Тұрар Рысқұлов
�-�fn�| p .0pt;mso-ansi-language:KZ’>Атқанын қардай боратқан,
Көк шыбығын қанды ауыздай жалатқан,
Арыстан еді-ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен?! —
деп өріледі. Елін қорғаған ердің бейнесі осылайша беріледі. 1991 жылы Исатай Тайманұлының туғанына 200 жыл толу қарсаңында ақын Фариза Оңғарсынова:
Аруақтарын шақырып,
Арыстандай атылып,
Жауларын қуған акырып.
Өмірі өшкен желдің өтінде
Исатай мен Махамбеттен
Қалды ма белгі жердің бетінде? —
дей келіп, кос батырдын; рухы кейінгі үрпакка үлгі-өнеге екендігін меңзейді.
«Нарын деген жерімнен». Туган, өскен жерін жырға коспайтын акын болмайды. Махамбет те өзінің Еділ-Жайығын, Нарынын өлеңцерінде қызғыштай қорып, оларға табына жырлайды. Өкініш пен үміт, камығу мен шаттану, туған жеріне деген махаббат сезімі үнемі алаулап түрады. «Нарын» атты өлеңінде:
Абайламай айырылдым
Ар жактағы елімнен— Анау Нарын деген жерімнен.
Тірі кеттім демеймін,
Кем болмады өлімнен.
Теңім үлгі алмады,
Аузымдағы желімнен.
Істеген ісім кепі далаға,
Қашан өтіп шығам деп
Қайғырамын мен дағы
Жайыктан арғы далаға.
Баска кысым түскен соң,
Қайырылмастай күн болды
Қатын менен балаға.
Барсаң, сөлем айта бар
Ата менен анаға.
Жаудан аман жан калса,
Қара орман — малым садаға,
деп малы мен байлығын елі үшін құрбан етуге дайын екендігін көрсетеді. Бұл — Махамбеттін елінің басына күн туғандағы Нарыньш жырға қосуы.
Бейбіт күндердегі Нарынды жер біткеннің жүмағы етіп сипаттайды:
Біздін анау Нарында Бір төбелер бар еді,
Айналасы ат шаптырса жеткізсіз.
Қикулап ұшкан қырғауыл,
Күніңде кұлар да басын өткісіз.
Қойды мынға толтырган
Нарынның ана құмдары,
Түйені жүзге толтырған,
Көкпекті шытыр жерлері,
Жатып калған тайлары
Жардай атан болған жер.
Жабағылы токтысы
Қой болып қора толған жер.
Балдырғаны білектей,
Баттауығы жүректей… —
деп туған жердің келбетін өрі көрікті, әрі іші толған құт, әрі мол ьфыс етіп бейнелейді.
Нарын — өу бастан-ақ қоныстануга, малға, шаруага ьщ-ғайлы мекен. Ол суға да, нуға да бай. Нарынның шығысында — Жайық, батысында — Еділ, оңтүстігінде Каспий теңізі орналасқан.
Адыра қалған Нарынның
Теңіз деген суы бар,
Жағасына жағалай біткен
Қамыс деген нуы бар…
Қырлығында оба бар,
Шұңқырында қоға бар.
Адыра калған Нарынның
Жыңғылы мен талы бар.
Қонысы конак бергендей,
Жаясы мен жалы бар, —
деп, ақын даланың табиғатын, тіршілік дүниесін шебер суреттейді.
Махамбет өлеңдерінің қүрылымы. Махамбет өлеңдерінің қай-қайсысы да ғибратқа, тағылымға, шешендік нақыл сөздерге толы. Олардың көпшілігі қазіргі әдеби тілімізбен астарлас, ұштас болып келеді. Жоғарыда келтірілген біз қарастырған «Тайманның ұлы Исатай» өлеңінде:
…Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нашысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,
Күндердің күні болғанда
Жарамды бір теріге алғысыз, —
дейтін канатты сөздерге айналып кеткен жолдар бар.
Күрескер ақынның қай өлеңі де табан астында дүниеге келген. Сондықтан да тілі семсердің оғындай өткір, оралымды, бедерлі болып келеді.
Махамбет өлеңдеріндегі романтикалық сарын. Махамбет өлеңдеріндегі романтикалық сарынның негізі халық көтерілісінің рухынан туған еді. Бұқара хальщтың көтерілісі де, оның жыршысы Махамбет те жеңіліске ұшырады. Бірақ ақын күштің халықта екендігіне көзі жетіп, оның келешегіне нық сенім білдірді. Махамбет жақсылықты байдан да, хан мен төреден де сұраған емес.
жоқтап ,жорықтарында бірге жүріп , хан сарбаздарының көңілін көтеріп жыр шерткен . Марғасқаның өмірі мен ақындығы туралы әзірше мәлімет өте аз. М.Мағауин Марғасқаны Есімханмен бірге Ташкент бегі Тұрсын мен Шанышқы…….. ханы Қатағанды шауып (олардың өздері елде жоқта істеген опасыздығы үшін) жазалаған елдерден санаған. Яғни ол Есімханның 1627 жылы Ташкентті басып лау оқиғасына Қатынасқан сарбаздардың бірі болған көрінеді.
Бізге Марғасқа жыраудың бір ғана қысқа толғауы жеткен. Бұл толғау Қазақ ССР Ғылым академиясы әдебиет институтының қолжазбасынан алынып, 1967 жылы «Ертедегі әдебиет» хрестоматиясына енгізілді. Ол «Ей, Қатағанның хан Тұрсын» тұтқиылдан шауып, бейқам жатқан жауды қолға түсірген кезде озбыр сатқын Тұрсынға жырау айтқан үкім – осы . Асылы, Есім ханның халық алдында беделінің артуы осы оқиғаның жеңіспен аяқталуы болса керек.
Ерлер мен хандар елде жоқта жазықсыз, панасыз халықты шапқан Тұрсынға жазасын бергені үшін халық Марғасқадай даңқты жырауы арқылы Есімге алғыс айтқанға ұқсайды.
Марғасқаның екінші шығармасы «Ей, Қатағанның хан Тұрсыны» Тұрсын ханға арналып жазылғаны туралы айтады. Есім ханмен бірігіп Тұрсын ханның елін жаулап алып, ұйқыда жатқан Тұрсынға айтқан жыры. Негізінен алғанда Марғасқа жыраумен өмірі туралы нақты деректер сақталмаған. Оның Есім ханның жорық жырауы болғанын, 1627 жылы Тұрсын ханның бүлігін басуға қатысқанын ғана білеміз. Алайда біздің заманымызға жеткен салаулы жыр жолдары оның қазақ поэзиясындағы көне дәстүрді жалғастырушы от тілді, орақ ауызды жырау болғандығын көрсетеді. Марғасқа – Есім ханның өмірі мен ерлік істері суреттелетін жеті мың жолдық «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырды алғаш жырлаушы.
Марғасқа жыраудың хан Тұрсынға арнап жазған толғауындағы Тұрсынның опасыздықпен жай жатқан елді шауып, тонағаны қарапайым халықты қызыл қанға ………. туралы айтсақ біз ханға айтқан сын ескертпелерде мінді Асанқайғының «Ай хан мен айтпасам білмейсің» атты толғауында бар, сондай-ақ тағы да Асан мен Жәнібек арасындағы қайшылықтарды танытатын бір сөздің жұрнағын С.Сейфуллин өзінің 1931 жылғы «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» жинағында келтіреді. Өзінің көңілінен шықпаған Жәнібектің кейбір қылықтарын Асан ата батыл сынап отырған. Ел басшысы – ханға лайық істермен шұғылданудың орнына Жәнібектің той-думан, аңшылық саясаттарын қызықтап, бейқам жүргенін бетіне басқан. Ешкімге зиянсыз аққудай құс төресін жыртқыш құла……ға ілдірмек болған әрекетін жөнсіздік нышаны ретінде сынайды . Ол аққудай ару құсты орынсыз зәбірлеу панасыз ару жанды аяусыз қызықтаумен тең әділетсіздік деп танытады .
Көлге ..екен төктірдің ,
Шекерге аққу бөктірдің .
Аққу көлдің көркі еді ,
Көлдегі сұлу ерке еді .
Аққу құс –ару , төре еді ,
Ару мен қорды айырмай,
Құладынға қуды жем қылдық .
Мал үшін өзінің туған қарындасын да аямай, Қаныбеттей сұлуды өз теңіне бермей, Тастемірдей жетесіз бай ұлына қосқанына наразылық білдіреді. Жырау ханның бұл сияқты әділетсіздігін бетіне басады. Бұрын бермек боп уәделескен Айсылдың ұлы ………. деген ер жігітке бермей, малды аямай айдап берген байдың қор ұлына қосып, екі сөйлеп, әділет жолдан тайғанын ханға лайықсыз қылық деп сөгеді.
Бұл жолдардығы аққу – аяулы ару жас, құладын – озбыр күш өкілі боп көрінеді. Көлдегі аққу мен Қаныбет сұлу тағдырлас. Хан аққуды қалай жыртқышқа жемтік етсе, Қаныбет сұлуды да өз теңіне қоспай Тастемірдей қор адамға сатады.
Хан өтірік айтар ма?
Хан жарлығы қайтар ма?
Әз Жәнібектей хан ием,
Әуелгі сөзін ұмытып,
Айсылдың ……………Әметі тұрғанда …
Тастемірдей байдың жаман ұлына
Қаныбеттей сұлуды қосар ма?!
деп жыр төгеді.
Сондай-ақ тағы бір жырау ол Сыпыра Сұрғалтайұлы ол өз кезінде хандарға сынау айтып жыр толғаған. «Мен қартыңмын, қартыңмын», деген жырында әр ханға сынау айта келіп, соңында Тоқтамыспен аяқталады.
