Фонетикалық ерекшеліктер
Қазіргі тұрғыдан қарасақ, Қазақстанның батыс облысының қазақтары түркі тілдес басқа халықтармен жанаса түйіссе, енді бірқатары, түрлі тарихи жағдайлармен байланысты, сол туыстас түркі халықтары территориясына кіре орналасып, аралас-құралас отыр. Мұның өзі Б. А. Серебренников көрсеткендей, қарым-қатынастың басты екі түрін -жанаса (маргинальное контактирование) және араласа қарым-қатынасты (внутрирегиональное контактирование) тудырады. Біріншісіне -Маңғыстау түбегіндегі қазақтардың түрікмендермен шекаралас қоныстануы мысал болса, екіншісіне мысал ретінде Қарақалпақ АССР-інде немесе Түрікменстандағы қазақтарды айту орынды.
Егер тілімізде өзімізге тән, байырғы сөздерде аффрикат «ч» не «дж» қолданылуы жат көрінсе, батыс говорларының кейбіреулерінде бұл құбылыстар, әсіресе, алғашқысы өте жиі ұшырасады. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің басым көпшілігі көрші немесе араласа отырған басқа тілдердің әсерінен пайда болғандығын ескерсек, ол әсердің қазақ тілі құрамына жүйелі өзгеріс кіргізе қоюының өзі мүмкін емес. Оны мынадай қағидамен байланыстыруға болады: «Ни одно из соприкасающихся наречий не проявляет особенной наклонности к ассимиляции, и только в случаях разговора между лицами двух разных наречий делаются попытки приспособить свою речь к лучшему пониманию другого».
Сөйтіп мәселе белгілі бір дыбыстық ерекшеліктің зерттеліп отырған объектіде әр сөз сайын қолданылып, жиі және жүйелі түрде келіп отыруында емес, аз сөздің көлемінде болса да, тұрақты әрі өзінің қамтыған жайылу шегі (изоглосы) болуында деп түсінеміз.
Батыс диалектісінің үш говорына тән «ч» дыбысы
Қазақ тілі батыс диалектісінің ішіне кіретін говорлардан аффрикат «ч» дыбысын қолдану арқылы ерекшеленетіні үшеу. Олар: Қазақстан жерінде -Маңғыстау говоры, Түрікмен ССР-індегі және Қарақалпақ АССР-індегі қазақ говорлары.
Батыс диалектісінің ішінде көрсетілген говорларда аффрикат «ч» дыбысы басқа дыбыстық ерекшеліктерге қарағанда кең жайылған құбылыс. Көптеген зерттеушілердің бақылауына қарағанда, ол Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы кейбір аудандар тұрғындары тілінде де бар.
«Ч» өзінің табиғатында какуминальді аффрикат. Анығырақ айтқанда, жасалу жолына қарай шұғыл мен ызың дауыссыздардың немесе «т» мен «ш» дыбыстарының қосындысынан тұрады. Орыс тілінде және басқа түркі тілдерінде «ч» аффрикаты орфографияда бір ғана белгімен таңбаланады. Оның екі дауыссыздың қосындысы екендігі неміс тілінде анық көрініп, «tsсһ» түлғасында жазылады.
Бұл аффрикаттың табиғатына толығырақ тоқталуымыз — қазақ тілі говорларында айтылатын «ч»-ның сипаты оған сәйкесе ме, жоқ па деген сұраққа жауап беруге байланысты болып отыр.
Қазақтармен іргелес отырған «ч» және «ш» дыбыстарымен қатар сөйлейтін басқа түркі тілдерінде бұл қасиеттің (мағына ажыратарлық қасиеттің) молынан кездесетіндігіне бірнеше мысал келтірумен шектелсек те жеткілікті.
өзбек тілінде: чочмоқ («шашу» мағынасында), шошмоқ (асығу), ача (әже), аша (алыс, алыста), ич (іш), иш (іс); қырғызша: чаң (шаң), шаң (әлпет, түр), качак (қашқын), кашак (шабан), үч (үш — сан есім), үш (сана, сезім); түрікмендерде: чекер (столдың тартпасы), шекер (қант), көче (көше), көше (ілгек), гоч (қошқар), гош (төсек-орын).
Түркі тілдерін былай қойғанда, монғол тілдеріне жататын қалмақ тілінде «ч»-мен айтылатын (қазақ тіліндегі сөздермен мағыналас) кейбір сөздер бізде бірде «ш», кейде «т» дыбыстары арқылы берілетіндігін де көрсете кетейік: Устье — бельчр (өзеннің. — Ә. Н.) тілімізде «белтір», мускул — бульчң, біздің айтуымызда «бұлшық» (ет) болмақ.
Қазақ тілінің диалектілік ерекшеліктерінде «ч» дыбысының көрінуі, изоглосы, географиялық шегінің болуы — оны ежелден сақталып қалған тайпа тілдерінің қалдығы деуден гөрі, көрші немесе аралас отырған «ч»-мен сөйлейтін түркі тілдерінің әсері деп қарауды талап етеді. «Ч»-мен сөйлейтін халықтардың бір тобы «ш»-шыл халықтар ортасында өмір сүргенде керісінше жағдай пайда болады. Солтүстік Кавказдағы түрікмендерде «ч»-ның «ш»-ға ауысуы көрсетілген. Зерттеушілер мұны ескінің қалдығы деп танымай, көрші, аралас отырған қыпшақ тобындағы түркі тілдерінің әсері деп біледі. Өз тілдерінің тарихи фактілеріне сүйене айтқан олардың бұл пікірлерін құптауға тура келеді.
Қазақ тілінің батыс диалектісіне кіретін говорлардың бәріне ортақ дыбыс ерекшеліктері.
Кейде батыс говорларына ортақ және солардың басын біріктірерлік дыбыстық ерекшеліктер дегеніміз, одан тысқары қазақ тілі говорларында да кездесіп қалып отырады. Алайда зерттеліп отырған диалектіге меншікті деп есептелетін дыбыс ерекшеліктері қазақ тілінің басқа говорларында бірен-саран сөзді ғана қамтиды. Батыс говорлар тобына тән дыбыстық ерекшеліктердің қазақ тілінің басқа говорларында көрінуі — олардың территория жағынан жалғаса отыруынан болмаса қазіргі қазақ құрамына кірген тайпа, рулардың өте ерте замандарда мекендес немесе көршілес болғандығының айғағы деп қарауға тура келеді.
Батыс диалектісіндегі говорларға ортақ дауысты дыбыстар ерекшеліктері.
О-ұ дыбыс сәйкестігі. Бұл құбылыс диалект говорларында: құлдану (әдеби тілдегі «қолдану» орнына), құрытынды (қорытынды), құрылдау (қорылдау), құйылу (қойылу), сұрақы (сорақы), бұрыш (борыш), ұяту (ояту), жұғалу (жоғалу), ұйран (ойран), сұнар (сонар), сұпы (сопы), құдық (қодық — есектің құлыны) және тағы көптеген сөздерде кездеседі. Мысалы: Шөпшілер көлігін туарып па? Ондай сөзді бізде құлданбайд ы (экс). Қ ұ р ы т ы п айтқанда, «Өлеңті» колхоз басқарушылары… сұрақы қылмысты да жіберіп алып отыр . Айта берсек мұндай сұрақы фактілер толып жатыр. «Бір-екі сөздің төңірегінде о-ұ сәйкестігін Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы тұрғындар тілінде байқаймыз. Мысалы, Шу алқабындағы қазақтарда ұяну (ояну), тұмалану (домалану) сөздерін қамтыса, С.Аманжолов монографиясында оңтүстікке тән дауысты дыбыс өзгерістері кестесінен құш (қош мағынасында) деген бір ғана сөзді ұшыратамыз да, Қазақстанның шығысындағы қазақтар тіліндегі о-ұ сәйкестіктеріне келтірілген мысалдан «сұпы» (сопы) сөзін ғана көреміз. Демек, мұның өзі қазақ тілінің басқа говорларына онша тән құбылыс емес екендігін анықтайды. Дегенмен, Шу говоры мен Қазақстанның шығысындағы өте сирек құбылыс о-ұ сәйкестігін кездейсоқ фонетикалық ауытқушылық деу қисынсыз. Олардың да пайда болуы белгілі бір себеппен ұштасуы ықтимал. Тілдегі өзгерістерді тудыратын себептердің көбі тарихпен тамырлас екендігі шүбәсіз. Шу алқабындағы қазақтар тілінің ерекшелігінен еңбек жазған О.Нақысбеков зерттеу объектісінің қамтитын жер көлемі Жамбыл облысына қарайтын бірнеше аудандар екенін айта келіп, Шу бойындағы қазақтарға тарихи шолу үстінде мынадай сөз түйініне тоқырайды: «Таким образом, как в домонгольский период, так и после него население Чуйской долины в этническом отношении было разнородным».
Жамбыл облысындағы тұрғын қазақтармен Кіші жүз ру, тайпаларының ертеректегі аралас, қарым-қатынасын былай қойғанда, XX ғасырдың 30-жылдарында облыс көлеміндегі бос жерді тиімді пайдалану мақсатымен қоныс аударған Кіші жүз, ішінара Орта жүз руларының келіп орналасқанын баса көрсеткен жөн. С.Омарбеков бүл жөнінде: «Доминирующая часть сарсуских поселенцев этнически принадлежит джеты-руским родам тама и жагалбайлы Младшего джуза» — дейді.
Сөйтіп Шу бойындағы қазақтар тілінде о-ұ дыбыс сәйкестігін адстрат нәтижесінде туған құбылыс деуге болады.
Ал Аякөз ауданындағы қазақтар тіліндегі «сұпы» сөзі туралы мынаны көрсетпекпіз. Әр кезде араб, иран тілінен келген сөздерді түркі халықтары өз артикуляциясына бейімдеуге тырысатыны анық. Оның үстіне шығыстағы қазақтармен көршілес тұратын алтайлықтардың кейбір диалектілерінде «о» дыбысының «у»-ға өтіп отыратыны да бар. Әдеби тілде «сопы» болып айтылатын сөздің, бұл өңірде «сұпы» түрінде қолданылуы осындай себептердің салдары болса керек.
О-ұ дыбыс сәйкестігінің говорлардың батыс тобында, дағдыдан тыс, көптеген сөздерде айтылуының өзіндік себептері бар. Қазақ халқы қалыптаспастан бұрынғы дәуірде оның құрамына кірген, әсіресе, Кіші жүзге қарасты көптеген ру, тайпалар Ноғай ордасы заманында өз алдына тұтастық қалпын сақтап, соңынан халық болып қалыптаса бастағанда бөлініп- жарылғандығы жөнінде бұрынғы бір жолдарда жазған болатынбыз. Сол бөлінген ру, тайпалардан құралған біршама түркі халықтарынын тілінде о-ұ дыбыс сәйкестігі жиі кездесетін фонетикалық құбылыс.О-ұ дыбыс сәйкестігі — қазақ тілі говорларының батыс тобында ертеден қалған фонетикалық құбылыстың ізін аңғартады. Оның бұл күнге дейін сақталуына белгілі бір фактор қызмет ету шарт. Ол фактор-құрамына бөлініп-жарылған ру, тайпаларды қабылдап, кейін ноғай, башқыр т. б. болып қалыптасқан халыңтардың Қазаңстанның батысындағы қазақтардан өте жыраққа кетпей, көршілес мекендеп, тілдік қарым-қатынастың үзілмеуі.
Пікірімізді мына келтірілген мысалдармен дәлелдеуге болады.Тілі зерттеліп отырған объектідегі «құлдану» (қолдану), «туару» (доғару) іспеттес сөздер көрші отырған басқа түркі тілдерінде ноғайша —кулланув, башқырша — кулланыу, татарша — куллану; ноғайша — туварув, башқырша — туғарыу, құмықша — тувармакь, татарша — тугару. Соңғы «доғару» сөзі чуваш тілінде де зерттеліп отырған говор тобындағы дыбысталуға жуық «тувар» болып қолданылады. Татар, башқыр, ноғай тілдерінде қазақ тіліндегі «о» қолданылатын сөздердің көбінде «у» дыбысы айтылады. Қазақ тіліндегі «борсық», «босаға» сияқты сөздер татар тілінде «бусага», «бурсык» түрінде дыбысталатынын еске алсақ, қазақ тілі говорларының батыс тобында «ояну» орнына «ұяну», «борыш» орнына «бұ-рыш» т. б. болып қолданылуы таң қаларлық құбылыс емес.
Кейбір жекелеген сөздердің дыбысталуындағы ерекшеліктер түркі тілдерінің біріне бірінің ықпалынан ғана тумай, монғол тобына жататын тілдердің де әсерінен пайда болғандығына мезгейді. «Сорақы» орнына «сұрақы» болып айтылу қалмақ тіліндегі «сүркә» (ужасный, страшный) сөзімен үндес жатыр. Тіліміздегі «қора» сөзі бурят тілінің кейбір говорында «хүрээ» түрінде дыбысталуы о-ұ дыбыс сәйкестігі өте ерте кездерден келе жатқандығының айғағы болмак.
Ұ-о сәйкестігі. Әдеби тілде «ұ»-мен айтылатын сөздер «о» дыбысымен қолданылу батыс говорларында мына сөздер көлемінде ұшырасады- орпақ (ұрпақ), оқсау (ұқсау), сорау (сұрау), марқом (марқұм), болжымас (бұлжымас), орлық (ұрлық), моқалу (мұқалу), орындырды (ұрындырды), носқау (нұсқау), торлаусыз (тұрлаусыз), мақсот (мақсұт) т. б. Дыбыс сәйкестігінің бұл түрі аталған өңірде Мақсот, Мағызом, Жоныс сияқты адам аттарында да кездеседі. Экспедиция материалдарынан бір-екі мысал: Балам, қай орпақтансың. Бір с о р т п а қ жіп те бермейді, «Колхоздың уставы біздің болжымас програмымыз гой (экс). Көптен арман еткен мақсоттары бір тоя ет жеулеріне үйлескен орын болыпты. Көз бояушылықтың кесірі… қиыншылыққа ұшыратуға әкеліп о рын д ы р д ы. «Комсомол орпағы» газетінің тиражын көбейтуге жәрдемдесуін міндеттеді. Өзін тек бала м о қ а т ы п тұр. Бұрын-соңды жиналған диалектологиялық деректерге сүйенсек, бірер сөз, әрі кетсе 2-3 сөз құрамында ұ-о дыбыс сәйкестігі Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы тұрғын қазақтар тілінде ұшыраспайды емес. Оңтүстікте: сора (сұра), оқсау (ұқсау), сөздерінің құрамында, ал шығыста: солтан (сұлтан), оқсау (ұқсау), боғақ (бұғақ), Көкшетау облысында: шорайлы (шұрайлы), Павлодар облысы тұрғындарында да солтан (сұлтан орнына) тәрізді сөздерде ғана қолданылады. Қазақ тіліндегі «ұ» дыбысымен айтылатын көп сөздер түркі тілдерінің бірқатарында «о»-мен дыбысталатындығын тағы үш-төрт
сөзді мысал ретінде көрсетуге болады. Мысалы, біздегі «құман» сөзі башқырларда — қомған, татарларда — комган , «ұра» сөзі хакас тілінде-ора, ал туба-кижи мен құмандықтарда — ора түрінде қолданылады. «Жұрдай болу» тіркесіндегі алғашқы сөз якут тілінде «чордо» түрінде тұлғаланып, мағынасы жағынан қазақ тіліндегіден ерекшеленбейді («ничего не оставить, опустошать»).
О-ұ дыбыстарының өзара сәйкестігі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын белгілі бір тілдің ішінде және оғыз тобындағы тілдердің кейбір диалектілерінде кездесуін былай қойғанда, бұл дыбыс сәйкестігі монғол тілінде де бар. Мысалы, қазақ тіліндегі «тұйғын» сөзі монғолдарда -«тойхон» болып қолданылады.
Жалпы алғанда «у» дыбысы «о» дыбысының рефлексі екендігі жөнінде түркі тілдерін зерттейтін мамандар арасында біріне-бірі қайшы келерлік көзқарас жоқ. Демек, «о» алғашқы да, «у» оның дамуынан пайда болған туынды. Бұл туралы алғашқы пікірлердің бірі В.В.Радловқа тән. Ол түркі тілдерінен бірқатар сөздерді мысал ретінде алып, куман тілінде «о» дауысты дыбысының «у» болып, одан «ө»-ге өту әлі аяқталып болмаған процесс деп көрсетеді. Және В.В.Радлов бұл процесті XIV ғасырға жатқызады. Дәл XIV ғасыр болмай, сәл әрегірек басталуы да мүмкін. Өйткені XI—XIV ғасырларда жазылған көптеген ескерткіштер бұған айғақ. Қудатку білігтің әр түрлі варианттарында қазіргі әдеби тілімізде «ұқсау», «сұрақ» болып қолданылып жүрген сөздер «оqsа», «sоr» түрінде көрінсе, М. Қашғари сөздігінде «ұқсас», «сұрады» сияқты сөздер «охшағ», «сорды». Екі ескерткіш те XI ғасырға тән екендігі белгілі. Кодекс Куманикустен «ұқсас», •ұқсау» сөздерінің «о» дыбысы арқылы берілгендігін «осsаs», «осsamas» жазуларынан білуге болады. Сондай-ақ, бұл сөздің «о» арқылы жұмсалғанын XV—XVI ғасырлардағы жазба ескерткіштер де еске салады.
Ең соңында, «сұра» сөзінің түбірі бір буынды болып «сор» тұлғасында қолданылғандығы П.М.Мелиоранский еңбегі мен XIII ғасыр ескерткіші «Түркі-араб сөздігінен» де белгілі.
А-ы дыбыстарының сәйкестігі. Дыбыстар сәйкестігінің бұл түрі де көптеген сөздердің құрамында жиі әрі тұрақты қолданылады: дыбыл (дабыл орнына), қыпас (қапас), омақысу (омақасу), туры (тура), ытысын (ықтасын), ықпыл (ықпал), айқыра (айқара), сақыра (сақара), тыстау (тастау), жыназа (жаназа), мырдымсыз (мардымсыз), мадықтау (мадақтау) тағы басқа сөздер.
Экспедиция жолымен жиналған материалдар негізінде жазылған еңбектер мен мақалаларда да о-ы дыбыстарының сәйкестігі көрсетіліп, көптеген мысалдар келтірілген. Мерзімді баспасөз бетінен алынған мысалдардың бір бөлігі мынадай: Тіпті совет аппараты алған қызыл туға м а д ы қ т ан у м е н ғана қанағат етті. Соңғы кезде кедейлерді ықпылына түсіріп, колхозға кіріп, қалпелігін жасыртқан.
Қазақстанның басқа өңірінде дыбыс сәйкестігінің бұл түрінің өрісі өте тар. С. Аманжоловтың көрсетуінше, оңтүстік диалектісінің фонетикалық ерекшеліктерінде осыған керісінше (ы-а сәйкестігі) дыбыс құбылысы болмаса, дәл а—ы дыбыстарының сәйкестігі байқалмайды. Бірақ оңтүстік говорлар тобына енетін Шу алқабындағы қазақтар тілінде тыпын (топан), қысап (қасап), сынамыққа (сынамаққа), турысын айту (турасын айту), айырмысы (айырмасы), аз-мыз (аз-маз) тәрізді 6-7 сөздің құрамында ғана қолданылады.
Қазақ тілі говорларының шығыс тобын зерттеуші Ж. Болатов Семей облысының бірқатар аудандарында және Қазақстаннан сырт Қошағаш қазақтары тілінде а-ы дыбыс сәйкестігі шонжыр (шонжар), тыстау (тас-тау), қажыма (қажама), сарқыншық (сарқыншақ) іспеттес сөздерге тән екендігін айтады. Тыстау (тастау), оңқы (оңқа), аз-мыз (аз-маз) сияқты 2-3 сөз құрамында бұл дыбыстық кұбылыс Монғолиядағы қазақтардың тілінде де ұшырасады.
Қазақстанның шығысы немесе онымен шекаралас аудандардағы қазақтардың жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі кездесетін бұл құбылысты екі түрлі себеппен түсіндіруге болады. Біріншіден, ертеректе пайда болған дыбыс сәйкестіктерінің ізі. Екіншіден, ол реликтілердің сақталуы -көрші отырған Алтай халықтарының тілдік әсері. Мұны сол тілдің диалектілерінен немесе хакас тілдерінен көптеген мысалдар ұсына отырып дәлелдеу қиын емес.
Қазақ тілінің әдеби тіліндегі қамшы, қарын, сап (бір нәрсенің сабы) сияқты сөздер Н.Ф.Катановтың көрсетуінше, Алтай халықтарының бірқатарында «қымшы», «қырын», «сып» түрінде қолданылады. Алтай тілінде есімшенің жұрнағы «-ган» болып айтылса, телеуіттерде «-гын» формасында көрінеді. Мысалы, алтайша «алган», телеуіттерде-«алгын» немесе барган>баргын. Ойрат тілінің құманды диалектісінде: кандый («қандай» сұрау есімдігі орнына). Хакас тілінде: арачыла (арашала орнына), хазыра (қашар — екі жастағы ұрғашы сиыр). Әдеби тілімізде «а»-мен дыбысталатын сөздер ноғай тілінде, қазақ тілі говорларының батыс тобындағыдай «ы» дыбысы қолданылып, «шырша», «шалбар», «қалмақ» сөздері «шыршы», «шалбыр», «калмык» болып айтылады. Монғол тобына жататын тілдерде де а-ы дыбыс сәйкестігіне ұқсас құбылыстар бар. Мысалы, қалмақ тілінде «а» дыбысы тіпті түсіріліп айтылады. Егер қазақ тілінің тұрғысынан алғанда екі дауыссыз арасына «ы» дыбысының қажет екендігі білініп тұрады. Біздегі «көкқұтан», «таяқ», «арал» сөздері «көк хутн», «тайг», «арл» болып дыбысталады.
Ы-а сәйкестігі: аңазақ (аңызақ орнына), аңару {аңыру), арқалы (арқылы), баулау (баулу), жалпалама (жалпылама), жабаға (жабағы), жөн-жосақ (жөн-жосық), құдағай (құдағый), қажарлы (қажырлы), салқам (сылқым), салбыр (сылбыр), таным (тыным), шаталу (шатылу), шамырқану (шымырқану) және тағы басқа сөздер. Мысалы: Құдасы бір ж а б а ғ а берулі. Жұмысыңды жасамай, не затқа аңа р ы п тұрсың (экс). Олар а р қ а лы… істер талқылансын. Шаруашылықты басқару ісіне б а у л а у д ы… Дүйсебаева жолдас өз қолына алды.
Қазақстан территориясында батыс говорлар тобынан басқа ы-а сәйкестігі Семей, Шығыс Қазақстан облыстарындағы, республикамыздан тысқары Қошағаш қазақтарының тілінде мына сияқты сөздерде айтылады: жұпана (жұпыны орнына), топшалады (топшылады), шынжар (шынжыр) — Семей облысынң Абай, Шұбартау аудандарында; шаңға (шаңғы),отырақты
(отырықты)- сол облыстың Аягөз ауданында; шаңға (шаңғы) — Шығыс Қазақстан облысының Большенарым ауданында; тармысты (тырмысты), саржан (саржын), санамақ (сынамақ)— Қошағаш ауданы қазақтарының тілінде.
Бүгінгі таңда Қазақстанның шығысындағы тұрғындармен көрші отырған Алтай халықтары немесе солардың диалектілерінде ы-а дыбыс сәйкестігі мол екендігін көптеген мысалдармен дәлелдеу қиын емес. Алтай
тілінің тубакижи диалектісінде тіліміздегі «қалытқы» (поплавок) сөзі-калаткы, ал сол тілдің кұманды диалектісінде, біздегі «толы» сөзі — тола; «тысқары»— ташқары болып дыбысталады. Хакас тілінде «жәрдем» мағынасын «хабас» сөзі ұғындырады. Бұл біздегі бір сөз болып бірігіп кеткен «қолқабыс» сөзіндегі «кабыс». Мұнда да ы-а дыбыс сәйкестігі көрініп тұр. Сағай тілінде де бұл сөз «кабас» болып қолданылады. Сібір татарларының Эуштин-чат говорында «тақия» орнына «тағайа» сөзін көреміз. Әрегірек барсақ, якут тілінде бізде «ы» қолданылатын көптеген сөздер «а»-мен айтылатынын кездестіреміз: якутша: адар — неровные места (әдеби тіліміздегі «адыр» сөзін салыстырыңыз); таста — крыть, покрывать (шубу сукном). Бұл сөз қазақша «тыста» болып айтылады. Қазақша «тыс»- якут тілінде: tas — наружная сторона. Ұйғыр тілінің Синьцзян диалектісінде қазақша «қырғи» сөзі — карғаі тұлғасында қолданылады. Түркі тілдерімен көршілес отырған монғол тобына жататын тілдерден де бірлі-екілі мысал ұсынайық. Қазақша «шырай» сөзі монғолдарда — царай; «тырма» сөзі — тармуур. Буряттардың әдеби тілінің өзінде «шырай» орнына «шарай» болып айтылса, біздегі «нағашы» сөзі бұрят тілінің бохан говорында — нагаса.
Осы тілдерде көрінген ы-а сәйкестігінің молдығы республика шығысындағы қазақтар тіліне бұрын да, кейін де әсерін тигізбеу мүмкін емес.
Алтай мен Монғолия даласынан батысқа қарай жылжып барып орналасқан ру, тайпалар негізінде кейін қалыптасқан халықтар тілінен де редукцияға ұшырамаған алғашқы «а» дыбысының ізін көрсетерліктей мысалдар жеткілікті. Бұл ретте ең алдымен, ертеректе Қазақстанның батысындағы қазақтармен ру, тайпалас халық болып қалыптасқаннан кейін көрші әрі түркі тілдерінің қыпшақ тобына кіретін ноғай тіліне назар аударсақ, қазақ тілі говорларының батыс тобына тән ы-а дыбыс сәйкестігі қамтитын «қажар» «арқалы», «омба», «құдағай» сөздері көрсетілген тілде (ноғай тілінде): қажар (упорный, настойчивый), аркалы (благодаря, через), омба (сугроб), кудагай (сватья) қалпында қолданылады. Соңғы «құдагай» сөзі хакас тілінде — хүдағай, тува тілінде — кудагай болып, «а» дыбысымен айтылатынын да ескерте кеткен артық болмас.
Монғол тобына жататын кейбір тілдерде «құдағай» орнына «худгий» болып айтылуы «а» дыбысының редукцияға ұшырау құбылысы өте ертеректегі процесс екендігінің айғағы. Енді бір түркі тілдерінде әлі күнге дейін көптеген сөздерде «а» және «ы» дыбыстары қатар, жарыса қолданылады. Шор тілінде: канчага//канчыга (тороки), чайка//чайкы (качай). Алтай тілінің құманды диалектісінде: кардаш//қардыш: (брат), азра//азры (кормить).
Оғыз тобына жататын түрікмен әдеби тілінде «оқы» сөзі — ока, «тоқы» сөзі — дока болып айтылса, ал сол тілдің Геоклен диалектісінде бұл сөздер қазақ әдеби тіліндегі тұлғаға жуық —«окьы», «докьы» түрінде қолданылады.
Осы күнгі түркі тілдерін былай қойғанда, ертедегі жазба ескерткіштердің өзінде «а» қолданылатын жерде «ы» дыбысы айтылатындығы аңғарылады. Жалпы түркі тілдерінде а-ы немесе ы-а дыбыс сәйкестігінің етек ала, кең түрде жайылғандығына М. Рясянен өз еңбегінде біршама мысалдар келтіреді. Ертедегі тарихи фактілер мен қазіргі түркі тілдеріндегі жоғарыда келтірілген мысалдар Ф. Г. Исхаковтың «ы» дыбысы редукциялану нәтижесінде «а»-дан пайда болған фонема болуы мүмкін деген пікірін қуаттай түседі. «Ы» дыбысы алғашқы ашық дауысты «а» дыбысының туындысы екендігін мына бір факт те қостайды. Көне түркі жазба ескерткішіндегі ait (говорить, заставить говорить, спрашивать), чуваш тілінде — yit (спрашивать), ал якутша — ыйыт. Соңғылар жалпы түркі тіліндегі «айт» етістігінің фонетикалық варианты деп танылады.
Келтірілген мысалдардың қай-қайсысы да бізді говорлардагы әңгіме болып отырған дыбыстық құбылыстың алғашқысы (а-ы) редукция нәтижесі, ал соңғы ы-а сәйкестігі ертеректегі «а» фонемасымен дыбыс-талған сөздердің сақталып қалған ізі болар деген жорамалға жетектейді. Кейде әдеби тіліміздің өзінде де алғашқы «а» дыбысының сақталған ізін аңғару қиын емес. Мысалы, «қат» (тапшы, аз), зерттеліп отырған говорлардың бірінде (Түрікменстандағы қазақтар тілінде) «қыт» түрінде дыбысталатынын айтсақ болады. Сөйтіп, «а» дыбысынан «ы»-ның пайда болуы схемасы мынадай болмақ: а>ы//у. Бұл схеманы қуаттап, растай түсерлік фактіні Н. А. Баскаков еңбегінен де табамыз.
Ә — е сәйкестігі. Батыс тобына кіретін говорлардың бірінде бірнеше, екіншісінде бірлі-екілі сөздерді қамтитын бұл дыбыстық құбылысты говорлардың тек осы тобына ғана меншікті деп қарау ыңғайлы. Өйткені осы кезге дейін зерттелген қазақ тілінің басқа говорларында не говорлар тобында ә-е дыбыс сәйкестігін кездестірмедік. Батыс тобына жататын говорларда бұл құбылысты мынадай сөздер құрамында көреміз: шекірт (шәкірт орнына), теберік (тәбәрік), елбеті (әлпеті), нелет (нәлет), дестір (дәстүр), бекі (бәкі), мертебе (мәртебе), дереже (дәреже), селде (сәлде) т. б. Мысалы Денің сау жігітсің, к е с і п істеу ділгер. Әнеугі әңгіме нетижесіз қала ма? (экс). Ленинге ш е к і р т боп, Дұспанды талай сұлатқан. Тұрақты к есібі жоқ,… сауда жасаумен жүрген. Сондай-ақ Түрікмен ССР-і мен Маңғыстаудағы қазақтар тіліндегі бұл іспеттес дыбыстық құбылысты да түрікмен тілінің ықпалы демеске болмайды. Өйткені әдеби тіліміздегі дәптер, дәстүр, нәтиже, сәлде сияқты сөздер түрікмен тілінде депдер, дессур, нетиже, селле болып дыбысталады. Ал Арал-Сыр маңындағы қазақтар тіліне қашаннан көршілес, іргелес отырған қарақалпақ тілінің әсері болмады деп айту қиын.
Қазақстан территориясының батысындағы үш облыс (Гурьев, Орал, Ақтөбе) тұрғындарында ә-е дыбыс сәйкестігінің көрсетілген сөздерде ұшырасуында да кездейсоқтық жоқ. Себебі ноғай тілін былай қойғанда, құмық тілінің өзінде де қазақтың әдеби тілінде «ә» қолданылатын сөздер «е» дыбысымен айтылады. Мысалы, ноғай тілінде: беки — ножик (складной), құмық тілінде: беки — перочинный ножик. Осы тәрізді мысал-дарды көп келтіруге болады. Көрсетілген говорлар тобындағы кейбір сөздерде «ә»-нің «е»-мен алмасуында ру, тайпа тілінің ізінен гөрі әсер жағы басым екендігі аңғарылады. Мұндай ойға негіз болып отырған нәрсе тілдік ерекшелікке ие болған сөздердің көпшілігі араб-иран тілінен болуы. Тілдік жүйесі басқа халықтардан енген сөздер түгіл, көп жағдайда түркі тілдерінің әр-қайсысында бір сөздің өзі бірінде «ә», екіншісінде «е», үшіншісінде «и» дыбыстарымен айтылатындығын дәлелдеп жату артық.
Көбіне араб-иран сөздерінде қолданылатын қазақ тіліндегі «ә» дыбысының (тіпті, басқа түркі тілдерінде де) пайда болуын көрсетілген тілдерден сөз ауысып алынуымен байланысты екендігі жөнінде көптеген ғалымдардың пікірі бір жерден шығады
Кейбір сөздерге дауыстылардың қосылуы
Батыс аймақтағы қазақтар тілінде бірқатар сөздерге дауысты дыбыстың қосылып айтылуы ертеден-ақ белгілі. Н. И. Ильминский еңбегінде, сондай-ақ 1897 жылғы сөздікте де «сандала» сөзінің орысша мағынасы «говорить чепуху» деп түсіндіріледі де, оның «сандалама», «сандалап жүр» деген сияқты болымсыз түрі және басқа сөзбен тіркескен қалпы да көрсетілген.
Қазақстанның басқа жеріндегі, сондай-ақ одан тысқары тұратын қазақтар тілінде (батыс диалектісіне кірмейтін) «сандал» сөзі «сандала» болып қолданылмайды.
Сондықтан бұл сөз тек қазақ тілінің батыс диалектісіне меншікті сөз.
«Сандалу» етістігінің қазіргі тілімізде екі түрлі мағынасы бар. Оның бірі — 1961 жылғы «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» көрсетілгендей-жұмыссыз бос салпақтау,… басы қату. Ал екінші мағынасын біз, «…түсіндірме сөздікте» кездестірмесек те, Н. И. Ильминский сөздігінде, 1897 жылғы сөздікте, қала берді, А. Старчевский құрастырған сөздіктен — босқа сөйлеу, мылжың — деп оқимыз.
Біздің ойымызша, екінші мағынасы алғашқы — «босқа сенделіп жүруден» туған болса керек. Өйткені якут тілінде: сындалыі — уставать, утомляться. Монғол тобына жататын бурят тілінің Цонголь говорында да осыған жуық мағынаны көреміз: сүндөлхө — сновать, ходить или ездить туда и сюда. Байқап қарағанда, бурят тілінде іс-қимыл мағынасы да, ал якут тілінде сол іс-қимылдан пайда болатын нәтиже мағынасы көрінеді. Сөйтіп алғашқы мағына «шаршау» да емес, «босқа сөйлеу, мылжыңдау» да емес, әрлі-берлі жүру дегенді аңғартады.
Бұл салыстырудан бізге ең қажеттісі — ерекшелікті тудырып тұрған сол сөздің соңына қосылған — «а» дыбысының ізін табу болса, ол алдымыздан шығып отыр. Әңгіме болып отырған сөздің түбірі әдеби тілімізде дәл бүгінгідей «сандал» емес, алғаш якут тіліндегідей «сындалыі» немесе одан әрігірек бурят тіліндегідей «сүндөлхө» болуы ықтимал. Ал монғол тобына жататын тілдерді айтпағанда, түркі тілдерінің өзінде, тіпті бір тілдік говорларында да а-ы дыбыс сәйкестігі заңдылығын еске алсақ, «сындалыі» сөзінің «сандала» болып өзгеруі таңдандырмаса керек. Олай болса, осы өзгеріске түскен түрі қазақ тілі говорларының батыс тобында сақталған да, әдеби тілімізде «а» дыбысы қысқарып «сандал» сөзі (етістігі) қалыптасты деуімізге болады. Түркі тілдерінде, тіпті жалпы тілде соңғы дыбыстардың түсіріліп, сөздердің қысқаруының өзінде де белгілі бір заңдылықтар бар.
Жалпы алғанда, басқа түркі тілдеріне қарағанда қазақ тілінде көп сөздерде соңғы дауысты дыбыстың түсіріліп айтылуы жиі байқалады (әрине, говорларды қоспағанда). Оны мынадай салыстырулар анықтайды. Тіліміздегі «шат» (адам мүшесі) ноғай тілінде шата; “ит”-чуваш тілінің говорларының бірінде — йыта, «тебен»-тува тілінде — тевене, «табақ» — сары ұйғыр тілінде табақа болып қолданылады.
Рас, сөз аяғында дауысты дыбыстардың қосылуы қазақ тілі говорларының басқа тобында да жоқ емес. Бірақ мұндай дыбыстық құбылыс басқа говорлар тобында біз көрсеткен сөздер ішінде емес екінші бір сөздердің құрамында келеді. Мысалы: Семей облысының
кейбір аудандарында әдеби тілдегі «дар» — дара, «кербез» — кербаза, ал Қошағаш қазақтарында «арманда» сөзі — арманада қалпында қолданылады. Бұл сөздер түркі тілдерінің байырғы сөзі емес, араб, иран тілдерінен ауысып алынған сөздер.
Кейбір сөздерде дауыстылардың түсірілуі
Бұған дейін зерттелген қазақ говорларының ешқайсысында ұшыраспайтын тек қазақ тілі говорларының батыс тобына ғана төл ерекшелік — абсорбция құбылысы. Ең алдымен, әңгіме етпегіміз осы құбылыстың зерттеліп отырған объектіде сөз басы мен ортасында кездесетін жағдайы. Көрсетілген дыбыстық құбылыстың қамтитын сөз көлемі өте тапшы: е (әдеби тілдегі— «ие» орнына), ек (иек), нет (ниет). Бұл заңды да. Өйткені қазіргі сөздік қорымыздың бәрін алып қарасақ, «и» мен «е» дыбыстарының қосындысынан басталатын байырғы сөздеріміз (әрине, туынды сөздерді есептемегенде) сан жағынан екі-үшеудің сыртына шыға да бермейді. Ал түбір сөз ортасында бұл дыбыстардың қосындысымен келетін сөзді іздестірсек, бүкіл сөздік қордан тек екі-үшеуін ғана табумен шектелеміз.
Бір ғажабы, жоғарыдағы сөздерде «и» дыбысының түсіп қалу ерекшелігі қазақ тілінің батыс говорларын зерттеуші тіл мамандарының көбінің назарынан тыс қалған. Тек қана 50-жылдарда Орал облысының Қазталовка ауданынан жиналған мәліметте «иесі» сөзі «есі» болып қолданылатындығы келтіріліп, «ол арбаның есі мен» деген сөйлем арқылы мысал берілген. Орда қазақтарының тілін зерттеуші Ә. Бөрібаев еңбегінде де «и» дыбысының түсіріліп, “есі” қалпында қолданылатындығы айтылған. Ал 1962—63 жылдарда Түрікмен ССР-індегі қазақтар тіліндегі ерекшеліктерді жинауға шыққан экспедиция мүшелері де бұл тілдік фактіні есепке алып, кейін зерттеу жүмысына енгізген.
Соңғы жылдары (1967—1973) осы жолдардың иесі Қазақстанның батыс облыстарындағы (Ақтөбе, Гурьев, Орал) қазақтар тіліндегі ерекшеліктерді жинастыра түсу мақсатымен ұйымдастырылған экспедиция құрамында болғанда да, аталған дыбыс құбылысының жаппай, дәйекті түрде кездесетіндігін анықтай түсетін деректер жинады.
Әр ауданның газетінен бірнеше мысал ұсынайық. Хат-хабарларды естеріне уақытымен дұрыс жетістірмей отырған…. Талай газет, хаттар есінің қолына тимей, жоғалып кетті.
Тек аудандық газеттер бетінде ғана емес, өткен ғасырдағы кейбір сөздіктерде де «ие» сөзі «е» дыбысымен берілген. Мысалы, Н. Ильминский сөздігінде: «е — ие, ал «человек умный»— ақыл е с і тұлғасында көрсетілген.
Қазақ тілі говорларының батыс тобында «ие» сөзінің «е» болып айтылуының өзі оны Алтай төңірегіндегі халықтар тілімен байланыстыра қарауды қажет етеді. Тува тілінде: «ээ»— хозяйн, хакасша —«ээ», құманды диалектісінде де «хозяйн» мағынасын «ээ»сөзі ұғындырады. Бұларды айтпағанда, осы кезде батыс қазақтарымен көршілес не араласа отырған хальқтар тілінде де осыған сәйкес құбылыс кездеседі. Мысалы, тіліміздегі «ие» сөзінің мағынасын — башқыр тілінде эйе — владелец, хозяин; құмықша: ес — владелец, ессиз — без хозяина; түрікменше — эе тұлғалары береді. Бұлардың ішінде құмық тіліндегі айтылуы зерттеліп отырған говорлар тобындағы ерекшелікпен бірдей десе де болады.
Қазақстанның оңтүстігіндегі тұрғындар тілінде «ие» сөзі «еге» болып қолданылады. Бұл, сөз жоқ сондағы қазақтармен көршілес өзбек, ұйғыр, қырғыз халықтарының тілдік әсері: өзбекше — эга, ұйғырша — егэ, қырғыз тілінде — эгэ кейде ээ.
Осыларды салыстыра келгенде, тіліміздегі «ие» сөзінің ең көне түрі «ега» не «егә» болуы ықтимал. Өйткені өте көне түркі тілдеріне жататын ұйғыр (сары ұйғыр) тілінде «ие» сөзі соңғы тұлғаларға сәйкес қолданылған.
Қырғыз тілінде «эгэ» әрі «ээ» болып жарыса қолданылудың өзі бұл жорамалды қостай түседі.
Қазақ тілінің заңдылығына қарсы бұл қүбылыстан шығудың екі түрлі ғана жолы бар. Біріншіден, қатар келген екі дауыстының бірін түсіру керек. Сөз басында дауысты дыбыстың түсуі басқа да түркі тілдерінде кез-деспейді емес. Мысалы, сары ұйғырлар тілінде — сык (есік орнына), күс (өгіз) сөздерін кездестіреміз. Осы жолмен қазақ тілі говорларының батыс тобынадағы «ійе» сөзі пайда болған деп топшылаймыз. Екіншіден, қатар келген «ээ» дауыстысының алғашқысы қысаңдай түсіп «іэ» қалпына дейін жеткен. Әрине, қазақ тілі үшін бұл түрде қалу ыңғайсыз. Сондықтан «і» мен «э» арасына дифтонг дыбыстарды туғызатын «й»-дың сыналап кіруінен «ійэ», одан әрі «ійе» сөздері тууы ықтимал. Соңғы өзгеріс қазіргі жазу емлесі бойынша әдеби тілде «ие» тұлғасында қалыптасқан.
Соңғы жылдарға дейінгі Қазақстанның батыс аймақтарынан тіл ерекшеліттерін жинаушылардың құлағына шалынбаған сөздердің бірі —ек. Әдеби тілде бұл сөз «иек» болып дыбысталады. Кейінгі кезде жиналған экспедиция деректерінде ғана емес, «ек» сөзі сол өңірдегі аудандық газет беттерінде ертеден бері-ақ көріне бастағанына мына мысалдар айғақ: Бірақ ек астындағы Қарғалы ауылының хабарын дұрыс есептемей,… өтірік ақпар беріп отыр. “Олай болса, Серікбаевтің е к сүйегені… жоқ деп айта алмаймыз. …Әсіресе, дирекцияның өзінің е г ін ің астында болып жатқан істі… білмеуі таңданарлық іс.
Бұл сөздің тарихы мен өзгеру жолы да жоғарыда әңгіме болған «ие» сөзінен ерекшеленбейтіндігіне басқа түркі тілдерінен мысалдар келтірсек жеткілікті: құманды диалектісінде — ээк болса, башқыр тілінде — эйәк, қырғызша — ээк.
Әдеби тіліміздегі «ниет» сөзі зерттеліп отырған говорлар тобында нет түрінде қолданылады. Мысалы: Мұны қостырайын деген колхоз басқармасының да н е т і жоқ. Адам атында да «и» дыбысы түсіріліп Нетәлі (Ниетәлі орнына), Нетқали (Ниетқали) болып айтыла береді.
Батыс диалектісіндегі говорларға ортақ дауыссыз дыбыстардағы ерекшеліктер
К-т және т-қ сәйкестігі. Батыс диалектісінде бүтіл (бүкіл орнына), күйті (күйкі), тұқату (тұтау), қиту (қиқу) сияқты сөздерде к—т, т-қ дыбыстарының сәйкестігі байқалады. Мысалы: Машинаның екі атын туарып беріп, бүтіл Батпақ көл ауылын қыдыртты. Машинаны т ұ қ ат ы п жатыр (экс).
Дыбыстардың мұндай сәйкестіктерін түркі тілдерінің фонетикалық заңдылықтарына сыйыстыра қарауға мүмкіндік бар.
Басқа түркі тілдерінде сөздің басы, ортасы, аяғында да «к», «қ» дыбыстарының «т» дыбысымен сәйкесіп келе беретіндігін мынадай тілдік деректерден көруге болады. Ноғай тілінде — тіліміздегі «төңкеру» сөзі — тоьньтеруьв, «келбет» сөзі — келбак болып қолданылса, алтай тілінің құманды диалектісінде «төңкер» сөзі тоньтер болып дыбысталады. Хакас тілінде «тілеу» етістігі «тіле» немесе «кіле» болып айтыла береді. Тіпті территория жағынан қазақтардан шалғай жатқан якуттар тілінде біздегі «тоқ» сөзінің тот түрінде дыбысталуы к, қ-т дыбыс сәйкестігі түркі тілдеріне ертеден жат еместігін аңғартады. Түркі тілдерін айтпағанда, олардан дыбыстық жүйесі бөлек саналатын монғол тілдерінің өзінде де қ-т дыбыс сәйкестіктерінің барлығын біздегі «қарбыз» сөзінің монғолдарда — тарвас, калмақтарда — тарвс болып айтылуы дәлелдесе керек. Сөйтіп бұл дыбыстар сәйкестігі түркі-монғол тілдерінде заңды құбылыс.
Тараудың бас кезінде «ч» дыбысына талдау жүргізу үстінде, С.Е.Маловтың байқауынша, түркі тілдерінде, сирек болса да, «к» дыбысының «ч»-мен сәйкес келетін фактісін көрсеткен болатынбыз. Ал «ч» дыбысы «т» және «ш» дыбыстарының қосындысы екендігі анық. Олай болса, «ч»-ның туындылары — «т», «ш» дыбыстары «к» дыбысының орнына айтылу қасиеттерінен айрылмаған сияқты. Оны жоғарыда келтірілген түркі тілі деректерінен де, тіпті қазақ тілінің батыс диалектісінен де көріп отырмыз.
Айтқан жорамал пікірімізді анықтап, дәлелдей түсетін деректер зерттеліп отырған говорлар тобында әлі де баршылық.
Ш-т сәйкестігі. Орда қазақтарының тілінде «шынашақ» орнына «шынатақ» Ж. Досқараев жинастырған материалдарға қарағанда және экспедиция кезіндегі байқаудан Гурьев облысының батыс аудандарында «шірену» орнына «тірену» етістігінің қолданылатындығын білгілі. Мысалы: Балықты тәуір алып «е»— деп тірендім ғой. Ол бүгін балықты көп алып, т і р е н і п тұр. Азғана сөздерде ұшырасады екен деп, бұл құбылысты «әлдеқалай фонетикалық ауытқушылық» ретінде қарау қиянат. Өйткені ш-т дыбыс сәйкестігін басқа да түркі тілдерінен, әсіресе, батыс қазақтарын тарихи жағынан байланыстыра қарап отырған көрші немесе Алтай төңірегіндегі халықтар тілінен табамыз. Мысалы, башқыр тілінде «шым-шым» сөзі «семтем», хакас тілінде біздегі «төп» (төп келдің) «чоп»— болып айтылады. Ал шор тілінде ч-т сәйкесіп, «жоқ» сөзі бірде «чоқ», бірде «тоқ» болып айтыла береді. Бұл деректерден «ч» дыбысының ажырауынан пайда болган «т» және «ш» дыбыстарының өзара сәйкестігін байқауға болады.
Ш-к, қ сәйкестігі. Әдеби тілде «ш»-мен айтылатын кейбір сөздер батыс диалектісінің Орталық, Маңғыстау, Арал-Сыр говорларында «к» кейде «қ» дыбысы арқылы қолданылады. Маңғыстауда «шөбере» орнына «көнере», Орталық говорда «шымшым» сөзі «шымкым» болып дыбысталса, Арал-Сыр говорында «шүйіркелесу» делінбей, «күйіркелесу» қалпында ұшырасады. Мысалы: Үйде бір шымқым ұн жоқ.
Зерттеліп отырған говорлар тобында байқалған бұл дыбыстық құбылысты да алғашқы к —ч дыбыс сәйкестігінің туындысы деуге тұрарлық. «Ч» аффрикаты ажырағаннан кейінде, оның рефлексінің бірі «ш» дыбысымен «к»-нің сәйкестік қалпы жойылмағандығы көрінеді. Тілімізде «қ» дыбысымен айтылатын «аңқайған» сөзі башқырша «аңшайған» (ротозей, зевака) немесе «келеке» сөзі ноғай тілінде — «селеке» (насмешка) болып дыбысталады. Бұларға керісінше, тілімізде “ш” дыбысымен айтылатын «шеміршек» сөзі татар тілінде — кимерчэк, құманды диалектісінде-кемиршек, чуваш тілінің кейбір говорларында — камарчак (хрящ) қалпында «к» дыбысы арқылы қолданылады. Алғашқы аффрикат «ч» дыбысының «ш», «т», кейде «к» дыбысымен сәйкес келе беретіндігін мына бір қызғылықты мысалмен дәлелдеуге де болады. Чуваш тілінде «үйдің ішкі төбесі»— мачча. Мұнда қатарынан келген екі аффрикат «ч»-ны көреміз. Сәл ауыс мағынада осы сөзді (мачча) біз қазақ тілінің кейбір диа-лектілік ерекшеліктерінде кездестіреміз. Бірақ тұлға жағынан «мәтке» немесе «мәтше» сияқты өзгерістерге ұшырап, үй төбесіне салатын жуан ағаш (бөрене, өрлік, арқалық) мағынасын береді. Көрсетілген сөздердің қай-қайсысы да «мачча» сөзінен шыққандығы күмән тудырмаса керек. «Мачча» сөзіндегі қатарынан келген «ч» аффикаттарының алғашқысы «т» дыбысымен сәйкес келіп, ал соңғысы қатаң дыбыстардың басқа түрімен емес, тек қана «ш» не «к» дыбыстарына ауысуы кездейсоқ құбылыс емес. Мұның өзі ертедегі ч —к, одан кейін “ч”-ның ажырауы нәтижесінде т-к,ш-к дыбыс сәйкестіктерінің түркі тілдерінде пайда болганын аңғартса керек. «Ч» дыбысының тек «к», «к»-мен ғана емес, оның ұяң варианты «г», «ғ» дауыссызымен де сәйкесетіндігін мынадан көреміз.
Г-ш не ш-ғ сәйкестігі. Дыбыс сәйкестігінің бұл түрі батыс диалектісінің Орталық говорында бірер сөздің аумағында көрінгенімен тиянақты және изоглосы бар сөздер. Әдеби тілдегі «бүрге» сөзі «бүрше» түрінде г-ш дыбыс сәйкестігін тудырса, «мүрша» сөзі «мұрға» болып дыбысталып, ш-ғ сәйкестігі пайда болып тұр: Участкелік милиция бөлімшесінің м ү р ғ а с ы жоқ. Қазақ тілі говорында жеке-дара сөздерде көрінсе де, кездейсоқ құбылыс ретінде қарауға ырық бермейтін деректер бар. Мысалы, «бүрге» сөзі ноғай тілінде — буьрше, ал құмық тілінде-бюрче (блоха).
Алғашкы тілде біздегі сөзбен салыстырғанда г-ш сәйкестігі көрінсе, соңғы, құмық тілінде г-ч сәйкестігі анықталады.
М-б сәйкестігі. Мысалы, балтығу (малтығу орнына), база (маза), бәпелеу (мәпелеу), обалу (омалу), шыжбайлау (шимайлау), бана (мана), береке (мереке), шүбек (шүмек) т. б. Кейде адам аттарының өзінде де бұл құбылыс кездесіп қалып отырады. Жергілікті газет беттерінен бірлі-екілі мысал: Бекбағамбетов… 30 гектар жердің шөбін шөмелейлеп үлгеріп отырды.
М-б дыбыс алмасуын ертедегі дыбыс сәйкестігінің сақталған қалдығы десе де болғандай. М. Қашғаридың көрсетуінше, «м»-ның «б»-ға өтуі (м>б) оғыз және қыпшақ тілдеріндегі диалектілік ерекшелік ретінде сипатталады.
Шынында да, қазақ тілінің зерттеліп отырған диалектісінде ғана емес, м —б сәйкестігін құмық, якут тілдерінде де байқаймыз. Құмықша «боюн», «бурун», «төбен» біздегі «мойын», «мұрын», «төмен» сөздерінің орнына қолданылса, якут тілінде: қыбысып — ұялу (стесняться) біздегі «қымсыну» сөзінің варианты.
Тіліміздегі «м» дыбысымен айтылатын кейбір сөздердің монғол тілінде «б»-мен дыбысталуының өзі бұл құбылыстың ертеден барлығына дәлел. Мысалы, қазақтағы «мертігу» етістігі монғолдарда «бәртэх» тұлғасында қолданылады.
Басқа түркі тілдеріндегі «б» дыбысының қазақ, тілінде «м» дыбысына алмасуын сол сөздердегі келесі сонар —«р», «л» дыбыстарының әсері деп көрсеткен болатын П. М. Мелиоранский. Б-м болып қалай, не себептен алмасуы жөнінде кейінгі кездегі тюркологтардың біразы осы пікірден алшақ кетпейді. Мысалы, Н.К.Дмитриев бұл құбылысты сол сөздегі келесі еріндік дыбыстардың әсері деп түсіндіреді. Ал, М.Рясянен бұл алмасуларды келесі буындағы мұрын жолды дауыссыздың әсері дей тұрса да: «Но иногда бывает трудно установить, который из согласных—«б» или «м»—является исконным, поскольку обратное явление (м>б) встречается как в тюркских, так и в монгольских языках»,— дейді.
Т-с сәйкестігі. Қазақ тілі говорларының батыс тобында ертедегі ру, тайпа тілдерінен сақталған реликт барлығын аңғартатын құбылыстың бірі-т-с дыбыс сәйкестігі. Ескінің жұрнағы болғандықтан оның жекелеген сөздер құрамында ұшырауы да заңды. Батыс диалектісінде мына сөздерде кездеседі: сайыз (тайыз), сақсиян (сақтиян), соз (тоз), жемсік (жемтік), сырқас (сырқат), қыту (қысу), ыссы (ыстық) және тағы басқалар. Мысалы: Сиырға берілетін пішенді Есмолдин қытып ұстап, неғұрлым жарамсыз пішен беруге тырысыпты. Гуръевке бойлай күн ыссы болады.
Дыбыс сәйкестігінің бұл түрін басқа өңірдегі қазақтар тілінде «саяз» және бұған керісінше құбылысты «ылаттау» (ыластау орнына) сөзінен көреміз.
Көптеген түркі тілдерінде «с» дыбысымен айтылатын сөздер якуттарда «т»-мен қолданылатынын көрсете келіп: « t во многих случаях возникает из s уже в якутском языке, но еще более случаев возникновения t из первичного s (z) можно указать при сравнении якутского языка с родственными»,- дейді С.В.Ястремский. Егер якут тіліндегі кейбір сөздерді қазақ тілімен салыстырып қарасақ, бұл пікірдің растығына көз жетеді. Қазақ әдеби тіліндегі «кұрсақ», «жастық» сөздері Э.К.Пекарский сөздігі бойынша, якуттарда «куртах», «сыттық» қалпында дыбысталады.
С. Е. Маловтың классификациясы бойынша, тува тілі түркі тілдері ішінде көне тілге жатады. «Т» дыбысы «с»-ның туындысы екендігіне тува тіліндегі «сус: сус чок» (невзрачный) сөзі не сөз тіркесі дәлелдей алады. Біздің қазіргі тілімізде бұл «түс» не «түс жоқ» қалпында «т» дыбысымен беріледі. Ең жаңа тілдер қатарына қосылатын ноғай тілінде де «с» дыбысының сақталғандығын «суьскируьв» сөзінен аңғару қиын емес. Қазақ тіліндегі «түшкіруден» мұның айырмасы — алғашқы «с» «т»-ға, сөз ортасындағы «с» «ш»-ға сәйкес келуінде. «Т»-дан «с»-ның бұрын пайда болғандығына тағы бір мысал: егер «тайыз» сөзінің түбірі «тай» деп ұғынсақ, судың терең емес екендігін сездірерлік бұл тұлғалас түбір сөзді қазақ тілінен таппаймыз. Ал «сайыз» сөзінің түбірі «сай» — кейбір түркі тілдерінде судың терең еместігін аңғартады. Құмық тілінде: сай — 1) мелкий; 2) неглубокий; татар тілінде: саегу — мелеть, обмелеть; елга саеккан — река обмелела. Демек, қазіргі әдеби тіліміздегі «тайыз» сөзінің алғашқысы «сайыз» немесе «саяз» варианты жергілікті тіл ерекшеліктерінде сақталған.
Дауыссыз дыбыстарға байланысты басқа құбылыстар
Қазақ тілі говорлар тобында әңгіме болып өткен дауыссыз дыбыстардың сәйкестігінен басқа, өзге говорларда да ұшырасып отыратын, сөз ішінде дауыссыздардың түсіп қалуы, олардың сақталуы тәрізді дыбыстық құбылыстар біршама орын алады. Бірақ қазақ тілінің қалған говорларымен бұл салада ұқсастығы бола тұрса да, көп жағдайда зерттеліп отырған говорлар тобының өзіндік ерекшелігі де жоқ емес. Ол ерекшеліктер басқа бір сөздер тобын қамтумен немесе сөз ішінде түсірілетін дыбыстардың саны жағынан белгі береді.
Дауыссыздардың түсірілуіне батыс говорларының қай-қайсысында да жиірек кездесіп, көптеген сөздерді қамтитын апокопа (дыбыстардың сөз соңында түсуі) құбылысын жатқызуға болады: саңыр (саңырау орнына), тоз (тозаң), кіл (кілең), кер (керең), шар (шарық -қайрақ түрі), әл (әлгі), шөме (шөмеле), шәлкі (шәлкес), мүкі (мүкіс) және т. б. Мысалы: Мырзалардың құлағы бірінің сөзін бірі естімей кер болды.
Дәл мұндай сөздер құрамында болмаса да, сөз аяғында дыбыс түсуі шығыстағы қазақтар тілінде азын-аулақ сөздер көлемінде көрінеді.
Говорлар тобының батыс және шығыс тобында сөз аяғында дыбыс түсуі арқылы тіл ерекшелігінің пайда болуында, қай жағынан алып қарағанда да, тарихи заңдылық бар. Егер біз Қазақстанның батысындағы қазақтарға көрші ноғай, құмық тілдеріндегі мук (мүкіс орнына), сылапчы (шылапшын), кьуймич (құйымшақ) сөздерін атасақ, батыс говорлар тобында (әсіресе Орталық говорында) сөз аяғында дыбыстар түсуінің себебі анық көрінеді. Ал шығыс говорлар тобына әсер ететін, тілдік факторлар одан да көп. Алтай тілінің диалектілерінде: каат (қатын орнына), сыпыс (сыбызғы), сага (саған), хакас тілінде: көмес (көмескі); якут тілінде: бубр (бүйрек) тұлғаларында қолданылуын былай қойғанда, монғол тілдеріне жататын қалмақ, буряттардан ондай сөздерді жүздеп келтіруге болады. Сондықтан Қазақстан шығысындағы казақ халқының құрамына кірген ру, тайпаларға ертеден көрші отырған алтай, хакас, монғол тілдерінің әсері табиғи нәрсе.
Дауыссыздардың сақталуы. Әдеби тіліміз тұрғысынан қарағанда бұл тақырыпшаны «дауыссыздардьщ қосылуы» деп атаса да теріс емес.
Қазақ тілі говорларының батыс тобында дауыссыздардың қосылуы сөз ортасында (эпентеза) және сөз аяғында (эпитеза) да бола береді.
Эпентеза зерттелген қазақ говорларының көбінде-ақ байқалады.
Ең алдымен, батыс говорының бәріне ортақ және әзірше қазақ тілінің басқа говорларында байқалмаған эпентеза түрі — сөз ортасында «р» дыбысының көрінуіне тоқталмақпыз. Олар: беркіту (бекіту орнына), айқарыс (айқас), шарбыт (шабыт), тырым-тырағай (тым-тырағай), жатырған (жатқан). Мысалы: Звеноға 3 гектар жер беркітіліп берілгенді. Анау жаңа қонысқа бара алмай жатырғаным сол. Бізге Сәнғали директор болып б е р к у л і.
Сөз ортасында «р» дыбысының сақталуын азғана сөздерде көрінсе де, батыс говорлар тобының басты дыбыс ерекшелігінің бірі деп қарауға болады. Әсіресе, «берку», «жатырған» сөздері батыс тобына кіретін бес говордың бәрінде де жиі әрі жүйелі қолданылады.
«Беркіту» — «р» дыбысы сақталған «бекіту» сөзінің алғашқы варианты екені даусыз. XI—XIII ғасырлардағы жазба ескерткіштерде «беркіт» тұлғасының көрінуі бұған толық айғақ.
Батыс облыстардағы қазақтармен ру, тайпа жағынан ортақтас ноғай тілін былай қойғанда, «беркіт» тұлғасы татар, башқыр тіпті якут тілдерінде осы кезге дейін сақталған. Қазақ тілінің батыс говорында көрінуінің басты себебі осылармен байланысты. Татарша — еркетү (закрепить); башқырларда — беркету (прикрепить); ноғай тілінде — беркуьев (укреплять, утверждать); якутша — бігаргат (утверждать, укреплять).
Ал «жатқан» сөзінің «жатырған» түрінде тұлғалануы да «р» дыбысының сақталу нәтижесі екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.
Батыс диалектісінің говорларында ерекше көзге түсетін эпентезалық құбылыс — кәмбіл (кәміл орнына), табарих (тарих), белбуар (белуар) сөздерінің ортасында «б» дыбысының қолданылуы. Мысалы: …ойсыраған олқылықта белбуарларынан батпаққа батып отырғандығымен ісі жоқ. «Белбуар» Қазақстанның батысында туып, өскен кейбір жазушылар шығармасында да бар: Ұлы теңізге б е лбу а р л а п кіріп тұрған жарты аралды «түбек» деп атай береді.
Батыс говорлар тобындағы дыбыс ерекшеліктерін талдау нәтижесінің қысқаша түйіні мынадай. Бұл топқа кіретін говорлардың бірінен-бірін ажырататын фонетикалық құбылыстар көбіне көрші не араласа отырған басқа түркі тілдерінің әсері де, ал олардағы сәйкес дыбыстық ерекшеліктер ертедегі ру, тайпа тілдерінің сақталған іздері екені аңғарылады. Оны басқа туыстас тіл фактілері қуаттайтындығын салыстыру әдісі көрсетті.
Жергілікті тіл ерекшелігі болмайтын дыбыс сәйкестіктері
Ж-д сәйкестігі. Батыс говорларының қайсысында болмасын ж-д сәйкестігі дүз (жүз — сан есім орнына), дүзу (жүзу), дүзім (жүзім), дүзі (пышақтың жүзі орнына), дүзік (жүзік) сөздерінің шеңберінен ғана табылады. Мысалы: Барлығы бір кісідей күліп-ойнап Дүзиді ақ қайрақша тұнық суда. Сен маған дүз мәнет бережаңсын.
Ж-д дыбыс сәйкестігі зерттелген басқа қазақ говорлары мен бақылау жүргізілген жергілікті тіл ерекшеліктерінің бәрінде жоғарыда көрсетілген сөз топтары төңірегінен аспайды. Демек, мұның өзі ж-д сәйкетігі қамтып отырған дүз (жүз), дүзік (жүзік), дүзу (жүзу) сияқты сөздердің анықталған жайылу шегі жоқ деген сөз. Басқаша айтқанда, диалектілік ерекшелік болудың негізгі шартынан айырылады. Бұл біріншіден. Екіншіден, тіл ерекшелігі қатарында аталған сөздердің бәрінің бірдей алғашқы буыны — «дүз». Осының өзі бізді белгілі бір жорамал, болжамға жетелейді.
Н.А.Баскаов Н.И.Ашмариннің еңбегіне сүйене отырып, булгар сөздерінің тізімін береді. Тілімізде қазіргі жүз (сто) сөзі жүр транскрипциясымен берілген. Қазақ тілінің қалыптасуының нәтижесінде аффрикат «дж» тек жалаң «ж» дыбысына қалыптаса бастаған артикуляциялық органдарға енді «дж»-ны айту қиындыққа соқтыратыны түсінікті. Осыдан келіп, бұрынғы «джүз», «джүзік» болып дыбысталатын сөздердегі «ж» түсіріліп, «дүз» «дүзік» болып дыбысталып, мұның өзі сөйлеу тілінде қалыптасқан болса керек. «Ж» дыбысының түсіп қалып, «д»-ның сақталуындағы заңдылықты біз былай дәлелдегіміз келеді. «Дүз» буынының соңындағы «з» дыбысы да «ж» сияқты дауыс қатынасына қарай ұяң әрі артикуляция жағынан екуіде палаталь фонемалар. Осы жағдайды еске алғанда, «д»-дан гөрі «ж»-ның түсіп қалуы заңдырақ.
