Калькуляциялаудың бөліністік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады,онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өндеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда: металургиялық, химиялық,мұнай өндеу және басқа салаларда қолданылады. Мысалы,мата тоқу кәсіпорында үш қайта жасау- иіру, тоқу және әрлеу саласы; қара металургияда- домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары өнеркәсібінде- күлді. Тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім мен шалафабрикаттар шығарумен аяқтайтынтехнологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептеледі. Әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптен келгенде- дайын өнім алынады. Бөлініс тізбегі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс- іркілестер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алу мен бағалауды ұйымдастыруд, өзі өндірілген шалафабрикаттр мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар ( шикізат,негізгі материалдар, шала фабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының, жалақысы т.б) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде- әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады.
Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір бөлістердің ішінде- шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға қабылданған коэффиценттердің базасында жасалуы мүмкін. Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері- нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел (оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс тапсырмаларына немесе нормасына негізделген шығындар да көрініс табуы керек. Белгілеген технологиялық процесстің ауытқуынан, жұмсалған метериалдық шығыстардың құрамының өзгеруінен, шығырылған өнімнің ассортиментінен, олардың соттылығынан болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды және щған үстеме шығын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасауға жұмсалған материалдық жіне еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны анықталады.
Бөлістік әдісі кезінде өндірістьегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын ведомостарында жүргізіледі. Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін түзету коэффицентін пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде алғашқы бір шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайларда, жаңқалар және отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мұндай жағдайлар да белгілі бір атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі (единица) ретінде қаылданады, ал қалаған сорттарын коэффицинттердің көмегімен анықтайды.
Бөлістік әдістің кезінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебін ұйымдастыру ерекшкліктеріне бір мысал келтіріп көреік.
Тоқыма өнеркәсібінде төрт түрлі негізгі бөлістер болады: шикізатты дайындай; жіп иіру, тоқу, өндеу.
Өндіріске босатылған алғашқы шикізаттың (жүн,синтетика талшығы) құны 1200 мың теңге құралған. Өндеу шығындары ( көмекші материалдар,жалақы және жалақыдан жасалынатын аударымдар) әрбір цехтар (бөләстері) бойынша мнаны құраған:шикізатты дайындау кезіндегі шығындар – 500мың теңге; өндеу-400 мың теңге. Жалпы есептік кезендегі үстеме шығыс – 1400 мың теңге. Кәсіпорын шалафабрикаттық нұсқа бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаған. Егер де әрбір бөлістің өнімі дайын өнін болып саналмаса және ол сыртқа сатылмаса, онда үстеме шығыстарын ең соңғы бөліске қосуына болады. Ал егер де әрбір цех (немесе бөліс)өз өнімін дербес түрде сата алатын болса, онда әрбір бөлістің шығарған өніміне үстеме шығыстар қосылады:
1 бөлініс(шикізатты дайындау) 1 бөлініс
Дт Кт Дт Кт
Алғашқы(негізгі) Лентаның өзіндік құны
шикізаттың құны 1700000
(жүн,нитрон және т.б) Өндеуге кеткен
120000 шығындары
Өндеуге кеткен 700000
шығындар 500000
Лентаның Лентаның Иірілген жіптің Иірілген жіптің өзіндік құны өзіндік құны өзіндік құны өзіндік құны
1700000 1700000 2400000 2400000
3 бөлініс 4 бөлініс
(тоқу) өңдеу(әдемілеу)
Дт Кт Дт Кт
Иірілген жіптің Кендір(шуда,
өзіндік құны 2400000 өнделіп біткен)
Өндеуге кеткен жінтің өзіндік құны
шығындары 3400000
100000 Өндеуге кеткен
Шығындары
4000000
Кендір(шудаү,өнделіп Матаның(тоқыманың) Матаның
біткен)жіптің өзіндік құны өзіндік құны 5200000 (тоқыманың)
3400000 Кенндір(шуда өзіндіқ құны
өнделіп біткен) 5200000
жіптің өзіндік құны
3400000
Дайын өнім
Дт Кт
Мата
5200000
Шалафабрикаттық нұсқаның жағдайында барлық бөлістің жалпы шығыны мынаны құрайды: 1270000 теңге (1700000+2400000+3400000+5200000); ал олардың ішкі айналымы 7500000 (170000+2400000+340000); өнімнің соңғы өзіндік құны 5200000теңге (1270000-7500000).
Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістердің негізгі кемшілігі мынада: өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезеңнің соңында ғана немесе тапсырыс орындалғаннан кейін анықталады, ал мұның өзі кәсіпорынның (цехтың) басшылығының есеп беру кезеңі ішінде өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың жоспар бойынша белгіленген нормаларға сәйкестігін қадағаклап отыруға мүмкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды есепке алудың әдістерінің барлығында бүкіл шығарылған өнімнің өзіндік құны , сол өздерінің жоспарланған кезіндегі орташа деңгейімен салыстырады және соның нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық -техникалық шараларға жұмсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін әрдайм дәл көрсете білмейді.
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл кезде өнімнің бір өлшемінің және бүкіл шығырылымның өзіндік құны нормативтік өзіндік құнмен салыстырылады. Ал нормативтік өзіндік құннан жоспарлы өзіндік құннан айырмашылығы: осы кездегі жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процесстің, сондай-ақ материалдық , еңбек және басқа дашығындардың прогресшіл нормаларының негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялауға технологияны жетілдіру және өндірісті ұйымдастыру жөніндегі ұйымдық техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асырудәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі.
Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық, еңбек және басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.
