатпен терең араласып, оны құшағына тұтас ңамтып алады. Сөйтіп, бізге табиғатты өмірмен барынша байланыстыра көрсетеді» деген В. Белинский сөзінің шындығы көрінеді.
