Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері
Калькуляциялау— өнімнің, атқарылған жұмыстың және көрсетілген ақылы қызметтердің бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол ( калькуляциялау) кәсіпорынның жұмысын шұғыл басқаруда аса маңызды роль атқарады, себебі калькуляциялау нәтижесінде ішкі резервтер уақытылы анықталып, өнімнің өзіндік құнын одан әрі арзандатуға , оның бәсекелестік қабілетін арттыруға игі әсер еғтеді. Калькуляциялау рыноктағы сұранысты ескере отырып, өнімнің өзіндік құнын жоспарлау үшін жәнеоның нақтылы құнын, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген ақылы қызметтердің мөлшерін анықтау үшін қажет. Калькуляциялау жұмыстарында кәсіппорынның өндіріске жұмсалған шығындары, белгілі бір өнім түрлерін өндіруге және ол өнім сатылғанға дейінгі шығындары, оның ішінде қосыиша атқарылған жұмыстар мен көрсетілген ақылы қызметтер шығындары қаржы мөлшерімен есептелінеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттер калькуляциялық жұмыстарды жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнын (атқарылғанжұмыстар мен көрсетілген ақылы қызметтерді қоса есептеп ) экономикалық есептеу жүйесі деп анықтап береді. Калькуляциялау барысында өндіріске жұмсалған шығын өндірілген өнімдердің мөлшеріне сәйкес есептелініп, шағалылған өнім бірлігінің өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялаудың басты міндеті — өндірілген өнім бірлігіне, сатуға және ішкі қолданыстарға жұмсалған шығындырды есептеу. Калькуляциялық жұмыстардың қорытынды нәтижесі калькуляциялық тұжырым болыптабылады. өнімнің өзіндік құнын, атқарылған жұмыстардың, көрсетілген ақылы қызметтердің мөлшерін анықтау үшін калькуляциялық жұмыстар бірнеше түрге бөлінеді. Жоспарлы калькуляция жоспарлы мерзім ішіндегі еңбек шығындары мен өндіріс құралдарының прогрессивтік нормаларының, техникалық прогресстің одан әрі дамуы мен өндіріс өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру негізінде жасалады. Жоспарлы калькуляциялаудың түрлері мыналар болып табылады: Атқарылған жұмыстарға немесе тапсырыс берушілермен бірлесе отырып, немесе басқа мақсаттарда өнім құнын анықтау үшін бір жолға калькуляцияжасау.
Шығындардың ағымдағы нормалары кәсіпорынның сол кезеңдегі жұмыстардың өндірістік мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Есепті кезеңнің басында шығындардың ағымдағы нормалары жоспарлы калькуляцияда көрсетілген нормалардың орташа көрсетілген нормалардың орташа көрсеткішінен жоғары, ал есепті кезеңнің аяғында – төмен болады. Осы себепті де өнімнің нормативтік өзіндік құны есепті кезеңніңбасында жоспардағыдан жоғары, ал есепті кезеңнің соныңда – төмен болып шығады.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақтылы) калькуляциясы нақтылы шығындарды көрсетеді. Сол себепті де жоспарлы калькуляциядан ауытқушылықтар болуы мүмкін. Мұндай ауытқушылықтар негізінен кәсіпорынға тәуелді (кәсіпорынның өндірістік жоспарын асыра орындауынан, немесе керісінше бұл жоспардың орындалмай қалуларынан, шығындардыңжекелеген түрлерінен үнем болу немесе артық шығындар болуынан ) және кәсіпорынға тәуесіз себептерден материалдар бағасының өзгеруі, амортизациялық аударымдардың өзгеруі, электр қуаты, жылу мен су тағы да басқа тарифтерінің өзгерулері болады.
Нормативтік калькуляция жоспарлы калькуляциялардың әртүрлі тектеріне жатады және шығындардың есебін нормативтік әдіспен немесе өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау арқылы жүргізетін кәсіпорында пайдаланылады. Олардың негізінде жұмсалған шығындардың деңгейін көрсететін ағымдағы және қолданыстағы нормалар қолданылады. Кәсіпорын жыл бойы ұйымдастыру –техникалық жоспарда көрсетілген іс шараларын жүзеге асыратын ескере отырып нормативтік калькуляциялардың жоспарлы калькуляциялармен салыстырғанда есепті мерзім ішінде өнім өндіруге жұмсалған шығындарды нақтылы және дәйрек есептейтінін байқаймыз.
Проектік калькуляция – жаңа техналогиялар мен техникалардың капиталдық салымдардың тиімділігін анықтау үшін, қолданылатың жоспарлық калькуляцияның бір түрі болып табылады.
Провщарлық калькуляция нақты шығындар және дайын өнім сандар арқылы тоғыз ай немесе басқа бір уақыт ішінде, шығындардың есеп айрысу және келешектегі өнім өндірудің төртінші квартал немесае басқа уақыт ішінде есеп арқылы саналады. Осы берілгенкалькуляциялық көрсеткіштер ағымдағы жылдық өнімнің өндіру туралы қортынды жасау үшін қолданылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін, калькуляциялық бірліктер қолданылады, бұл калькуляциялауға арналған объектілердің өнімдері болып табылады және стандарт үлесіндегі немесе техникалық шарттардың өлшем бірліктеріне сай болуы керек.
Өндірілген өнімнің мінездеменің ерекшеліктері технологиялық процесстермен өндірістің ұйымдастыруына қарай калькуляциялық бірліктердің әртүрлі болуына әсерлерін тигізеді. Бұл барлық бірліктер жиынтығы жеті топқа бөлінеді. Олардың мағыналары нақты мысалдар арқылы қарастырамыз. а) натуралдық бірліктер – берілген өнімнің жоспардағы, есептеудегі және тұтынушыларға жүзеге асыру үшін қолдынылатын өлшем бірліктеріне сәйкес келеді (дана,тонна,килограмм,литр,куб т.б).
б) үлкендетілген натуралдық бірліктер – бір текті өнімнің жиынтығын мерзімді калькуляциялау үшін қолданылады (берілген артикулды 100 дана аяқ киім; берілген шойын түрдің тоннасы т.б) белгіленген өнімнің түрін калькуляциялау үшін натуралдық бірліктер қолданылады.
в) шартты – натуралдық бірліктер -өнімнің натуралдық бірліктің ішінде керекті заттың өзгеруіне қарай колданылады
г) құндық бірліктер. 1000 теңгеге қарай көтерме сауда құнның қор бөліктердің бағасы, 1 теңгеге қарай тауарлық өнімнің өндіру мен сату бағасы.
д) еңбек бірліктер ұйымның бөліктердің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады. Мысалы:1 норма уақыт,1 норма аусым
е) Атқарылғанын көрсету. Калькуляциялық бірліктер ретінде үй салу, жөндеу жұмыстары, транспорттық қызмет көрсету кезінде қолданылады
ж) техникалық- эконамикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде, біртекті өнімнің ішінде тұтынушыға керекті заттың шығындарын салыстыру бірлігіне қарай қолданылады (трактордың өндіруіне жұмсалатын шығындардың 1 қуат бірлігіне қарай,пресс өндірудің шығындардың есептеуі 1 өнімділік бірлігіне).