Махмұд Қашғари — өз заманының энциклопедист ғалымы
НүсіповаА.К.,Р.Қыдырбайқызы,Р.Қ.Баймұхамбетова.,- Талдықорған қаласы
«Диуани лұғат ат-түрки» атты тіркі ділдес елдердің әйгілі сөздігінің авторы – Махмұд ибн әл Хусейн ибн Мухаммед әл Қашғари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан. Бұл жөнінде белгілі ғалым Әшір Нәжіп мынадай ой айтады: «Сөж жоқ оның өмірі Баласағұн қаласымен тығыз байланысты. Бұл жерде ол ұзақ жылдар бойы тұрған болу керек. Ал Қашғари деген лақап аты. Оның Қашқар қаласында оқығанын немесе сол қалада ұзақ уақыт тұрғанын көрсетеді»
Махмұд Қашғари «Диуани» сөздігінің алғы сөзінде: «Қайырымды, мейірімді Алланың атымен бастаймын. Енді Мұхаммедтің айтар әңгімесіне назар салыңыздар. Мен Тәңірдің гүлденген мемлекетті түркілердің топырағында жаратқанын, өмір біліктерімен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңір оларды түркілер деп атап, асқан сән-салтанатқа ие қылды.
Сондықтан мен түркілердің зерек қабілет иелерінің бірі, әрі ұрыстағы шебер найзагері болғандығынан олардың шаһарлары мен далаларын түгел кезіп шықтым. Түрік, түрікмен, оғыз, жігіл, яғма, қырғыздардың сөздермен сөйлеу мәнерлерін зерттеп, қажеттісін пайдаландым. Әрқайсысының тілі мен салты санама әбден қалыптасты. Соларды мұқият зерттеп, арнайы әліппелік тәртіпке келтірдім. Мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-көркем мұра болып қалсын деген ниетпен түркі елдерінің сөздігін жасап, кітапқа «Түркі сөздерінің жинағы» деп ат қойдым».
Махмұд Қащғари тіл білімі мен әдебиетке қатысты көлемді де, күрделі екі ғылыми еңбек жазған. Бірі – «Жавахирун – нахв фи луғотит турк» (Түркі тілдері синтаксисінің қағидалары) деп аталады. Өкінішке орай, М.Қашғаридың бұл еңбегі бізге жетпеген. Кітаптың тағдыры әзірше белгісіз күйінде қалып отыр.
«Диуани лұғат ат түрки» 1074 жылы жазылған. Бұл түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасы. «Диуани лұғат ат түрки» түрікше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге, ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ ғылыми еңбек.
Біз үшін ең маңыздысы – автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса құнды материалдар – түрлі тақырыптағы өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер және басқа сөздер үлгілерін енгізген. Әдеби шығармалар мен халықтық фольклордан алынған үзінділері М.Қашғари осы сөздіктегі әрбір сөздің мән-мағынасын оқушысына тереңірек түсіндіру үшін мысал ретінде алып отырған.
Кітабының маңыз-мақсатын автор өз аузынан дәлме дәл түсіндірген: «Мақсатым – талапты жас ізденімпаздарға дәл бағыт-бағдар сілтеп, ілім-білім болашағына барынша мол көмектесу. Пікірлестерімді толық риза еткендей, керегіне жауап беру»,- дейді.
«Диуани лұғат ат түркидің» түпнұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткен көшірмелері туралы әр түрлі пікірлер бар. Барлық түркологтардың зерттеп, пікір айтып жүргені – сөздіктің 1266 жылғы көшірме нұсқасы. Оны Дамаск (Шам) қаласында тұратын Мухаммед ибн Ебибекир ибн Ебилфетих көшірген.
Кітап жазылғаннан кейін, араға екі жүз жыл жылдай уақыт салып барып, автордың өз қолжазбасынан көшірілген бір нұсқасы қазір Стамбулдағы Фатих кітапханасында сақтаулы тұр. Оны көшірген хуснихатшының аты — Әбу Бәкір бин Абдулфохат.
«Диуанның» қолжазбасын алғаш рет 1914-1915 жылдары Али Амири деген түрік ғалымы Стамбулдағы «Саһаблар жыршысы» деп аталатын кітап базарынан сатып алған, одан соң ол жазбаны жөнге келтіруді Қиласми Рифатқа (Рифат Билге) тапсырған. Рифат ол мұраның қолжазба көшірмесін жасап, 1915 жылы 1-2 кітабын, 1917 жылы 3 кітабын Стамбулда бастырып шығарған.
«Диуанның» тілін зерттеу, текстерін жариялау сияқты жұмыстармен көп ғалым айналысқан. Мысалы К.Броккльман ондағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит тәртібіне түсіріп, немісше аудармасын жарияласа, 1939-1941 жылдары түрік ғалымы Басым Аталай «Диуанның» түп нұсқасын (1914) түрік тіліне аударып, үш томдық сөздік пен бір томдық индексін Анкарада 1934-1943 жылдары жариялаған.
Сөздік деген термин – басында бір-ақ мағыналы атау болғанмен, қазір түрлі мәнді, кең мағыналы сөз. Бұл жалпы мағынада сөздік қор деген сөзді, ұғымды да түгел қамтиды. Мұны көне түркі тілдерінде лұғат деп атаған. Сөйтіп, сөздік дегеніміз – белгілі бір тілдің сөздік құрамындағы жалпы я, белгілі бір саладағы жеке сөздердің алфавиттік тәртіппен тізіліп, жүйеге түскен түрі.
Сөздік – кітап болып басылып, қолжазба ретінде көшіріліп тарауы мүмкін. Мұндай сөздіктердің жинақты атауы – лексикография деп аталады. Лексикография грекше — lexikon (лексикон) сөздік, grapho – жазамын деген екі сөзден жасалған. Мұның мағынасы бір тілдегі сөздерді жинап, құрастырып, жүйеге келтіріп, сөздік етіп шығару деген болады.
Ерте кездегі әдебиетте мұны кейде Глоссари деп атаған. Глоссари деген сөздің мәні – қиын сөздердің комментариялы тізімі деген мағынаны білдіреді, сондықтан оны көнеріп, сирек кездесетін сөздердің түсіндірмесі деген дұрыс, өйткені оған жалпы халықтық сөздердің көбі енбейді, көлемі шағын сан жағынан аз, көбінесе көнеленген текстерді түсіндіруге ғана арналған шолақ көмекші құрал болған.
Сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сол кездегі сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
«Диуани лұғат ат түрки» — тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған аса құнды ғылыми еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келді. Мәселен, осы кітап табылғаннан кейін ғана Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.
М.Қашғари тек түрік тіліне тән сөздерді ғана енгізуді мақсат еткен. Сондықтан бұл сөздіктен – түркі халықтарының киім-кешек пен үй жиһаздары, құрал-саймандар мен шаруашылық бұйымдары, қару-жарақ пен музыка аспаптары, туыстық атаулары мен рулар, әскери атақ-дәрежелері мен атаулары, тағам аттары мен хайувнаттар, өсімдіктер мен әлем аттары, ай және күн аттары, қалалар мен елді-мекендер этнотопономикалық атаулары, ауру-сырқау мен дәрі-дәрмектер, ойын-сауық және салт-санаға байланысты алуан түрлі салаға бөлініп жатқан сөздерді табуға болады.
М.Қашғари кітапты сегіз бөлікке бөліп жазған:
Академик А.Н.Кононов кітапта қамтылған материалдарды бес салаға бөліп қараған:
Махұд Қашғаридың бұл сөздігін энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол кездегі ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына салт-санасы мен наным-сеніміне қатысты аса бағалы деректер берілген. М.Қашғаридың еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологы А.Н.Кононов былай деп жазады: «Мұнда ХІ ғасырдағы түріктердің өмірі, олардың материалдық мәдениет бұйымдары, тұрмыс жайлары, этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалар туралы туыстық және жекжаттық терминдер, түркі қызмет адамдарының титулдары, аттары, тағам-сусындардың аттары, үй жануарлары мен жабайы жануарлар және құстар, мал шаруашылығы терминдері, өсімдіктер мен дәнді дақылдар, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлар мен апталар атаулары, географиялық терминология мен номенклатура, қалалар, аурулар мен дәрі-дәрмектердің аттары, анотомиялық терминология, металдар мен минералдар, әсери-спорт және әкімшілік терминологиясы, діни және этникалық терминология, балалардың ойындары мен ермектері және басқа деректер көп жағдайда бірден-бір құнды деректеме болып табылады» деген.
Кітап араб тілінде жазылған. Мұнда түрік тайпаларының тілінде жиі қолданылатын алты мыңнан астам сөз бен сөз тіркестері араб тіліне аударылып, түсінік берілген. Еңбекте сөздердің әр түрлі мағыналары түсіндіріліп қана қоймай, сол кездегі түркі тайпаларының тіліндегі фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері айтылып отырған.
Жергілікті тіл ерекшеліктері назардан тыс қалмаған. 400-ден астам сөздің тұсына ол сөздер қай тайпаның тіліне тән екені жазылған. Сол дәуірде өмір сүрген түркі тайпаларының бастыстан шығысқа қарай орналасу реті, тайпа саны көрсетілген. Олардың орналасу картасы берілген.
Сондай-ақ сөздікте 105 кісі аты, 29 ру-тайпа, 175 жер-су, қала атаулары кездеседі. Бірнеше қаланың, жер-су аттарының шығу тарихы жөнінде қызықты деректер, аңыздар бар.
Автор өзі тұстас көшпенділердің ой-өрісінен, дүниетаным жайларынан хабар береді. Табиғат құбылысы, күн мен түн, аспан әлемінің тұрақты қайталанатыны өлең сөздер арқылы суреттеледі:
Тәңірі әлемді жаратқан
Дамылсыз аспан айналады
Жұлдыздар тізіліп, жүгірісіп
Түн, күнді түгел оранар
Әдебиеттер:
Келімбетов Н.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А, Ана тілі, 1992, 182 бет
Сүйіншәлиев.,- ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті, А, 1985
Қыраубаева А.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А. Ана тілі, 1992
Древнетюркский словарь.,- М, 1969
Кононов А.Н.,- Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат турк», М, Советская тюркология, №1, 1972
