TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

войти на сайт

вход на сайт

Логин: :
Пароль :

Забыл пароль Регистрация

Қазақ тілі грамматикалық категорияларының антропоөзектілігі




Қазақ тілі грамматикалық категорияларының антропоөзектілігі
0
Раздел: | Автор: Админ | Дата: 29-09-2015, 00:00
Загрузок: 5367




ӘОЖ 811.512.122`366.5 + 811.512.122`37                    Қолжазба құқығында


 


ЖҰБАЕВА ОРЫНАЙ САҒЫНҒАЛИҚЫЗЫ


Қазақ тілі грамматикалық категорияларының  антропоөзектілігі


10.02.02 – қазақ тілі


Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу  үшін дайындалған диссертацияның


АВТОРЕФЕРАТЫ





Қазақстан Республикасы


Алматы, 2010





Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған.





Ғылыми кеңесші:                филология ғылымдарының докторы, профессор


З.Ахметжанова


 


Ғылыми оппоненттер:        филология ғылымдарының докторы, профессор


Б.Момынова


 


филология ғылымдарының докторы Қ.Айдарбек


 


филология ғылымдарының докторы К.Садирова


 


Жетекші ұйым:                             Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық


университеті


 


Диссертация 2010 жылы «21» желтоқсан сағат 14 00-де ҚР БжҒМ Ғылым комитетінің А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты  жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын  Д 53.38.01  диссертациялық  кеңестің мәжілісінде қорғалады (мекенжайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).


Диссертациямен  ҚР Білім және ғылым министірлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады.


Автореферат 2010 жылы «21» қарашада таратылды.


Диссертациялық кеңестің ғылымдарының докторы, профессор                                 Ж.Манкеева ғалым хатшысы, филология


 


 


КІРІСПЕ


Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңда тіл білімінде антропоөзектік бағыт үстемдік алып, адам факторына ерекше мән беріліп отыр. Зерттеу парадигмасының  антропоөзектік ұстанымы тілдің диалектикалық бірліктегі ең маңызды екі қызметін, атап айтқанда, танымдық (когнитивтік) және коммуникативтік қызметін терең ашуға бағытталады. Антропоөзекті зерттеулерде ұлттық сананың тілдегі көрінісі бейнеленеді.


Тілден тыс болмыс сөйлеушілердің тілінде бейнеленумен қатар, бір тілде сөйлесушілердің ойлау жүйесі де ортақ болады. Ғаламның тілдік бейнесін түзуде грамматикалық категориялардың өзіндік орны бар. Қоғам дамуына байланысты грамматикада да өзгерістер болып тұрады. Алайда ол лексикамен салыстырғанда, өте баяу жүреді.


Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі тіл біліміндегі антропоөзектік бағытқа сәйкес тілдің адамның ойлау жүйесі мен іс-әрекетіне ықпалы, сонымен қатар адамның тілге әсері, тілдегі адам факторына ерекше мән берілуде. Осы тұрғыдан қарағанда, грамматикалық категориялардың қалыптасуында адам болмысы, мінезі, көзқарасы, коммуникативті актіге қатысушылардың т.б. антропоөзекті сипатының объективті жағдаятқа қатысы байқалады. Соның нәтижесі ретінде грамматикалық категориялар түрлі формада тілдік бірліктер арқылы тұрпатталады. Оған негіз болатын грамматикалық қатынастар санада мазмұнданып, осымен байланысты морфологиялық категорияларды таным әрекетімен, концептуалдау және категориялау үдерістерімен тығыз байланыста қарастыру қажеттігі туындайды. Соған сәйкес жүргізілетін талдау тілдік құбылыстарды антропоөзектік тұрғыдан айқындайды. Мұнда адам екі түрлі бағытта сипатталады: 1) адамның тілдегі көрінісі; 2) адамның тілді тұтынуы. Бірінші бағытқа сәйкес адамның дүниетанымы байқалады. Мысалы, адамның соматикалық бейнесінің концептуализациясы нәтижесінде адамның физикалық қабілеті, зияткерлік (интеллектуалдық) қабілеті, эмоциясы, әлеуметтік «мен»-і көрінеді, адам сөйлеу-ойлау әрекетіне қатысушы тұлға ретінде көрінеді. Адамның тілдегі көрінісі негізінен лексика мен фразеологияда айқын көрініс тапқан, сондай-ақ грамматикалық категориялардан да оның өзіндік ерекшеліктерін байқауға болады. Ол үшін грамматикалық категорияларды жеке-дара, оқшау қарастырмай, коммуникация мен когниция талаптарын ескере отырып, тілді когнитивті жүйе ретінде тұтас қарастыру қажеттігі байқалады. Зерттеу жұмысының өзектілігін осы тұрғыдан негіздеуге болады.


Екіншіден, зерттеу жұмысында тіл мен адам өзара байланыста қарастырылып, адамның грамматикалық категорияларды танушы және атаушы субъект ретіндегі және концептуалдаушы, коммуникативті діттеміне (интенция сөзінің баламасы, Н.Уәли термині) байланысты коммуникация әрекетіне енгізуші, тілді тұтынушы тұлға ретіндегі қызметіне ерекше назар аударылады.  Бұл орайда тіл қарым-қатынас құралы, әлемді тану құралы, білімнің шоғырлану құралы, білімді жеткізуші құрал болып табылады. Осымен байланысты қазақ тіліндегі морфологиялық категорияларды тілде концептуалды мазмұнды репрезентациялайтын құрал ретінде алғаш рет кешенді түрде қарастыру зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Грамматикалық жүйедегі тілдік репрезентацияның антропоөзектік тұрғыдан сипатталуы қазақ тілін үйренушілер үшін де ерекше маңызды болып табылады. Сайып келгенде, белгілі бір ұлттық ұжымда қалыптасқан тіл тұтынушының тілдік санасындағы грамматикалық құрылымнан әр тілдің өзіндік ерекшелігі, ұлттық дүниетанымы көрінеді. Көтерген мәселенің өзектілігі осыдан көрінеді.


Қазақ тіл білімінің қалыптасып, дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдарды элитарлық тұлға ретінде сипаттай отырып, тіл білімінің қалыптасқан кезеңінен бүгінгі таңдағы еңбектерге дейін хронологиялық тұрғыдан сипаттау, бір жағынан, жекелеген категориялардың танылу үрдісінен хабар беріп, ұлттық тіл білімінің қалыптасу, даму ерекшелігін көрсетсе, екінші жағынан, әр кезеңде тіл білімі саласында еңбек еткен ғалымдардың бүгінгі таңдағы ғылым жетістіктерімен, жаңа бағыттармен сабақтастығын сипаттай келіп, тіл деректері мен қазақ тіл білімінің дамуындағы түрлі бағыттарды анықтау қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан қарастыруға жол ашады.


Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың мазмұндық және коммуникативтік негізіндегі антропоөзектік сипаты мен антропоөзектіліктің көріну деңгейін анықтау: адамның тілдегі көрінісі мен тұтынушы ретіндегі тілді қолдану ерекшеліктерін көрсету.


Аталған  мақсатқа жету үшін төмендегідей  міндеттер көзделді:


— грамматикалық категориялар концептуалдау және категориялау үдерістерінің нәтижесі екенін көрсету;


— предикативті негізді грамматикалық категориялардың (жақ, рай, шақ) антропоөзектілік сипатын ашып, көріну деңгейі мен қолданылу ерекшеліктерін айқындау;


— қатынас негізіндегі грамматикалық категориялардың (етіс, септік) антропоөзектілік сипатын ашып, көріну деңгейі мен қолданылу ерекшеліктерін айқындау;


— сан-мөлшер мәнді грамматикалық категориялардың (жекелік-көптік, шырай) антропоөзектілік сипатын ашып, көріну деңгейі мен қолданылу ерекшеліктерін айқындау;


— морфологиялық категориялардың үш тобын (предикативті негізді, қатынас, сан-мөлшер) талдай отырып, олардағы антропоөзектіліктің берілу ерекшеліктерін, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсету;


— морфологиялық категорияларға негіз болған әмбебап (ядролық) концептілерді анықтау;


—  морфологиялық репрезентация арқылы грамматикалық категориялардағы ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктерін айқындау;


— грамматикалық категориялардың көркем әдебиеттегі, киноаударма,  ғылыми әдебиет пен публицистикадағы қолданылу сипатын талдай отырып, грамматикалық категория көрсеткіштерінің функционалды және семантикалық вариативтілігін ашу;


—    түрлі әлеуметтік-демографиялық топтан құралған информанттар арасында эксперименттер жүргізу арқылы жекелеген грамматикалық категорияларды (етіс) сөйлеушілердің қабылдау ерекшелігін, етіс семантикасының тілдік санадағы көрінісін, түсінік деңгейін анықтау;


элитарлық тілдік тұлға ұғымын нақтылау және тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдарды элитарлық тілдік тұлға ретінде тани отырып, олардың теориялық тұжырымдарын талдау арқылы қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың қабылдану ерекшеліктерін айқындау;


— қазақ тіл біліміндегі элитарлық тілдік тұлғалар мен қазақ тілінің бүгінгі тұтынушыларының ұстанымдарын салыстыра отырып, қазақ тіліндегі грамматикалық категориялар туралы тұжырымдардағы өзгерістерді анықтау.


Зерттеу нысаны – қазақ тіліндегі антропоөзектік факторларды анықтауға мүмкіндік беретін, онтологиялық категориялардың ұжымдық санадағы бейнесін көрсететін морфологиялық категориялар.


Зерттеу пәні – қазақ тіліндегі тілдік білімді сипаттайтын морфологиялық категориялардың грамматикалық мазмұны мен қолданысы.


Зерттеудің дереккөздері ретінде ақын-жыраулар шығармаларынан (Қазтуған жырау, Шалкиіз жырау, Марқасқа жырау, Бұқар жырау, Ақтанберді жырау, Үмбетей жырау, Шал ақын, Жанақ ақын, Дулат Бабатайұлы, Абай Құнанбайұлы, Махамбет Өтемісұлы, Шернияз Жарылғасұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір); тарихи жырлар мен батырлар жыры («Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Қосай», «Қыз Жібек» т.с.с.); көркем әдебиет мәтіндері (Ж.Аймауытұлы, М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы,  С.Мұқанов, О.Бөкей, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев т.с.с.),  бұқаралық ақпарат құралдарынан («Қазақ әдебиеті», «Ана тілі», «Егемен Қазақстан», «Түркістан» т.б.) жинақталған мәтіндер, киноаударма мәтіндері, сөздік мәтіндері (қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі, І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», Т.Жанұзақ «Қазақ тілінің сөздігі», «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі», «Синонимдер сөздігі», «Қазақ әдеби тілінің сөздігі»), түрлі салалық сөздіктер,  ғылыми әдебиеттен жинақталған мәтіндер («Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы, «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы», қазақ тілі грамматикалық ілімінің дамуына өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдардың еңбектерінің мәтіндері, «Қазақ грамматикасы», етіс тұлғаларының мағынасы мен қызметін анықтауға арналған эксперимент материалдары.


Талдауға түскен тілдік материалдың жалпы саны – 7 000-нан астам, көркем әдебиет бойынша жинақталған материал (5000-ға жуық), 1000-нан астам кинодискурс мәтіндері, бұқаралық ақпарат құралдары бойынша жинақталған мәтіндер (1000-нан астам), эксперимент материалдары (2 940).


Зерттеудің әдістанымдық  негізі. Зерттеудің әдістанымдық негізі ретінде қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов еңбектерімен қатар грамматикалық категориялардың сипаты туралы І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, Ы.Маманов, А.Ысқақов, С.Исаев еңбектері;


—          таным теориясы, тіл мен мәдениет, тіл мен сананың қатынасы туралы

В. фон Гумбольдт, А.Я.Гуревич, С.Д.Кацнельсон, Г.В.Колшанский, В.Г.Костомаров, Е.С. Кубрякова, Н. Б. Мечковская, А.А.Потебня, Э.Сепир, Б.А.Серебренников, Р.М.Фрумкина, В.Г.Адмони, Н. Ф. Алефиренко, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева еңбектері;


—          психолингвистикалық бағыттағы Л.С.Выготский, А.А.Леонтьев, А.А.Залевская, Р.М.Фрумкина, Ю.А.Сорокин т.б. еңбектері;


—          лингвистикалық және когнитивті семантика туралы Н.Ф.Алефиренко, Ю.Д.Апресян, Н.Д.Арутюнова, Н.Н.Болдырев, Н.А.Беседина, В.В.Виноградов, И.М.Кобозева, Е. С. Кубрякова, О.Н.Прохорова, И.А.Стернин, Ж.Манкеева, А.Ислам еңбектері;


—          лингвомәдениеттаным, этнолингвистика бағытындағы зерттеулерге қатысты В.А.Маслова, В.В.Красных, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Ә.Т.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, З.К.Ахметжанова, Ж.Манкеева және т.б. ғалымдардың еңбектері;


—          функционалды грамматика және функционалды-семантикалық өріс, коммуникативті синтаксис теориясына қатысты А.В.Бондарко, М.А.Шелякин, З.К.Ахметжанова, Қ.Рысалды, Ф.Оразбаева, З.Ерназарова, М.Жолшаева, А.Жаңабекова, С.Құлманов және т.б. зерттеуші-ғалымдардың еңбектері;


—          когнитивті лингвистикаға қатысты Ю.Н.Караулов, Н.Ф.Алефиренко, Э.Д.Сулейменова, Қ.Жаманбаева, Н.Ж.Шаймерденова,  Э.Оразалиева т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды.


Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында когнитивті-репрезентативті әдіс, салыстыру, талдау, саралау және жалпылау әдістері, коммуникативті әдіс, когнитивті талдау, сипаттама, құрылымдық-семантикалық талдаумен қатар когнитивті-прагматикалық интерпретация, трансформация, эксперимент, жүйелеу әдістері қолданылды.


Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:


—      қазақ тіл білімінде алғаш рет грамматикалық категориялардың концептуалдау және категориялау үдерістерінің нәтижесінде түзілетіні, яғни әр грамматикалық категорияның негізінде когнитивті концепт жататыны  анықталды, грамматикалық категорияларға негіз болған ұғымдар математикадағы, философиядағы және психологиядағы т.с.с. түсініктермен, таным үдерісімен салыстырылып, оның тілдік категориядағы орны айқындалды;


— алғаш рет предикативті сипаттағы грамматикалық категориялардың (жақ, рай, шақ) антропоөзектілік көрінісі айқындалып, жақ категориясына –персоналдылық, рай категориясына – модальділік, шақ категориясына – уақыт концептілері  негіз болатыны анықталды;


— қазақ тілінде алғаш рет қатынас мәнінің антропоөзектілігі етіс, септік категориялары арқылы берілетіні көрсетілді;


— алғаш рет жекелік-көптік, шырай категорияларының сан-мөлшер мәнінің антропоөзектілік сипатын берудегі қызметі айқындалды;


— қазақ тіліндегі әмбебап сипаттағы негізгі концептілер анықталып, олардың ұғымдық, бейнелі-ассоциативтік, құндылық мәндері болатыны көрсетіліп, бейнелі-ассоциативтік, құндылық мәндері сипатталды;


— қазақ тіл білімінде алғаш рет предикативті негізді, қатынас, сан-мөлшер мәнді морфологиялық категориялардың концептуалды мазмұндары өзара салыстырылып, ұлттық діл ерекшеліктеріне байланысты антропоөзектіліктің көріну сипаты анықталды;


— көркем әдебиет, киноаударма, ғылыми әдебиет пен публицистикалық мәтіндердегі грамматикалық категориялардың қолданысы талданып, қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың синтагмалық және парадигмалық мәндері көрсетілді;


—   етіс категориясының тілдік санадағы көрінісі мен етіс категориясы туралы түсініктерді пайымдау мақсатымен түрлі эксперименттер жүргізілді;


—     элитарлық тілдік тұлға ұғымы нақтыланып, тіл білімінің дамуында өзіндік орны бар ғалымдар элитарлық тілдік тұлға ретінде сипатталып, ғалымдардың тұжырымдары талданып, етіс категориясына (әсіресе өзгелік етіс), жақ категориясына қатысты (әсіресе анайы, сыпайы түрге жіктеуде) қазақ тіл білімінде әлі де басы ашыла қоймаған талас мәселелер (кез келген етістіктен өзгелік етіс жасала бермейтіні, өзгелік етіс тұлғалары сабақты етіске жалғанғанда ғана өзгелік етіс жасалатыны, салт етістікке жалғанса, ол сабақты етіс тудыратыны; бірінші жақ жіктеу есімдіктерінің көпше түрі болмайтыны (мен – мендер); көптік жалғауды жұрнақтар қатарында тану т.с.с.) анықталды;


— ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде еңбек еткен А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов т.с.с. ғалымдардың ұстанымдары мен бүгінгі таңдағы ғылым жетістіктері, грамматикалық категорияларды танудағы түрлі көзқарастар сарапталып, грамматикалық категорияларды танудағы сабақтастық көрсетілді, болашақ зерттеулердің болжамы көрсетілді.


Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы.  Диссертациялық жұмыс қазақ тілі антропоөзекті грамматикасының негізін қалыптастырады. Жұмыста қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық категориялардың антропоөзектілігі жан-жақты сипатталып, түрлі формада берілетіні анықталды. Зерттеу жұмысы қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлға, когнитивті лингвистика, коммуникативті лингвистиканың дамуына үлес қосады, тілтанымдағы функционалдық бағыттағы зерттеулерге, толық шешімін таппаған грамматикалық категориялардың тілдік сипаты мен категориалдық мәртебесін анықтауға, грамматикалық категориялардың ұлттық ерекшеліктерін айқындауға жол ашады. Диссертациялық жұмыс жүйелі-құрылымдық, функционалды бағыттағы зерттеулерге иек арта отырып, морфологиялық категориялардың мазмұнын, морфологияның тіл жүйесі мен сөйлеу-ойлау әрекетіндегі орнын айқындауға, морфологиялық категориялардың тілішілік сипатын, концептуалды мазмұнның тілдегі репрезентациясын анықтауға мүмкіндік береді. Сол арқылы морфологиялық категориялар негізгі танымдық үдерістер тұрғысынан, концептуалды деңгейде сипатталады. Бұл қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан үңіліп, әр категорияның өзіндік ерекшелігін басқа категориялармен, таным әрекетімен байланыста сипаттауға жол ашады.


Ұлттық тілдің табиғатын толық ашып көрсету, тілдік санадағы кодтарды ашу, интерпретациялау мақсатында тілді функционалды тұрғыдан сипаттай отырып, тілдік бірліктердің тұлғасы мен мазмұндық жағын саралауға бағытталған жұмыс корпустық лингвистика бағытындағы зерттеулер үшін де ерекше маңызды болмақ. Зерттеу жұмысы код түрінде тілдік бірліктерде жинақталған білім мазмұнын танып-түсінуге жол ашады. Зерттеу ғылым туралы ғылым саласына, қазақ тіл білімінің қалыптасып, дамуы туралы да мол ақпарат береді.


Зерттеу жұмысының  практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері жоғары оқу орындарында «Қазақ тілінің антропоөзекті грамматикасы» атты арнайы курсқа негіз бола алады. Зерттеу жұмысының нәтижелерін лексикалық семантика, синтаксис, мәтін лингвистикасы бойынша жазылған еңбектерде, прагмалингвистика, коммуникативті лингвистика мәселелерінің түрлі салаларының өзара байланысын сипаттайтын еңбектерде пайдалануға болады. Сондай-ақ қазақ тілінде когнитивті бағыттағы зерттеулерді,  тілтанымдағы функционалдық бағыттағы  зерттеулерді  теориялық жағынан толықтыруға және грамматика теориясын дамытуға өзіндік  деңгейде үлесін қосады. Сонымен қатар жоғары оқу орындарында қазақ тілі грамматикасы, қазақ тілінің функционалды грамматикасы,  морфология, лингвистикалық семантика және қазақ тілі грамматикасының өзекті мәселелері бойынша  жүргізілетін  курстарда  пайдалануға болады.


Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:


—    Грамматикалық категориялар концептуалдау және категориялау үдерістерінің нәтижесінде түзіледі. Морфологиялық категориялар мен тұлғалар концептуалды деңгейде негізгі танымдық үдерістер қатарында сипатталады. Морфологияның категориялау үдерістерімен байланысы морфологияның ғалам туралы білімді қалай объективтендіріп, топтастыратынын да көрсете алады. Морфологияда тілдік жүйе үшін маңызды болатын, ғаламның концептуалды бейнесін репрезентациялайтын концептілер көрініс табады. Сөйлеушінің ментальді ерекшеліктері уақыт, модальділік, персоналдылық, қатынас, сан-мөлшер т.б. негізгі (ядролық) концептілерде көрінеді.


— Предикативті қатынас жақ, рай, шақ категориялары негізінде құралады. Персоналдылық жақ категориясына, модальділік рай категориясына, уақыт шақ категориясына негіз болған. Жақ категориясы сөйлеуге қатысушылардың бір-біріне қатысын, көбінесе сөйлеушінің қатысын білдіреді. Антропоөзектілік тұрғыдан алғанда, жақ категориясында  сөйлесушілердің бір-біріне қатысы, өзара ілтипаты, сыйластығы, қарым-қатынас ерекшеліктері байқалады. Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ментальдылықтың көрсеткіші бола алады. Модальділік концептінің мазмұнында шынайылық, жалғандық сияқты сипаттар түзіледі. Ол шынайы болмыспен сәйкес келу (объективті модальділік), шынайы болмыспен сәйкес келмеу (субъективті модальділік) түрінде көрініс тауып, рай категориясына негіз болады. Уақыт тікелей концептуалданбайды, оған жанама түрде оқиғалар, кеңістік пен қозғалыс атаулары уәж болады. Оның мазмұны энциклопедиялық білімдерді: уақыттың философиялық және физикалық сипаттарымен қатар тілдік білімді, яғни шақ категориясының мәні мен қолданысы туралы білімді қамтиды. Уақыт концепті осы шақ, келер шақ, өткен шақ мәндеріне жіктеледі. Уақыт мәнін репрезентациялауда сөйлеуші сөйлеу сәтін меже ретінде ұстанады. Сөйлеу сәті сөйлесушілердің коммуникацияға түскен уақыты болып табылады. Шақ, рай категорияларында сөйлеушілердің дүниені, ақиқат болмысты қабылдау ерекшеліктері көрініс тапса, жақ категориясында олардың тілді тұтыну ерекшеліктері көрінеді.


— Қазақ тілінде қатынас мәнінің концептуалды мәні етіс және септік грамматикалық категориялары арқылы репрезентацияланады. Етіс, септік категориялары субъектілі-предикаттық, объектілік, меншіктілік қатынас, мекендік-мезгілдік, көлемдік т.с.с. қатынастарды білдіріп, сөйлеушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасын көрсетеді.


— Сан-мөлшер мәні жекелік-көптік, шырай категорияларының көмегімен беріледі. Сан-мөлшер категориясы арқылы ақиқат болмыстың тілдік тұлға санасындағы көрінісі байқалады. Сонымен қатар сан-мөлшер категориясы тіл тұтынушыларының тілді қолдану ерекшеліктерінен де хабар береді.


— Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер – мазмұн және тұрпат межесі бар грамматикалық жүйе бірлігі болып табылады. Мазмұн межесі ойлаудың түрлі формаларына, концептуалдауға,  сондай-ақ сөйленістегі сөздердің түрлі коммуникативті қызметіне байланысты болады, ал тұрпат межесі грамматикалық категориялар, көрсеткіштер арқылы көрініс табады. Морфологиялық категориялар мен көрсеткіштер концептуалды мазмұнның құрылымдалу тәсілі болып табылады. Морфологиялық репрезентация концепт қалыптастыратын тұрақты элементтерді, маңызды бөлшектерді айқындауға мүмкіндік береді. Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер концептуалды мазмұн мен репрезентацияланатын тұлғалардың бірлігінен құралады.


— Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері көрініс табады. Морфологиялық категорияларда ұлттық болмыс, ұлттық дүниетаным, адамдар арасындағы қатынас айқын көрінеді.  Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі ойлау үдерісімен, ұлттық ділмен, ақпаратты өңдеу, сақтау, жіктеу ерекшеліктерімен байланысты болады.


— Грамматикалық категориялардың қызметі әр форманың өзіне ғана тән семантикалық белгілері арқылы айқындалады. Мысалы, жақ категориясының

І жақ жекеше түрінің инвариант мәні сөйлеу актіне нақты сөйлеу авторы ретінде қатысатын жеке адам, белгі иесі – субъект (агенс не пациенс)  сияқты семантикалық белгілерден тұрады, синтагмалық деңгейде ауыспалы мәнге ғана ие болып, жалпыланған жақпен сәйкес келуі, адресатпен сәйкес келуі, персонификация сияқты вариант мәндерге ие болады.


— Қазақ тілді сөйлеушілердің тілдік санасында өздік, ырықсыз, ортақ етіс мазмұн межесі мен тұрпат межесі тұрғысынан толық қалыптасқан, ал өзгелік етіс тұлғалары тілдік санада әлі орныға қоймаған. Ол өзгелік етіс қосымшаларының сабақты етіс қосымшаларымен ұқсастығына байланысты.


Элитарлық тілдік тұлға – ұлттық тілдің жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін толық меңгерген, оларды орынды қолданатын, лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық бірліктердің семантикасын жан-жақты түсініп, орнымен қолдана алатын, коммуникативті стратегиялар мен тактикаларды, вербалды және бейвербалды қатынас талаптарын толыққанды меңгерген, ұлттық тіл мен мәдениет концептосферасын құрайтын концептілердің ұғымдық, бейнелі-ассоциативтік, құндылық сипатын білетін тілдік тұлға. Элитарлық тілдік тұлғаға ақын-жазушы, филолог, журналистермен қатар тіл білімінің дамуына үлес қосқан ғалымдарды да жатқызуға болады. Элитарлық тілдік тұлғалардың ғылыми тұжырымдарын талдау арқылы қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың қолданыс сипаты анықталады.


— Ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезеңіндегі ғалымдардың (А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, Қ.Басымұлы, Т.Шонанов т.с.с.) еңбектерінде грамматикалық категориялардың антропоөзектілігі, функционалды грамматика, коммуникативті лингвистика бағытындағы зерттеулердің негізі қаланған. Алайда ғалымдардың репрессиялануына байланысты ой-тұжырымдары кейінгі еңбектерде сабақтастық таппай қалған.


— Қазақ тіліндегі грамматикалық категорияларда әлі де басы ашылмаған мәселелер баршылық. Ол жақ категориясын анайы және сыпайы түрге жіктелуіне, көптік жалғаудың статусы, болжалдық сан есімдерге, етіс категориясының танылуына т.с.с. қатысты.


Зерттеу жұмысының  талқылануы мен жарияланымы. Зерттеудің  негізгі тұжырымдары мен  қорытындылары «А.Байтұрсынұлы және  қазақ филологиясы  мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2003), «С.Аманжолов және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2003), «Академик Ә.Қайдар және тіл білімінің мәселелері» атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2004),  «Мәдени мұралардың танымдық негіздері» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Ақтау, 2004), «Кемеңгеров тағылымы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Павлодар, 2006), «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Қазақ тілінің лексикологиясы, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:  қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Қазақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Профессор С.М.Исаев: қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2008), «Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және олардың Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі» атты ІV халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2009), 5-халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Przemisl, 2009), «Ақпараттық-инновациялық парадигмасының қалыптасуы жағдайында Қазақстанның қоғамдық ғылымдары» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009),  «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), «Этнос және тіл» атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2009), «Білім беру және ғылым: даму көкжиегі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2010), «Қазақ тілін коммуникативтік функционалды бағытта зерттеу және оқытудың инновациялық технологиялары» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2010), «Әбіш Кекілбаев шығармашылығы – әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар контексінде» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Ақтау, 2010), «Тіл және мәдениет: тілдің антропоөзектік парадигмасы» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2010), «ХХІ ғасыр білім беру жүйесі: бәсекеге қабілетті маман даярлау мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Шымкент, 2010), «Түркі тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2010), «Қазіргі білім берудегі ізгілендіру үдерістері және жаңаша оқытудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Шымкент, 2010), «Қазақ тілі Еуразия континентіндегі елдердің тілдік саясаты контексінде» атты халықаралық симпозиумда (Көкшетау, 2010), «Научное творчество ХХІ века» атты Бүкілресейлік ғылыми конференцияда (Красноярск, 2010), «В мире научных открытий» атты Бүкілресейлік ғылыми конференцияда (Коряжма, 2010), «Қазіргі қазақ грамматикасы мен терминологиясын зерттеудің негізгі бағыттары» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2010) баяндалды.


Зерттеудің  негізгі тұжырымдары мен  қорытындылары Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Хабарларында, «Тілтаным», «Жалын», «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналдарында, Қайнар университетінің хабаршысында, Абылай хан атындағы Халықаралық қатынастар және Әлем тілдер университетінің хабаршысында, Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысында, «Туған тіл» еларалық қоғамдық-саяси, әдеби-ғылыми альманахында, сондай-ақ Қытай Халық Республикасының «Іле ағартуы», Қырғызстан Республикасында «Известия вузов», «Социальные и гуманитарные науки», Өзбекстан Республикасында «Теоретические и практические аспекты обучения языкам и литературы», Башқұртстан Республикасындағы «Филологические науки: Современность и перспективы» сияқты шетелдегі ғылыми басылымдарда ғылыми-көпшілік және ғылыми мақалалар түрінде «Қазақстан» энциклопедиясы, «Қазақ грамматикасының өзекті мәселелері», «Тілтанымдық зерттеулер» сияқты ғылыми жинақтарда жарық көрді. Жұмыстың  жалпы мазмұны ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып, ғылыми басылымдар мен жинақтарда 50-ден астам мақала жарияланды.


А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында  «Лингвистикалық  жұма» айдарымен  өтетін  ғылыми-теориялық семинарда  баяндама  жасалды  (2010 жыл, 16 сәуір, №7 хаттама) және жұмыстың қолжазбасы осы институттың Грамматика және Лексикология бөлімдерінің кеңейтілген мәжілісінде (2010 жыл, 16 қыркүйек, №16 хаттама) талқыланып, қорғауға ұсынылды.


Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 4 тарау және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған ғылыми әдебиеттер мен  көркем әдебиеттер  тізімі  берілген.


 


Негізгі бөлім


 


«Грамматикалық жүйе құрылымының антропоөзектік негізі» атты бірінші тарау үш тараушадан тұрады. Онда зерттеудің теориялық негіздері, тілді когнитивті тұрғыдан зерттеу ерекшеліктері, басты ұстанымдар,  тіл мен танымның арақатынасы, концептуалдау, категориялау үдерістерінің сипаты, морфологиялық репрезентацияның когнитивті және тілдік механизмдері қарастырылды.


1.1 Зерттеудің теориялық алғышарттары. Бүгінгі таңда адам факторы мен тілдік бірлік қызметі лингвистика ғылымында бірінші кезекке шығып, өзекті болуына байланысты тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеуге ерекше көңіл бөлініп келеді. Ғылыми зерттеулер сипаттама лингвистикадан функционалды бағыттағы зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, үнемі өзгеріп, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыра бастады. Соңғы жылдары тілдегі адам мәселесі ерекше маңызға ие болып келеді. Адамды тілінен тыс сипаттау мүмкін емес, тілдің мәні мен өзіндік ерекшеліктерін адам және оның әлемге қатынасы арқылы толық сипаттауға болады. Тіл адамға таным құралы, қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Антропоөзектік бағыттағы зерттеулерде адам сөйлермен, өзіндік әлемі, өзіндік дүниетанымы бар саналы жан ретінде сипатталады. Әсіресе адамның ойлау және сөйлеу қабілеттерінің терең үдерістерін зерттеуде когнитивтік лингвистиканың орны ерекше. Тіл ақиқат болмысты тану барысында жинақталған әлем туралы білімді жеткізудің негізгі құралы болып табылады. Когнитивтік бағыт тілдің ақиқат болмыс туралы білімді сақтап, жеткізуші ретіндегі қызметін ескере отырып, тілдік категориялар мен олардың құрылымдарын жаңаша сипаттауға мүмкіндік береді.


Тіл таным нәтижесінде түзілген әлем туралы біліммен, оның адам санасындағы көрінісімен тығыз байланысты. Сана тіл арқылы көрініс табумен қатар, тіл арқылы қалыптасады. Сол себепті А.Байтұрсынұлы былай деп жазады: «Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға, 2) қиялға, 3) көңілге. Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғыну, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау. Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-қадарынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек» [1, 343 б.].


Тарихи даму барысында танымның екі түрі – сезімдік және логикалық таным қалыптасқан. Сезімдік таным адамның сезім мүшелері арқылы қабылдау, түйсіну қызметімен байланысты болса, логикалық таным ойлау нәтижесінде қандай да бір құбылыстардың мәнін, өзіндік ерекшеліктерін, заңдылықтарын айқындауға бағыттаған. Адам бейнесі тіл семантикасында көрініс табады. Бұл орайда адамның өзі емес, адамның тілдегі бейнесі ерекше маңызды болады. Тілді зерттеу арқылы адамзат өзін өзі танып, түйсінеді. Тіл арқылы адам өзі де ескере бермейтін құпиялар ашылады. Адам алған әсерін өзі арқылы сипаттайды. Бұл орайда Қ.Жұбанов тұжырымдары назар аударарлық: «Адам баласының табиғатында әуелі басқаны біліп алып, өзін кейіннен білу қасиеті бар. Мысалы: адам фотографияны  танып білгеннен кейін ғана өзінің басқа заттарға ат қоятыны өзін сол басқаларға ұқсата атайтыны – өз басын кіші дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге де әсер еткен. Мысалы, орысша небо – аспан, небо – таңдай; қазақ тіліндегі таң=адам әлемінің аты, яғни жоғары жаққа тән қасиеттің иесі; таңдай=адам денесінің жоғары жағы… Адамның жекелеген бөлшектердің белгілерін түйсіну арқылы атрибутивті портрет қалыптастыра отырып, ғаламды таниды»… «Таңырқады – таңқалды; таңыр=таң+ыр=тәңір; Таң=аспан бөлегі; ір – аспан. Бұрын адам өзін кішкене дүние деп есептеген. Бет-ауызды аспанға ұқсатқан бет – таң атып келе жатыр. «Таң қалу» деген тіркесі кейде қысқартып таңырқау дейміз. Ұятсыз деуді бетсіз деуіміз де осы конкреттік бар. Бұл қолданыстың да ым тілінен шыққандығы байқалады (бетін сызу – ым тілінен қалған қалдық; заттық көрсеткіші (материальное выражение)» [2, Б. 94-120]. Ғалым тілдік құбылыстарды адамның (сөйлерменнің) категориялау және концептуалдау үрдістерімен байланыста сипаттағанын көреміз, яғни затқа берілген атауларды адамға қатысты түсіндіре отырып, адамды негізгі меже ретінде алған.


Ғаламның тілдік бейнесі негізінен субъективті сипатта, себебі онда нақты бір адамның көзқарасы, дүниетанымы көрінеді. Ол атадан балаға берілетін категориялар жүйесі арқылы белгілі бір код құрап, дайын күйінде қабылданылып отырады. Адам өзіне дейінгі жинақталған білім қорын қабылдау арқылы этномәдени қауымдастықтың өмір тәжірибелерін де қабылдайды. Жастардың үлкендердің сөзін түсіне алмауы немесе ақын-жазушылардың шығармаларын түсіне алмауы этномәдени кодты игере алмау салдарынан туындайды. Осыған байланысты З.Қ.Ахметжанова: «Қазақ тілінің концептуалды жүйесін білмегендіктен, жастар қазақ халқының салт-дәстүрін ескіліктің сарқыншағы ретінде қабылдап, теріс бағалайды. Жалпыадамзаттық, әлемдік мәдениеттің бөлшегі болып табылатын ұлттық мәдениеттің терең, философиялық мәнін жас буын өкілдері түсіне алмай жүр», – деп жазады [3, 175б.].


Адамның танымдық әрекеті – ақиқат болмысты тануға, қоршаған ортаны түйсініп, жинақталған білімдер негізінде әлемдегі орнын түсінуіне бағытталады. Адам қашанда әлемді танып, ондағы өз орнын айқындауға талаптанады. Тіл – сөйлермендердің дүниетаным ерекшеліктерін бейнелейтін құрал, ерекше ұлттық ділдің көрсеткіші, мәдениеттің негізі. Адамның когнитивті қызметінің нәтижесінде тіл қоршаған орта туралы әсерді ғана жинақтап қоймай, сонымен қатар халықтың зерттеушілік ойларын да жеткізіп, халықтың ұжымдық, этномәдени санасында қалыптасқан ғалам бейнесін сақтайды. Осыған байланысты С.Исаев: «Тіл – қоғамдағы адамдар арасындағы аса маңызды қатынас құралы. Осы себептен де, ол бір жағынан, ойлаумен, екінші жағынан, сол арқылы санамен тікелей байланысты және қоғамдық өмірде белгілі бір қызметтер (коммуникативтік, эстетикалық-экспрессивтік т.б.) атқарады. Тіл, ең алдымен, ойды жарыққа шығарып, жетілдірудің құралы болу арқылы ойлаумен тікелей байланысты. Сондықтан тілдің негізгі единицалары ойлаудың басты категорияларымен сәйкес келіп жатады. Мысалы, сөз ұғымды білдіріп, соның тілдік көрсеткіші болса, ойды білдірудің бірден-бір тілдік көрінісі сөйлем болып табылады. Сондай-ақ тілдік единицалардың бұдан басқа да өзіндік мәндері, атқаратын қызметтері бар. Міне, осы қасиеттері арқылы тіл айналадағы дүние, объективтік шындық туралы адамның санасын қалыптастырады, оларды есте сақтауға негіз болады», – деп жазады [4, 4 б.].


Ғалам бейнесі – адам дүниетанымының басты элементі. Онда адамның дүниені тануының негізгі көріністері жинақталған. Тілдік семантика халықтың ғаламды танып-түйсіну тәсілі және болмыс туралы білімнің кодталу жолы болып табылады, сол арқылы ғаламның тілдік бейнесі түзіледі. Осыған байланысты А.Ислам былай дейді: «Адам қоршаған ортаны ойлау арқылы танып біледі және ол адам санасында көрініс табады. Адамның шындықты танып білуі, ой арқылы жүзеге асса, тіл – ойдың бейнелеу қызметінің нәтижесін бекітудің құралы ретінде қызмет етеді. Бұл – жалпыға ортақ таным, өйткені табиғаты жағынан адамзат бірдей болса, таным қызметі де, оның механизмдері де ортақ құбылыс екені де мәлім. Қандай да тіл өзіндік тілдік құрылымы және тілдік үлгілері жағынан әртүрлі болғанымен, тілдік болмысты түсінуге келген ортақ танымдық дүниелерден тұрады» [5, 13 б.]. Яғни коммуникация сәтті болуы үшін сөйленім әрекетінің субъектілері – сөйлеуші мен тыңдаушы, қабылдаушы атадан балаға беріліп отыратын кодтарды меңгеріп қана қоймай, дұрыс қолдана білуі қажет.


Қазіргі кезде зерттеулерде ғалам бейнесі түрліше сипатталады. В.И.Постовалова ғалам бейнесі адам дүниетанымының көрінісі екенін айта келіп, адам баласы қай қырынан сипаттаса, ғалам бейнесі де соншалық құбылып, өзгеріп тұратынын ескертеді [6, 32-33 б.]. Бұл орайда ғалам бейнесінің екі түрін – тікелей және жанама – ажыратып алу керек. Тікелей ғалам бейнесі – адамның болмысты тікелей танып, қабылдауының нәтижесінде түзілген ғалам бейнесі. Мұнда адам сезім мүшелері абстрактілі ойлау арқылы айналасын таниды. Ол дүниетаныммен тікелей байланысты. Алайда екеуін теңестіруге болмайды. Тікелей ғалам бейнесі мазмұнға ие білім болса, дүниетаным – әлемді тану әдістердің жүйесі болып табылады.


Тікелей ғалам бейнесі болмыс туралы мазмұнды, концептуалды біліммен қатар, болмыстан танытатын ментальді стереотиптер жиынтығын да қамтиды. Ғалам бейнесінің бұл түрі когнитивті деп аталады. Ол когниция (таным) нәтижесі болып табылады. Тікелей ғалам бейнесі когнитивті сана қызметінің нәтижесі болып табылады және белгілі бір жүйеге келтірілген білімдер жиынтығына – концептосфераға негізделеді. Адам болмысты, өзін тіл арқылы таниды. Тілде жалпыадамзаттық және ұлттық құндылық ретінде қоғамдық-тарихи тәжірибе көрініс табады. Тілдің ерекшелігіне байланысты сөйлермен санасында белгілі бір ғалам бейнесі қалыптасады, адам сол арқылы әлемді таниды, бұл ғаламның жанама бейнесі деп аталады. Ғаламның жанама бейнесі – концептосфераның екінші таңбалар жүйесі арқылы көрінуі. Олар санадағы ғаламның тікелей бейнесін жарыққа шығарады. Яғни тілдік формада көрініс тапқан білімдер жиынтығы ғаламның тілдік бейнесін түзеді.


Бүгінгі таңда ғалам туралы білімдер кешені лексикалық және грамматикалық семантикада, сондай-ақ этномәдениеттің ментальді әлемінде қалай көрініс табатыны ерекше маңызды болып отыр. Сонда қазіргі кезде адамның әлемді концептуалдау, категориялау ерекшеліктері, тілдегі концептуалды мазмұн, адамның әлем туралы білімінің көрсеткіші ретінде көрінеді. Ғалам туралы адамның барлық білімі шартты түрде тілдік және тілдік емес болып жіктеледі, яғни болмыстың құрылымдары туралы жалпы энциклопедиялық білім олардың сипаты туралы және тілдік бірліктер мен ойларының мәндері (нақты тілдік мағына) туралы білім болып табылады.  Ғалам туралы білім сияқты тілдік бірліктер туралы білім де жадымызда категориалды формада сақталады. Соған байланысты тіл – категориалды түзілім болып табылады. Тіл адамның болмыстың нақты жағдаяттарын концептуалдау үдерісін бейнелейді. Яғни концептуалды жүйеде алынған ақпараттарды өңдеу, сөйлеу-ойлау әрекеттерінде адам тұтынған көптеген концептілер мен білімнің басқа да құрылымдарын қамтиды. Сол себепті оған табиғи нысан концептілері де, нақты тілдік концептілер де енеді. Б.Момынова тілдің когнитивті қызметі туралы айта келіп: «Когнитивтік лингвистикада тіл адамның когнитивтік іс-әрекетінің бір түрі, когницияның құралы саналады. Адам тілдің көмегімен тілдік бірліктер арқылы жинақталған информацияларды кодтайды немесе бейкодтайды (декодирует). Өйткені ойлау құрылымдары өзімен өзі томаға тұйық өмір сүрмейді, белгілі бір формасы бар таңбалар ретінде болмысқа айналады, болмыстанады (материализацияланады). Тілдің осындай екі жақтылығы оны адамның өзге когнитивтік іс-әрекетінен айрықшаландырып тұрады», – дейді [7, 125-126 б.].


Тілдегі концептуалдау үдерісінің әрбір тілдік деңгейдегі өзіндік ерекшеліктері болады. Лексика санада көрініс тапқан заттар мен құбылыстардың ерекшелігін зерделеп, белгілі бір тілде сөйлейтін, нақты тілдік ұжым танып, игерген ғалам бейнесін репрезентациялайды. Ғалам бейнесін тану оны жекелеген құрауыштарын (заттар мен құбылыстарды) ғана емес, сонымен қатар олардың арасындағы байланысты да түйсінуді қажет етеді. Синтаксис ғаламның бөлшектенетін құрауыштарының байланыстарын тексереді.


Когнитивті тұрғыдан алғанда, морфологияның негізгі бірлігі – морфологиялық категория болып табылады, ол сөз тұлғаларында көрініс тауып, парадигмаға бірігеді. Морфологияны морфема деңгейіне қатысты ғана емес, сөздердің түрлі топтарын репрезентациялайтын тұтас морфологиялық құрылымдар деңгейінде қарастыру қажет. Морфологиялық категориялар мен тұлғалар концептуалды деңгейде, негізгі танымдық үдерістер қатарында сипатталады. Морфологияның ғалам туралы білімді тіркеп, жіктеуі, категорияларға бөлуі осыған байланысты болады. Морфологияның категориялау үдерістерімен байланысы морфологияның ғалам туралы білімді қалай объективтендіріп, топтастыратынын да көрсете алады. Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі ойлау үдерісімен, адамның интеллектуалды және ментальді қызметімен, ақпаратты өңдеу, сақтау, жіктеуімен байланысты болады.


Морфологиялық концепт термині екі түрлі мәнде қолданылады: біріншіден, ол – тілдің морфологиялық құрылымы білдіретін ментальді сананың бірлігі болса, екінші жағынан, морфологиялық концептілер сипатталатын ғылымның ұғымдары. Морфологиялық концепт сөйлеушілердің дайындықсыз сезімінде жүзеге асады, ол тіл жүйесінде морфологиялық көрсеткіштер арқылы көрініс табады.


Морфологиялық концептілер сөйлесім әрекетін реттеп, тілде көрініс табады, ал метатілдік концептілер лингвистикалық зерттеулерде тілдік құрылымындағы морфологиялық концепт ретінде сипатталады. Метатілдік морфологиялық концептілер грамматикалық теориялар дамуы барысында қалыптасып, терминологияда бекіп, ғылыми зерттеулерде, грамматикаларда қолданылды. Ф. де Соссюр сөйлесім әрекетіне қатысушылардың «дайындықсыз әрекеті» мен тілші ғалымдардың «дайындалған  әрекеттерінің» арақатынасын сөз еткен болатын [8, 54 б.]. Сөйлесім әрекетіне қатысушылардың «дайындықсыз әрекеттері» морфологиялық концептосферамен байланысты, онда морфологиялық концептілер қолданады, ал тілші ғалымдардың «саналы әрекеттері» нәтижесінде морфологиялық метаконцептілер айқындалып, тілдік фактілерді сипаттау үшін қолданады.


Н.Уәли тілдік ортада мәдени-тілдік дәстүрдің, оның нормаларының қалыптасуына тілдік тұлға әсер ететінін айта келіп, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов сынды жұртшылық идеал тұтатын біртуар жазушы-ғалымдарды элитарлық топтың өкілдеріне жатқызады. Ғалым тілдік тұлғалардың әдеби тілді игеру, пайдалану деңгейі бірдей емес екенін ескерте келіп, тілдік тұлғаларды төрт типке бөледі:


1) әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын тип. Бұлар – элитарлық тілдік тұлғалар;


2) әдеби тілдің ауызша, жазбаша нормаларын сақтай білетін, ара-тұра кодификацияланған нормадан қате жіберетін, сөйлеу тілі мен кітаби тіл элементтерін кей тұста айқын аңғара алмайтын мәдени-тілдік орташа тип. Сан жағынан басымы да осы орташа әдеби тип;


3) негізінен әдеби сөйлеу тілін қолданатын, арасында қарапайым сөйлеу тіліне тән элементтерді қосып сөйлейтін тілдік-мәдени тип. Сан жағынан, шамамен, орташа типтен кейінгі орында;


4) қарапайым сөйлеу тілімен сөйлейтін, бейәдеби элементтер мен диалектизмдерді қолдана беретін коммуниканттар  [9, 94 б.].


Жұмысымызда ғалымның тілдік тұлғаларды жіктеуін басшылыққа ала отырып, тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосқан, қазақ тіліндегі грамматикалық категорияларды танып-танытуда өзіндік орны бар ғалымдарды элитарлық тілдік тұлға ретінде сипаттаймыз.  Элитарлық тілдік тұлға – ұлттық тілдің жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін толық меңгерген, оларды орынды қолданатын, лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық бірліктердің семантикасын жан-жақты түсініп, орнымен қолдана алатын, коммуникативті стратегиялар мен тактикаларды, вербалды және бейвербалды қатынас талаптарын толыққанды меңгерген, ұлттық тіл мен мәдениет концептосферасын құрайтын концептілердің ұғымдық, бейнелі-ассоциативтік, құндылық сипатын білетін тілдік тұлға. Зерттеуші-ғалымдар ұстанымы өз кезеңінің, белгілі бір дәуірдің, тілтанымдық білімнің деңгейімен айқындалады.


1.2 Морфологиядағы тілдік білімнің концептуалдануы. Концептуалдау когнитивті тіл біліміндегі негізгі іргелі ұғымдардың бірі болып табылады. Ол адамның негізгі когнитивті қабілеттерімен байланысты, сонымен қатар адамның ес, жады, назар сияқты танымдық әрекеттеріне тікелей қатысты. Сол себепті концептуалдау тіл білімінің ғана емес, сонымен қатар психолингвистика, когнитивті психологияның да зерттеу нысаны болып табылады. Адамның болмысты түсінуі таным әрекетінің маңызды үдерістерінің бірі – концептуалдаумен тығыз байланысты. Концептуалдау адамның негізгі танымдық қызметіне негізделеді, ол адамның түрлі арна бойынша (тіл арқылы да) алған ақпаратын зерделеп, әрі қарай жүйелейді. Ол жаңа мәндер түзіліп, адамның концептуалды жүйесі мен білімнің мазмұнды оперативті бірліктері ретінде концептілердің қалыптасуына жол ашады.          Концептуалдау ақпарат ағымын жіктеп, зерделей отырып, жаңа мағыналар түзеді, ол адамзат тәжірибесінің мазмұндық тұрғыдан сипаттауды мақсат етеді. Концептуалдау арқылы адам болмыс құбылыстары мен адамның ішкі әлемін таниды, адам ғалам туралы білімін қалыптастырып, белгілі бір жүйеге түсіреді, олар тілде көрініс табады. Концептуалдау – екі жақты құбылыс: бір жағынан, ол адамның ішкі және сыртқы ғаламындағы мәнділіктерді зерделеп, түйсінуге жол ашса, екінші жағынан, зерделенген мәнділіктер мен құбылыстар туралы концепт қалыптастырып, білімді құрылымдайды. Сол себепті концептуалдау үдеріс ретінде және адамның ақпаратты когнитивті өңдеуінің нәтижесі ретінде динамикалы сипатта болады.


Концептуалды және семантикалық деңгейлердің өзара байланысы бірнеше фактілерге байланысты:


Тіл ғалам туралы білімнің қалыптасып, жинақталуында, құрылымдалуында (яғни концептуалдау үдерісінде) және концептуалды жүйенің түзіліп, кеңеюінде маңызды қызмет атқарады. Бұл семантиканың екі жақты ерекшелігіне байланысты, яғни семантика концептуалды жүйеге де, тілдік жүйеге де қатысты. Сол себепті семантика тілдік жүйе мен концептуалды жүйені байланыстырушы дәнекер іспетті болады.


Тілді меңгермей тұрып, адам белгілі бір деңгейде ғаламмен танысады, сезім мүшелері арқылы болмыстағы құбылыстардың сырын түсіне отырып, ол туралы ақпарат жинақтайды, заттардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. Бұрынғы мәліметтер жаңадан алынған ақпараттар жүйесімен толыға отырып, адамның ғалам туралы ақпараттар жүйесі, яғни концептуалды жүйе түзіледі. Адам белгілі бір құрылымдарға жіктейтін концептуалды жүйе индивидтің танымдық қызметін бейнелейтін ғалам туралы ақпараттар жүйесі болып табылады. Концептуалды жүйе сөйлеуші санасында сақталатын, ақпараттарды өңдейтін, оларды қалыптастырып, өзара байланыстыратын, тілде қолданысқа түсіретін бірқатар механизмдерден құралған концептілер жүйесі болып табылады. Яғни концептуалды жүйе – адамның ғалам туралы түсініктер жүйесі.


Концептуалды жүйе туралы тұжырымдарды жинақтай келіп, былайша тұжыруға болады:


Концептуалды мазмұн мен тіл екіжақты байланыста болады. Тілсіз концептуалды мазмұнды талдау мүмкін емес. Себебі санадағы құбылыстарды, таным әрекеттерін  тілден басқа жолдармен бейнелеу мүмкін емес. Сонымен қатар концептуалды мазмұнды талдамайынша, тілдік формалардың қолданыс ерекшеліктерін түсіндіріп беру де мүмкін емес. Сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары адамның ғалам туралы түсініктерімен, концептуалды жүйемен тығыз байланысты болады. Түрлі деңгейдегі концептілер мен білімнің түрлі форматтарын, білімнің ұйымдасу тәсілдерін түсіну арқылы ғана адам тілдің қолданысын толыққанды түсіне алады.


Концептуалды және семантикалық деңгейлердің өзара байланысы нәтижесінде концептуалды жүйеде тілдік бірліктер қолданылады. Концептуалды ақпараттың маңызды бөлігі, тіл үшін маңызды болатын мағыналар тілдің грамматикасында, әсіресе морфологиясында көрініс табады. Бұл табиғи, логикалық сұрыптау негізінде жүзеге асады. Алдымен барлық мағыналар лексика деңгейінде көрініс тауып, кейін олардың ішіндегі ең маңыздылары ғана морфология, грамматика деңгейіне өтеді. Морфология концептуалды жүйенің ең негізгі концептілерін, яғни концептуалды кеңістік құрайтын концептілерін репрезентациялайды, сол себепті олар әмбебап сипатта болады.


Тілдік тұрғыдан ерекше маңызды болатын мағыналар грамматикада айқын көрініс табады. Грамматика концептуалды жүйенің ең маңызды бөліктерін көрсетеді, грамматикалық категориялар категориалды мәндерінің ерекше деңгейлерінің репрезентациялану, объективтену құралы болып табылады. Грамматикада көрініс тапқан категориялар міндетті болатындықтан, морфологияны когнитивті тұрғыдан зерттеуде белгілі бір тіл үшін маңызды болатын, сөйлеуші назарынан тыс қала алмайтын бөліктері ғаламның тілдік бейнесінде көрініс тауып, жіктелгенін анықтауға болады.


Тілдік емес бірліктермен қатар болмыс нысандарының бірі ретінде тіл де концептуалданады. Тілдік білімнің концептуалдану жолдарының бірі – морфология. Морфология деңгейіндегі концептуалдау ерекшелігі – ол білімді құрылымдай отырып, лексикалық жолмен берілген концептуалды материал үшін қабат, тор түзіп, белгілі бір деңгейде лексиканың қажетін өтейді. Осыған байланысты тілдік деңгейде морфология мен лексика өзара байланыста болады. Белгілі бір тілдік құралдардың көмегімен берілген концепт адам санасында негізгі концептінің сипаттарының негізде қалыптасып, құрылымға енеді. Сол арқылы концептуалды жүйе үздіксіз сипат алып, бұрыннан бар концептілер жүйесінің көмегімен жаңа мағыналық құрылымдар түзіледі.  Концептуалдаудың әр деңгейінде концептуалды мазмұнның тілдік бірліктері адамның ғаламды қалай зерделейтінін, ғаламның қандай сипаттары тілдік формаларда көрініс табатынын айқындайды. Яғни түрлі деңгейдегі тілдік құралдар ғаламның тілдегі концептуалдану жолдарын көрсетеді.


Әмбебап сипаттағы негізгі концепт – ең жоғарғы деңгейдегі жалпылау нәтижесі болып табылады. Сол арқылы тілдің лексикалық жүйесінде грамматикалық топтар, яғни сөз таптары, лексика-грамматикалық топтар, жіктер түзіледі. Грамматикалық ұғымдар лексикалық концептосфераға үстеледі. Сол себепті қандай да бір сөз табына қатысты болмайтын сөз жоқ. Ендеше, тілдің грамматикалық құрамының концептосферасы адамның тілдік санасының ажырамас бөлшегі болып табылады.


Когнитивтік құбылыс ретінде сөз таптары адамның әлемді тану, қабылдау, түсіну ерекшеліктерін көрсетеді. Сол арқылы таным иесі – субъектінің ментальді ерекшелігі айқындалады. Бұл ерекшеліктер тілде кеңістік, уақыт, сапа категорияларында көрініс табады. «Тіл – құрал» А.Байтұрсынұлы зат есімдерді былайша сипаттайды: «Зат есім – нәрселердің атын көрсететін сөздер. Нәрсе деп не түрлі де болса заттарды атаймыз. Зат тегінде екі түрлі: біреулері – көзге көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иіскелетін, тілге татылатын, денеге сезілетін деректі заттар, екіншілері – көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін, мұрынға иіс келмейтін, тілге татылмайтын, денеге сезілмейтін, адам ақылмен ғана білетін дерексіз заттар. Сол деректі һәм дерексіз заттардың атын көрсететін сөздерді зат есім дейміз… Зат есім екі түрлі болады: біреулері – нәрсенің дербес өз басына ғана қойылған: жалқы есім. Екіншілері – нәрсенің біріне емес, барлық тобына қойылған: жалпы есім» [10, 105].


Ғалым лексикалық бірліктердің белгілері мен өзара байланысын ескере отырып, сөз таптарын белгілі бір грамматикалық топқа жатқызған. Еңбектері шәкірт болашағына арналғандықтан, ғалым тіл білімінің негізгі ұғымдарын түсінікті тілмен жеткізуге тырысқан. «Тіл – құралы» (қазақ тілінің сарфы) деген жалпы атауы болғанмен, оларды тарауларға жіктеуде фонетика – дыбыс жүйесі мен түрлері, морфология – сөз жүйесі мен түрлері, синтаксис – сөйлем жүйесі мен түрлері деп берілген. Яғни, тұтастай алғанда, тіл – жүйе ретінде сипатталып, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі айқындалған. Ғалым оқулық түзуде жекеден жалпыға қарай ойыса отырып, оқушылардың материалды оңай меңгеруін ескерген.


Сөз таптары – адамның таным әрекеті арқылы айналасын категоризациялау негізінде қалыптасады. Сондай-ақ сөз таптарын табиғи категория ретінде қарастыруда адамның санғасырлық тәжірибесін түйсіну, оны оны тілдік құралдармен объективтірендіруге негізделген когнитивті қабілеті көрініс табады. А.Байтұрсынұлы зат есім мен сын есімнің айырмашылығы – зат есім нәрсені атаса, сын есім нәрсенің сынын білдіретінін айтады [10].  Ғалым зат есім мен сын есімді жіктеуде жалпы грамматика, түсінік, ұғым сияқты логикалық категория қағидаттарын негізге алған. Бұл ғалымның сан есім, есімдік, етістіктерге берілген анықтамаларында да айқын көрініс тапқан. Ғалымның ұстанымдарын кейінгі оқулық авторлары да (Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, Т.Шонанов т.с.с.) басшылыққа алып, сөз таптарын ажыратуда меже етеді.


Бүгінде лексикалық мағынасы түсініксіз, көнерген сөздерге этимологиялық талдау жасауда грамматикалық концептосфера тұрғысынан морфологиялық концептілер жүйесі арқылы сөз мағынасын айқындауға болады: сөздің қай тұлғада, қандай сөз табы ретінде қолданылуына байланысты морфологиялық концептілер де, лексикалық бірліктер сияқты, сөз мағынасын айқындауда маңызды қызмет атқарады. Алайда тіл және сөйлесім әрекетін толық түсіну үшін лексикалық және грамматикалық концептілер  бірлікте сипатталуы керек. Е.С.Кубрякова еңбектерінде морфологияның когнитивті аспектілерін зерттеудің негізгі бағыттары қалыптасты [11]. Ғалым морфология «синтаксис үшін қызмет ететінін» айта келіп, грамматикаға когнитивті сипат тән екенін ескертеді.


Морфология – тілдік білімді объективтендіретін, ғалам туралы білімді құрайтын сала болып табылады. Онда морфологиялық категориялар мен тұлғалардың тілде қалай концептуалданатыны туралы білім қоры жинақталып, адамның концептуалды жүйесін құруда маңызды орын алатын, ғалам бейнесін қалыптастыратын уақыт, персоналдылық, модальділік т.с.с. іргелі концептілердің тіл туралы білімді құраудағы орны сипатталады. Әр тілдің грамматикалық және концептуалды жүйесінің ерекшеліктері, басқа тілде кездеспейтін морфологиялық концептілер жиынтығы, бір тілден екінші тілге ауысып отыратын морфологиялық категориялар болады. Мұндай ерекшеліктер морфологиядағы концептуалдану деңгейлеріне байланысты.


Морфологияның концептуалды кеңістігінде тілдік білім сақталып,  репрезентацияланады. Онда тілдік мағына, категориялар мен тұлғалар туралы білімдер сақталып, ғаламның тілде қалай концептуалданатыны көрінеді. Морфологияда концептуалды жүйенің маңызды бөліктері категорияланады. Сол себепті морфологиялық категориялар мен тұлғалар категориалды мағынаның ерекше деңгейінің жалпылану, репрезентациялану жолы болып табылады. Концептуалды жүйенің категориалды бөлігі морфологиялық концептілер түрінде көрініс тауып, морфологияның концептуалды кеңістігін құрайды, морфологиялық репрезентацияның тілдегі когнитивті негізін түзеді. Сондықтан грамматика таным үдерісімен тығыз байланысты.


1.3 Морфологиялық категориялардың когнитивті құрылымы.  Категориялау – динамикалық сипаттағы танымдық үдеріс. Категориялау адамның ойлау, танымдық қызметінің негізгі белгісі болып табылады. Категориялау – әлемді категорияларға жіктеу, яғни ұқсас заттар мен құбылыстарды топтарға бөлу.  Категориялау ұғымы адамның білім деңгейін, жинақталған білімді қатынас құралы, ақпаратты қабылдау,  сақтау құралы ретінде қолдану ерекшеліктерін де көрсетеді. Тілдік бірліктер концептуалды жүйе мен оны түзуші концептілермен тығыз байланыста болады. Көп жағдайда категориялау дайындықсыз түрде жүзеге асады, адам қажет болған жағдайда ғана сол туралы ойланады. Күнделікті өмірде адам жан-жануарларды, адамдарды, физикалық құбылыс ретінде де, сондай-ақ адам түзген артефактілер ретінде де категорияларға жіктейді. Басқаша айтқанда, категориялау – бір жағынан, белгілі бір заттар мен құбылыстарға атау беру болса, екінші, жағынан, белгілі бір зат не құбылыстарды категорияға жіктеу болып табылады. Яғни категориялау қандай да бір атау беру арқылы жүзеге асады. Ол таным әрекетінің ортақ принциптерін айқындап, білімді қалыптастырады, сол арқылы адамның болмысты қабылдау, тіл арқылы жинақталған білімді сақтау ерекшеліктері айқындалады. Осыған байланысты Ы.Маманов: «Сөз – шындықтың адам санасындағы сәулесі. Барлық зат пен құбылысты білдіретін ұғым сөз арқылы таңбаланады. Ұғым заттың, құбылыстың ішкі мазмұны болса, ұғымды білдіретін сөз – сыртқы формасы, таңбасы. Тілде әрбір ұғым өз формасында (сөзде) қолданса ғана, сөз өз функциялық қызметін дәл атқарады. Сөздер сөйлем құрамында бір-бірімен тіркесіп, коммуникативтік қызмет атқарады», – деп жазады [12, 422].


Категориялауды когнитивті бағытта динамикалы тұрғыда сипаттауда екі түрлі түсінік қалыптасқан. Тар мағынасында, категориялау – заттар мен құбылыстарды, үдерістерді белгілі бір категорияға жіктеу, ал кең мағынасында, заттар мен құбылыстардың белгілері мен сипаты бойынша категорияларды қалыптастырып, ерекшеліктерін айқындау.


Концептуалдау да, категориялау да жіктеу әрекетімен байланысты болады, концептуалдау адамзат тәжірибесінің, білімдер жүйесінің ең кіші бірліктерін айқындауға бағытталса, категориялау – өзара ұқсас бірліктерді топтастыру, категорияларға біріктіру мақсат етеді.


Концептуалдау мен категориялау сияқты негізгі танымдық әрекеттерді зерттеуде  когниция мен коммуникацияның төмендегі қағидаттарын басшылыққа алу керек:


Категориялау концептуалдаумен тығыз байланысты. Алайда әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері де бар. Концептуалдауда белгілі бір деңгей үшін маңызды болатын түсініктер жинақталса, категориялау үдерісінде тілдік бірліктердің осы категорияға негіз болған концептілермен ұқсастықтары негізге алынады. Яғни адам санасындағы оперативті бірліктер концепт түзеді. Біркелкі, өзара байланысты концептілерді біріктіру нәтижесінде категория құралады. Категория қалыптасуы үшін – концептілердің орны ерекше. Концепт – ғалам туралы білімдер жүйесінің негізгі элементтері. Адам ойлау, пайымдау әрекеттерінде осы бірліктер мен құрылымдарға иек артады. Ғалам туралы білімді нысанды білім және тіл туралы білім (тілдік білім) деп жіктеуге болады. Концептілер лексикалық, фразеологиялық бірліктер арқылы, грамматикалық жолдармен берілуіне қарай жіктеледі. Морфологиялық концептуалдану және категориялану сияқты танымдық үдерістерді жүзеге асыра отырып, концептуалды мазмұнға ие болып, әр тілде өзінше көрініс табады. Осыған байланысты Қ.Айдарбек: «Ғаламның тілдік бейнесінің әр этноста әртүрлі болуы, сол халықтың тәжірибесімен, білімімен байланысты, өйткені тілдік таңбаның таңбалау қызметі экстралингвистикалық факторлардың тікелей байланысында емес, адамның көрген-білгені, ойға түйгені білімінің негізі болып табылады. Әр ұлттың, халықтың өмірлік тәжірибесі әртүрлі болғандықтан, ғаламның тілдік бейнесі де, сол қоғамда өмір сүрген адамдардың тәжірибесі де әртүрлі болады. Сондықтан тілдік тұлға ретінде олардың когнитивтік санасындағы ғаламның тілдік бейнесінде айырмашылықтар болады», – деп жазады [13, 263 б.].


Әмбебап сипаттағы концептілерде категориалды мағыналар ғана көрініс табады, олар морфологиялық категориялардың мазмұнын танытады. Яғни морфологиялық концептілер концептуалды жүйенің (ғаламның концептуалды бейнесінің) тұрақтылығын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Тұрақтылық толық сипат ала бермейді, себебі адамның білімі болмыс туралы жаңа түсініктермен толығып, өзгеріп, байып отырады.


Әмбебап сипаттағы концептілердің тұрақтылығы не өзгеруге бейімділігі морфологиялық тұлғалардың мазмұнындағы өзгерістерге байланысты болады. Ол дискурс талаптары мен тілдің дамуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.


Категориалды мағыналарды былайша сипаттауға болады:


Категориялауды бастапқы және кейінгі категориялауға жіктеуге болады. Бастапқы категориялау (лексикалық) тілдің атауыштық қызметіне байланысты болады, ол лексикалық категорияларда (сөздердің лексика-семантикалық топтарында) көрініс табады. Ол болмысты категориялаудың нақты заттық деңгейімен сәйкес келеді. Кейінгі категориялауда (грамматикалық) тілдік қолданысты ескере отырып, сөздер грамматикалық топтарға жіктеледі.  Ол болмысты категориялаудың абстрактілі-жүйелі деңгейімен сәйкес келеді. Болмысты репрезентациялайтын сөздік қордан өзгешелігі грамматикалық категориялар адамның ғаламды қалай көретінін бейнелейді. Грамматикалық категория танымның динамикалы, процессуалды сипатын көрсетеді. Функционалды-семиологиялық тұрғыдан алғанда, категориялаудың екі жақты қыры айқындалады: статикалық жүйе ретінде адамның ғаламды категориалды жіктеуі туралы білімдерді көрсетсе, динамикалы үдеріс ретінде сөйлеу-ойлау әрекетінде ойға түрткі болған заттар мен нақты концептуалды категорияларды байланыстырады. Морфологиялық репрезентация мәселесін айқындауда грамматикалық категориялаудың орны ерекше.


Морфологиялық репрезентация дегеніміз – морфологиялық категориялар мен тұлғалар арқылы концептуалды мазмұнның құрылымдалуының категориалды тәсілі болып табылады. Мұнда морфологиялық көрсеткіштер арқылы мағынаның негізгі, басты бөліктері кодталады. Морфологиялық репрезентация концептуалды мазмұнның дерексізденуі, жалпылануы, саралануына негізделіп, морфологиялық категориялар мен тұлғалар арқылы көрініс табады. Дерексіздену барысында негізгі концепт (уақыт, сан, қатынас  т.с.с.) мазмұны, жекелеген мәндер жалпылық сипат алып, өзара байланысқа түседі,  маңызды белгілері айқындалады. Жалпылану нәтижесінде тіл үшін маңызды болатын сипаттар кодталып, шақ, көптік, септік т.с.с. морфологиялық жолдармен берілетін концептілердің қалыптасуына негіз болады.


Әмбебап сипаттағы негізгі концептілер мазмұнын құрайтын негізгі мағыналар морфологиялық категориялардың көмегімен актуалданады. Жиі қолданылу нәтижесінде нақты морфологиялық мағыналар түзіледі. Олар жалпы мәнде қолданылып, әрі қарай нақтылауды қажет етеді. Морфологиялық тұлғалармен өзара байланыста болатын, лексика-грамматикалық мағыналардың түзілуіне негіз болатын факторларға: тілдік бірліктердің лексикалық мағынасы (семантикалық фактор), сөйлем-сөйленім құрылымы (синтаксистік фактор), тілдік бірліктердің тұлғалары мен мағыналары берілген сөйлем-сөйленім мәнмәтіні (мәнмәтін факторы) жатады. Морфологиялық тұлғалардың көмегімен әмбебап сипаттағы негізгі концептілердің жиі қолданылуы арқылы негізгі концепті де активтенеді. Морфологиялық концептілер белгілі бір тілдегі концептуалды мазмұн мен оның репрезентациялайтын көрсеткіштердің бірлігі ретінде морфологиялық категорияларға негіз болады. Бір концепт бірнеше морфологиялық категориямен репрезентациялануы мүмкін. Бұл тілдегі когнитивті құрылымдардың алуан түрлілігіне байланысты. Мысалы, уақыт  концепті шақ және қимылдың өту сипаты сияқты морфологиялық категорияларда репрезентацияланады. Уақыт  концепті тілдің түрлі деңгейлерінде (лексика, грамматика) түрліше беріледі. Морфологиялық категориялар концептуалды жүйенің негізгі концептілерін ғана репрезентациялайды. Сол себепті уақыт, сан-мөлшер, сапа т.с.с. белгілер міндетті түрде морфологиялық тұрғыдан репрезентацияланады. Яғни тілдік жүйе үшін маңызды болатын, ғаламның концептуалды бейнесін репрезентациялайтын концептілер морфологияда көрініс табады. Сондықтан негізгі сипаттамалар морфологиялық тұлғалар арқылы, басқа қосымша құралдардың көмегінсіз-ақ көрініс табады. Ал негізгі емес сипаттамалар тілдік репрезентацияның басқа деңгейлерін де қажет етеді.


Тіл жүйесіне бағытталып, ғалам туралы білімнің тілде көріну тәсілдерін бейнелейтін морфологиялық концептілер лексикалық жолмен берілетін концептілерге қарағанда, біршама тұрақты болып келеді. Сол себепті морфологиялық концептілер жалпыұлттық деңгейде стандарттауға бейім болады. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілердің тұрақтылығы олардың ғаламның концептуалды бейнесінің категориалды бөлігімен байланысты болады. Категориалды мағына ғаламның концептуалды бейнесінің тұрақты компоненті болып табылады. Яғни әмбебап сипаттағы негізгі концептілердің мазмұны тұрақты мағыналардан құралады. Алайда категориалды мағыналардың бәрі морфологиялық жолмен беріле бермейді.


Морфологияда морфологиялық категориялар мен тұлғаларда көрініс тапқан концептуалдау тәсілдері мен жолдары айқындалады. Морфологиялық концептуалдау жолдары мен тәсілдері тілдің онтологиясына байланысты болады. Себебі морфология тілдік репрезентация заңдылықтарының концептуалдану құралы болып табылады.


Морфологиялық концептілер жалпыұлттық деңгейде қалыпқа түседі. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілерілердің мазмұны барынша жалпылық сипатта болады. Концептінің екі жақты сипатына байланысты әмбебап сипаттағы негізгі концептілерді былайша сипаттауға болады: ол – бір жағынан, морфологиялық категориялар мен көрсеткіштер арқылы берілетін концептуалды деңгейдегі категориалды бөліктердің бірліктері (уақыт, сан-мөлшер т.с.с.) болса, екінші жағынан, морфологиялық категориялардың қалыптасуына негіз болып, нақты грамматикалық мағыналар (грамматикалық шақ, көптік жалғау т.с.с.) түзетін концептілер. Осыған орай  морфологиялық концептілер тілдегі ғалам туралы білімнің морфология деңгейіндегі бірлігі болып табылады, яғни тілде энциклопедиялық білімнің берілу жолы, тілдік білімнің бірлігі болып табылады. Яғни концептуалды жүйенің морфология деңгейіндегі категориалды бөлігі морфологиялық концептілер арқылы көрініс табады. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілер – ғаламның тілде бейнеленуін білдіретін морфологиялық көрсеткіш арқылы берілген білімдер бірлігі, яғни энциклопедиялық білімнің тілдегі көрінісін сипаттайтын тәсілді танытатын тілдік білімнің бірлігі. Бұл орайда К.Садирова тілдік білім бала жастан қалыптасатынын, уақыт өте келе толығып, байып отыратынын айтады: «Бала бастапқыда нақты болмыс категориялармен таныса отырып, тілдік категориямен танысады. Тілдің өзінде сақталған білім жас сәби санасында тілі шыққан сәтінен бастап игеріліп қалыптасады да, ол барлық тіл тұтынушыларға ұғынықты сипатта болады, мысалы, уақыт, кеңістік, әрекеттің субъектісі мен объектісі сөйлеуде қалыптасатын «мәтіндер кітапханасында» сақталатын білім белгілі бір түсініктер мазмұнын ғылыми, әдеби т.с.с. мәтіндер мазмұнын игеруде қалыптасады әрі ол тіл тұтынушыларының жасына, кәсібіне, біліміне, әлеуметтік дережесіне сай түрлі сипаттар көрінеді. Тілдің өзінде сақталған білім тіл көмегімен мәтіндерде сақталған білімдерге қарағанда, тұрақты болса, соңғысы өзгермелі болып келеді. Тіл көмегімен қалыптасатын «мәтіндер кітапханасы» болатын тіл адамзаттың барлық ғұмырындағы тәжірибенің, білімді саналы игеруге іргетас болады» [14, 30 б.].


Морфологиялық концептілер бірігіп, морфологияның концептуалды кеңістігін құрайды, ол тілдегі морфологиялық репрезентацияның когнитивті негізі болып табылады. Олар морфологиялық категориялар түзіп, морфологиялық тұлғаларды мағынаны айқындай отырып, категориялар мен топтарға жіктейді. Морфологиялық категорияларды ғаламның концептуалдануы тұрғысынан қарастырудың мәні зор. Морфологиядағы концептуалдау – морфологияда көрініс тапқан білімді құрылымдау жолдары.


Сонымен, грамматикалық концептосфера сөйлермен санасында маңызды орын алады, оның сөйлесім әрекеті үшін де мәні зор. Ғаламды тани отырып, адам оны белгілі бір құрылымдарға жіктейді. Құрылымдау үшін концептуалдау және категориялау үдерістері негіз болады. Адамның когнитивті (таным) тәжірибесі мен ғаламды  түйсіну тәсілдері арқылы ойлау тәсілдері арқылы ойлау құрылымдары (концепт, концептуалды жүйелер мен категориялар) қалыптасып, олардың тілдік құрылымдарға (тілдік таңба мен категорияларға)  жіктелуі белгілі бір этнос үшін маңызды болатын болатын ерекшеліктер негізінде жүзеге асады.


«Предикативті қатынас деңгейіндегі концептуалды мазмұнның тілдік көріністері» атты екінші тарау үш тараушадан тұрады. Бұл тараушаларда уақыт, модальділік, персоналдылық концептілерінің морфологиялық репрезентациясы туралы сөз болады.


2.1 Уақыт концептінің морфологиялық репрезентациясы.  Морфологиялық категорияларды морфологиядағы концептуалдау деңгейлеріне қарай қарастыруға болады. Яғни бірқатар категориялар предикативті қатынастарды білдіретін концептуалды мазмұн деңгейімен байланысты болады. Оған шақ, рай, жақ категориялары жатады.  Бұл категориялар тұтас сөйлем-сөйленімнің белгісі ретінде предикативтілікпен байланысты бола отырып, пропозиция шеңберінен тыс болады. Олар хабарды сөйлеу актімен байланыстырып, тілдегі актуалдану құбылысы тұрғысынан адамның болмысқа қатысын білдіреді.    А.В. Бондарко оларды актуалды категориялар деп атайды [15].


Предикативті қатынастар уақыт, модальділік, персоналдылық концептілері арқылы беріледі. Соның негізінде шақ, рай, жақ морфологиялық концептілері қалыптасады. Уақыт – концептуалды жүйедегі ең күрделі концептілердің бірі. Онтологиялық тұрғыдан алғанда, уақыт категориясын философиялық және физикалық жағынан сипаттауға болады. Соған сәйкес нақты уақыт екі түрлі сипатқа ие: метрикалық және топологиялық уақыт. Уақыт концептінің метрикалық ерекшелігіне ұзақтық және созылыңқылық сипат тән. Уақыт концептінде ақиқат болмыстағы байланыстар мен қатынастар көрініс табады. Уақыттың метрикалық сипаты кеңістікпен байланысты болады.


Уақыт мәнінің күрделі, алуан қырлы сипаты оның концептуалдануынан да, шақ қатынастарының тілдегі көрінісінен де байқалады. Уақыт мәні – адамның таным әрекеттерінің негізінде адамзат дамуының кейінгі сатыларында түзілген концептілердің бірі. Уақыт тікелей концептуалданбайды, оған жанама түрде оқиғалар, кеңістік пен қозғалыс атаулары уәж болады. Мұнда әсіресе оқиғалардың орны ерекше. Қозғалыс, кеңістік пен оқиғалар туралы түсінік уақыт мәнінің қалыптасуына негіз болады. Яғни уақыт мәні кеңістік, қозғалыс, оқиға сияқты мәндердің негізінде түзілген. Уақыттың тілде концептуалдануы қабылдау, жады, елес сияқты танымдық әрекеттермен тығыз байланысты. Уақыттың өткен шақ, келер шақ, осы шақ түріне жіктелуі адамзат дамуының кейінгі сатыларында пайда болған. Дәл қазір, сөйлеушінің көз алдында өтетіндіктен, осы шақ тұлғалары арқылы сипатталатын іс-әрекетті бақылауға болады, ал өткен шақтағы оқиғалар сөйлеуші өз көзімен көріп, басынан өткерген әсерлерінің негізінде түзіледі. Ал әлі орындала қоймаған, жоспарланған келер шақтағы іс-әрекетті елестетуге болады. Келер шақ жалпы, дерексіз мәнде болатындықтан, осы шақ пен өткен шақпен салыстырғанда, кейінірек қалыптасқан. Шақ тұлғаларының жіктеліп, сипатталуынан, яғни метатілінен де бірқатар ерекшеліктер байқалады. Келер шақ тұлғаларымен салыстырғанда, өткен шақ тұлғалары, мәндері әлдеқайда көп.


Өткен шақ, осы шақ, келер шақ ұғымдарының тілдік қолданысынан да бірқатар ерекшеліктерді байқауға болады. Осы шақтың нақты өлшемі болмайды, ол – өткен шақ пен келер шақтың аралығы, аралық кезең. Осы шақ тілде дерексіз мәнде жұмсалады. Соған байланысты грамматикалық осы шақтың семантикасы өте кең. Осы шақ тұлғалары сөйлеу сәтімен сәйкес келуі (нақ осы шақ), одан тыс болуы, яғни әрдайым қайталанып тұратын, дағдылы іс-әрекетті де білдіруі мүмкін (ауыспалы осы шақ) [16, 517 б.]. Осы шақ тұлғаларының тілде қалыптасқан метатілін тексеру арқылы осы шақтың адам санасындағы көрінісін де байқауға болады.


Осы шақ – белгілі бір ұзақтығы бар, өткен шақтан келер шаққа дейінгі созылған уақыт аралығы болып табылады. Осы шақтың концептуалдануы адамның дәл сол сәттегі, тікелей әсеріне байланысты болады. Сол себепті осы шақ сөйлеу сәтімен теңестіріліп, онда сөйлеу сәті мен осы шақта баяндалған оқиғалар арасында алшақтық болмайды. Соған байланысты осы шақ мәні актуалданады. Өткен шақта сөйлеу сәтінен бұрын болған оқиғалар баяндалады. Адам бұрын болған оқиғаларды санасында қайта жаңғырта отырып, еске түсіру арқылы жадында сақталып, өңделген ақпаратты, оқиғаларды баяндайды. Яғни өткен шақ мәні үшін адамның есте сақтау қабілеті маңызды болады. Сол себепті өткен шақты концептуалдауда үдерістердің негізгі сипаты мен ол туралы адам жадында сақталған білімнің арақатынасын ескеру қажет. Өткен шақ туралы түсінік – синтетикалық таным әрекетінің нәтижесі. Қандай да бір оқиғалар адам санасында өзіндік ізін, қолтаңбасын қалдырып отырады. Олар өткен шақтағы оқиғалардың белгісі болады. Ондағы ақпаратты түсіну үшін сол оқиғаға негіз болған себеп-салдарлық қатынастарды білу қажет. Бұл орайда адамның логикасы, өткен шақтағы себеп-салдарлық қатынастарды білуі өте маңызды болады. Өткен шақтың концептуалдануы болып өткен оқиғаларды еске түсіріп, адам жадында сақталған ақпаратты өңдеумен байланысты болады.


Оқиғалардың реттілігінде келер шақтың да орны ерекше. Келер шақ мәнін объективті және субъективті қырынан сипаттауға болады: объективті тұрғыда, келер шақ өткен шақ пен осы шақта көрініс тауып, тұрақты сипат алған тұтас жүйенің сақталуына, әрі қарай сабақтастығын табуымен сипатталады. Сондай-ақ келер шақ мәнінде адамның субъективті пайымдаулары, келер шақ туралы түсініктері көрініс табады.


Уақыт концепті ғалам туралы білім, оның ішінде уақыттың тілдегі көрінісі туралы білім мен шақ категориясында бас қосқан грамматикалық категориялар мен тұлғалар туралы тілдік білімдерден құралады. Яғни уақыт мәні морфологиялық жолмен беріліп, уақыт туралы энциклопедиялық білімнің тілде кодталу жолдарын білдіреді. Сол себепті уақыт концепті – морфологиялық жолмен берілетін, концептуалды деңгейдегі бірлік болумен қатар осы категорияға негіз болған концептінің бірлігі болып табылады.  Жіктеуші концепт ретінде ол субъект мен тіл жүйесіне бағытталған. Шақ тұлғаларын таңдау арқылы сөйлеуші бір оқиғаны түрліше сипаттай алады. Сол себепті шақ категориясынан субъектінің ойы байқалады. Бұл шақ категориясының метатілінен де айқын байқалады: Қ.Жұбанов өткен шақты тануда амалдың ертеректе не жуық арада өткенін, сөйлеушінің іс-әрекетті өз көзімен көргендей етіп жеткізуін немесе басқа біреудің айтқанына сүйеніп қана айтып отырғанын, сол сияқты қимылдың бұрынғы кезде бірнеше рет қайталанғанын, яғни әдетке айналған іс-әрекет екенін т.с.с. ескеріп, соған байланысты өткен шақ түрлеріне өзінше ат берсе, А.Ысқақов өткен шақты сөйлеушінің амалды өзі басы-қасында болғандай, өз көзімен көргендей, тыңдаушысы сенерліктей етіп хабарлауына байланысты жіктейді [17, Б. 324-329]. Бір оқиғаны баяндау үшін тілде түрлі тәсілдер қолданылады. Бұл концептуалдау үдерісіндегі тілдің қызметін көрсетеді.


Уақыт мәнін морфологиялық жолмен беретін мазмұн өткен шақ, осы шақ, келер шақтың арнайы қосымшалары арқылы беріледі. Нәтижесінде «сөйлеу сәтімен сәйкес келетін іс-қимыл», «сөйлеу сәтіне дейінгі іс-әрекет», «сөйлеу сәтіне дейінгі іс-қимыл» морфологиялық мәні түзіліп, барынша жалпы (дерексіз) сипатқа ие болады. Осы шақ, өткен шақ, келер шақ тұлғалары іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен сәйкес келуі, сөйлеу сәтінен кейін немесе бұрын келуіне байланысты жағдаятты шектеп отырады. Өткен шақ тұлғасы болып кеткен оқиғаны сол кезбен шектей отырып, іс-әрекеттің кейінгі сипатын білдірмейді: яғни оқиғаның кейінгі қалпын көрсетпейді. Морфологиялық жолмен берілген грамматикалық мән сөйлеу сәтіне дейінгі, сөйлеу сәтінен бұрын немесе сөйлеу сәтіндегі іс-әрекетті ғана білдіріп қоймай, сонымен қатар жағдаяттың сөйлеу сәтіне қатысын да білдіріп, қимылдың өту сипатын, оның уақыт межесіндегі ерекшелігін де білдіреді. Уақыт мәнін білдіруде қимылдың өту сипаты (аспектуалдылық) қосымша лингвистикалық фактор ретінде қолданылады.


Осы шақ тұлғалары арқылы уақыт  концептінің мазмұнындағы «сөйлеп тұрған кезде орындалып жатқан іс-әрекет» сипаты актуалданады. Соның негізінде грамматикалық шақ категориясы қалыптасады. Мысалы: Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау өксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты (Ж.Аймауытұлы,  Шығ.). Сөйлем-сөйлесімде осы шақ мәні қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен нақтылана түседі. Сол арқылы уақыт негізгі концептінің концептуалды мазмұны түзіліп, грамматикалық, лексика-грамматикалық сипатты мәндер қалыптасады: нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ.


Өткен шақ тұлғалары әмбебап сипаттағы негізгі уақыт концептін активтендіре отырып, «сөйлеу сәтінен кейін болған іс-қимыл» сипатын актуалдандырады. Ол морфологиялық репрезентация арқылы қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен өткен шақ тұлғаларының негізінде бұрынғы өткен шақ, жедел өткен шақ, ауыспалы өткен шақ сияқты лексика-грамматикалық мағыналары қалыптасады.


Келер шақ көрсеткіштері «сөйлеу сәтінен кейін іске асатын» морфологиялық мәнді актуалдандырады. Бұл өте жалпы да дерексіз болғандықтан, сөйлем-сөйленім деңгейінде нақтылауды қажет етеді. Бұл мәнмәтін, синтаксистік факторлармен қатар аспектуалды жағдаяттардың көмегімен жүзеге асады. Мұнда келер шақ мәні түрліше берілуі мүмкін: сөйлеу сәтінен кейін бірден басталуы, сөйлеу сәтіне дейін басталып кетуі, сөйлеп жатқан кезде орындалып жатуы және кейін де жалғаса беруі мүмкін. Қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен «сөйлеу сәтінен кейінгі іс-қимыл» мәнімен уақыт негізгі концептінің мазмұны тоғыса отырып, концептуалды мазмұн құрайды. Сол арқылы болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ мәндері түзіледі.


Морфологиялық шақ мәндеріне негізделген лексика-грамматикалық мәндерді талдау нәтижесінде морфологиялық репрезентацияда шақтық және қимылдың өту сипатының өзара байланысы көрінеді. Бұл түрлі морфологиялық мәндердің негізінде түзілген, концептуалды негізі бөлек мәндердің ерекшеліктерін нақтылауды қажет етеді. Морфологиялық репрезентацияда уақыт негізгі концепті арқылы грамматикалық және лексика-грамматикалық мәндер түзіледі.


Сонымен когнитивті тұрғыдан алғанда, уақыттың тілде концептуалдануы жіктеушілік сипаты бар грамматикалық шақ категориясы арқылы көрініс табады. Шақ категориясы ғалам туралы білімдерді, материяның өмір сүру формаларының бірі ретіндегі уақыттың мәнін зерделеу нәтижесінде қалыптасады. Оның мазмұны энциклопедиялық білімдерді: уақыттың философиялық және физикалық сипаттарымен қатар тілдік білімді, яғни шақ категориясының мәні мен қолданысы туралы білімді қамтиды. Бұл концепт басқа концептілермен тығыз байланыста болып, солардың көмегімен нақтыланып отырады. Уақыт концептін жалпылау арқылы ол осы шақ, келер шақ, өткен шақ мәндеріне жіктеледі. Бұл оның грамматикада көрініс тауып, шақ категориясының қалыптасуына негіз болады. Яғни уақыт концепті – шақ категориясының когнитивті негізі болып табылады. Шақ концептінің мазмұны уақыт мәнінің тілдегі концептуалдану ерекшеліктерін көрсетеді. Тілде оқиғалардың болған нақты уақыты концептуалданбайды. Сөйлеу сәтін меже ете отырып,  оқиғалар өткен шақ, осы шақ, келер шаққа қатысына қарай жіктеледі.


2.2 Модальділік концептінің морфологиялық репрезентациясы.                Модальділік сөйлеуші, тыңдаушы, сөйленім мазмұны мен ақиқат шындық сияқты коммуникацияның негізгі факторларының өзара қатынасын айқындаудан туындайды. Соған байланысты одан түзілетін концепт те аталған факторлардың өзара байланысынан құралады. Модальділік концепті коммуникация факторларының арасындағы түрлі қатынастарды (шынайылық, жалғандық, ерік, күдік, сенім, мақұлдау, сұрақ, бұйрық т.с.с.) білдіреді. Модальділік концепті тілдің түрлі деңгейлерінде (просодикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) репрезентациялануы мүмкін. Модальділік негізгі концептінің мазмұнында жалпылану арқылы шынайылық, жалғандық сияқты сипаттар түзіледі. Ол сипаттар шынайы болмыспен сәйкес келу, шынайы болмыспен сәйкес келмеу түрінде көрініс тауып, рай концептіне негіз болады.  Ол морфологиялық репрезентацияның тілдік механизмі ретінде көрініп, рай концептінің қалыптасуымен байланысты болады.


Рай сөйлеушінің ақиқат шындыққа қатынасы туралы тілдік білімдеріне негізделеді. Концептінің жіктелімдік сипаты оның сөйлеуші мен тіл жүйесіне бағытталуымен байланысты. Сол арқылы сөйлеуші қандай да бір райдың көмегімен жағдаятты шынайы не жалған болмыс түрінде көрсете алады. Морфологиялық репрезентацияда рай көрсеткіштері концептінің «шынайы болмыспен сәйкес келу», «шынайы болмыспен сәйкес келмеу» сияқты сипаттарын актуалдандырады. Соның нәтижесінде «ақиқат болмыспен сәйкес келу», «ақиқат болмыспен сәйкес келмеу» сияқты жалпы сипатты, сөйлем-сөйлесім деңгейінде әрі қарай нақтылауды керек ететін морфологиялық тұлғалар қалыптасады. Олар қосымша лингвистикалық факторлардың (синтаксистік, мәнмәтін, семантикалық) көмегімен әрі қарай нақтылана түседі. Сол арқылы рай категориясы жиі қолданылуының нәтижесінде модальділік негізгі концептінің мазмұны белгілі бір сипаттарға ие болып, концептуалды мазмұн құрайды, сол арқылы түрлі лексика-грамматикалық мәндер түзіледі.


Ашық рай тұлғалары «шынайы болмыспен сәйкес келу» морфологиялық мәнін беруге қатысып, іс-әрекеттің шынайылығын білдіреді. Ол басқа лексика-грамматикалық мәндерді білдіре алмайды. Олай болмаған жағдайда сөйлем мазмұны ақиқат шындыққа сәйкес келмей қалады: «Ашық рай – қимыл, іс-әрекет үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірін білдіретін рай түрі. Демек, ашық райдың басты семантикалық ерекшелігі – қимыл, іс-әрекеттің объективті шындыққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәтпен (шақпен) байланысты өтіп кеткенін, өтіп жатқанын, әлі өтпегенін, бірақ өтетін сипатын білдіру, сөйтіп, ашық рай, бір жағынан, етістіктің рай категориясының бір түрі болса, екінші жағынан, бір өзі етістіктің шақ категориясын құрайды. Осыған байланысты райдың басқа түрлерінен айырмашылығы тікелей ашық рай жасатын арнайы қосымшалары жоқ болып келеді. Демек, шақ категориясы дегеніміз, екінші жағынан, ашық рай екен де, енді оның (ашық райдың) сипаты шақ категориясы мен оның түрлері шеңберінде қарастырылады» [16, 513 б.].


Негізінен алғанда, рай категориясының ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай сияқты төрт түрі бөлініп көрсетіліп жүр. А. Ысқақов жалпы бұл сияқты рай түрлерін жоққа шығарғанмен, рай категориясын (етістіктің модальдылығын) қимылдың, іс-әрекеттің ақиқатқа қатысын білдіруіне қарай «екі топқа реальды немесе ашық (негізгі) және неғайбыл (жәрдемші) немесе ирреалды рай деп бөледі. Бұлай бөлуге негіз болып отырған бұл рай түрлерінің семантикалық сипаты ғана емес (реальды мән және ирреалды мән) сонымен бірге неғайбыл (ирреальды рай түрлері бұйрық рай, шартты рай, қалау рай) белгілі морфологиялық тұлғалар жүйесі арқылы берілсе, ашық (негізгі) райда арнаулы грамматикалық көрсеткіштер болмайды», сөйтіп, олар арнаулы көрсеткіштерінің болу-болмауына қарай «бір-біріне қарама-қарсы қойылып қаралады» [17, 322-333].


Шартты рай тұлғасы рай концептін активтендіре отырып, оның мазмұнындағы «ақиқат шындықпен сәйкес келмеу» сипатын актуалдандырады. Ол жалпы сипат алып, ықтималдық реңк үстейді, сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатысын білдіре алмайды. Ол сөйлем-сөйлесімде мағынаны нақтылау арқылы синтаксистік, мәнмәтін сияқты қосымша факторлардың көмегімен жүзеге асады. Мұнда әсіресе синтаксистік фактордың орны ерекше болады. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы сыңары шартты білдіру үшін жұмсалып, сөйлемнің «ақиқат шындыққа сәйкес келмейтінін» білдіреді: Біреу қисынсыз жала жапса, ісің ақ болса да, бетің  бір күрең тартпақшы  ғой (Б. Майлин, Шығ.). Шартты рай тұлғалары сөйлем-сөйленімнің шындыққа сәйкес келмейтінін білдіріп, рай концептінің мәні мен модальділік негізгі концепті тоғысуы нәтижесінде «іс-әрекеттің орындалуының шарты», «ирреалдылық» мән түзіледі. Сол арқылы концептуалды мазмұн қалыптасып, грамматикалық мән түзіледі.


Бұйрық рай сөйлеушінің тыңдаушыға немесе тыңдаушы арқылы бөгде біреуге (3-жаққа) қарастырылып, бұйрық, сұрай алатын, өзіне (1-жаққа) байланысты қимылға, іс-әрекетке қозғау салу, ниет мәнін білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы берілетін рай түрі болып табылады. Бұйрық рай тұлғасы рай концептінің мазмұнындағы «шындықпен сәйкес келмеу» сипатын актив қолданысқа түсіреді. Бұл орайда бұйрық рай тұлғасы нақты морфологиялық мән түзе алмайды. Ол үшін сөйлем бұйрық мәнде жұмсалуы керек. Бұйрық райдың басты мәні – бұйрықтық мағына. Сондықтан бұйрық рай тұлғасының бұйрық мәнін білдіруі үшін синтаксистік фактор маңызды орын алады. Сол арқылы жиі қолданысқа түсетін модальділік негізгі концептінің мазмұнында «ерік» сипаты түзіледі. Сонымен қатар мұнда семантикалық фактор да елеулі орын алады. Себебі етістіктің бұйрық мәнде қолданылуы етістіктің мағынасына тікелей байланысты. Кез келген етістік бұйрық мәнде жұмсала бермейді. Модальділік негізгі концепті рай концептінің «шындықпен сәйкес келмеу» мәні мен «ерік» сипаты тоғысып, «іс-әрекетке түрткі болу, қозғау салу» мәнін түзеді. Ол мәнмәтін арқылы нақтыланып отырады. Іске қозғау салу, түрткі болу мәні сөйлем-сөйлесімдегі өтініш, тілек, рұқсат, тыйым салу т.с.с. түрінде көрінуі мүмкін.


Қалау рай. Тілек, қалау мәніне шартты рай тұлғалы етістік негіз болады. Қалау рай – сөйлеушінің қимыл іс-әрекетті орындауға я орындамауға қалау, тілек, ниет, ынтасын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын рай категориясының бір түрі. Қалау рай бірнеше жолмен жасалады. Қалау рай көрсеткіштері концептінің мазмұнындағы «ақиқат шындықпен сәйкес келмеу» сипатын күшейтеді. Ол әрі қарай нақтылауды қажет етеді. Морфологиялық жолмен берілетін концептінің жиі қолданылуы нәтижесінде модальділік негізгі концепті актив қолданылып, онда «қажеттілік, «қалау», «мүмкіндік» мәндері түзіледі. Оған қосымша лингвистикалық факторлар (синтаксистік, мәнмәтін) ықпал етіп, жалпы морфологиялық мәнді нақтылайды. Мұнда әсіресе синтаксистік фактор елеулі орын алады. Себебі бұл шартты райдың белгілі бір тұлғаларға ие болуы, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде қызмет етуі сияқты факторлар әсер етеді.


2.3 Персоналдылық концептінің морфологиялық репрезентациясы.  


Персоналдылық – сөйлеуге қатысушылардың бір-біріне қатысын, көбінесе сөйлеушіге қатысын білдіретін семантикалық категория. Сонымен қатар персоналдылық – осы семантикалық категорияға негізделген функционалды-мағыналық өріс. Функционалды грамматика тұрғысынан алғанда‚ персоналдылық функционалды-семантикалық өрісінің негізін жақ грамматикалық категориясы құрайды. Ол – жіктеу есімдіктері мен етістіктің жіктелу жүйесінде көрініс табады. Персоналдылық орталығын құрайтын есімдік пен етістік формалары түрлі грамматикалық категорияларды емес‚ бір грамматикалық категорияны білдіреді. Персоналдылық бір орталықты функционалды-семантикалық өріс ретінде (есімдік пен етістіктен құралып‚ әртүрлі сөз табын қамтыған күрделі жұп құрылымды) қарастырылады. Етістік пен есімдік әртүрлі категорияға жатқанымен‚ жақ семантикасы тұрғысынан‚ олар өзара жақындасады да‚  өзінше өріс түзіп‚ өзек (І‚ ІІ жақ есімдіктері мен етістіктері) пен периферияға (ІІІ жақ) бөлінеді.


Тұтастай алғанда, жақ семантикасы белгілі бір иерархиялық сипаттағы орталық пен периферияға жіктелетін өріс құрылымын түзеді. Персоналдылықтың ең жоғары биігінде сөйлеуші білдіретін мен, І жақ орналасқан. Оған ІІ жақ сен сәйкес келеді. Персоналдылық семантикасының жақын перифериясын немесе орталық пен периферияның аралығын адамды білдіретін ІІІ жақ семантикасы қамтиды. ІІІ жақ персоналдылықтың семантикалық ядросымен тығыз байланыста болады. Ал заттық ІІІ жақ анық периферияда болады. Жақсыздық формаларының мәні шеткі периферияға тән. Кез келген тілде персоналдылықтың семантикалық орталығы – мен,  ол сен есімдігімен тең түседі. Адамға тән ІІІ жақ орталықтан периферияға ойысу болса, заттар әлемі оның шеткі перифериясын құрайды.


Қазақ тіліндегі жақ жалғауларының анайы және сыпайы түрге жіктелетінін ескеруіміз керек. Мен есімдігінің (І жақ) ерекшелігі түркі тілдерінде‚ оның ішінде қазақ тілінің материалдары негізінде өте айқын көрінеді. Функционалды-семантикалық өрісте сөйлеуші мен тыңдаушы орындары өзара алмасып отыратындықтан‚ сөйлеуші (І жақ) әрдайым жекеше түрде қолданылады. І жақтың көпше түрі біз-ге ауысатын болса‚ оның құрамы мен+мен+… + мен емес‚ мен+сен немесе мен‚ ол т.б. түрінде келеді. Сондықтан І жақтың  көпше түрі болмайды‚ ал сен ретінде сөйлеушіден басқа тыңдаушылардың бәрі қолданыла алады‚ яғни сендер: сен+сен+…+сен. І (сөйлеуші) жақ пен ІІ (тыңдаушы) жақ ерекше референтті білдіріп‚ өзара қарсы қойылады. І‚ ІІ жақтың көпше түрі бірдей адамдардың көптігін емес‚ әртекті референттердің жиынтығын білдіреді. Ендеше‚ сендер әртекті референттен құралуы мүмкін болғанмен‚ мен (І жақ) әртектілік құрай алмайды. Соған сәйкес сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанмен‚ мен есімдігінің көпше түрі *мендер бола алмайды. Бұдан І‚ ІІ жақ «бірегейлік/жиынтық» корреляты бойынша қарсы қойылғанда‚ олар өзара тең түсе алмайтынын көреміз. Яғни сөйлеуші әрдайым біреу ғана болғандықтан‚ ол көптік тұлғада қолданыла алмайды. Осы жағынан келгенде‚ І жақ (мен) референтінің өзіндік ерекшелігі байқалады. Сондықтан қазақ тіліндегі І жақ көптік формасы инклюзив/эксклюзив коррелятында қолданыла алмайды.


І‚ ІІ жақта сөйлесушілердің бір-біріне қатысы байқалады, олардың өзара ілтипаты, сыйластығы байқалады. Сондай-ақ дейксистік қатынас та көрінеді. Яғни мен, сен, ол деген кезде сөйленіс актіне қатысушылар көрсетіледі. Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ұлттық ділдің көрсеткіші бола алады. Бұл туралы А.Байтұрсынұлы былай дейді: «Сыпайылап сөйлегенде, сөйлеуші өзін мен деудің орнына біз дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына сіз дейді, бөгде кісіні ол деудің орнына ол кісі дейді. Сондықтан біз

І жақ, сіз – ІІ жақ, ол кісі – ІІІ жақ болады» [10, 226 б.].    


Біз‚ сіз есімдіктері – көптік ұғымда емес‚ жекелік ұғымда қолданылады‚ яғни сыпайы жіктеудің жекеше түрлері. Сол себепті де біз құрамына мен‚ сен есімдіктері‚ сіз құрамына сен‚ сен есімдіктері кіре алмайды. Біз‚ сіз сыпайы жіктеу тұлғалары мен‚ сен анайы жіктеу тұлғаларымен өзара сәйкес келіп‚ бірегейлік қатарын құрайды‚ жиынтық қатарында біздер‚ сіздер есімдігі танылады.


Бірегейлік                                      Жиынтық


І жақ         мен         біз                                         біздер


ІІ жақ       сен         сіз                                 сіздер


Ал біздер есімдігінің құрамына келетін болсақ‚ ол, ең алдымен‚ «мен+сен» немесе «біз+сіз» болып‚ сөйлеуші мен тыңдаушыдан құралуы‚ сондай-ақ «мен+сендер/сіздер» және «мен+сендер/сіздер емес (ол/олар)»  болып құралуы да мүмкін. Бұл қарама-қарсылық инклюзив және эксклюзив формалары арқылы көрініс табады. Қазақ тілінде инклюзив/эксклюзив мәнмәтін арқылы ғана ажыратылады. Мазмұн межесі бойынша‚ бұлар – әртүрлі референттердің жиынтығы.


Сонымен қатар біздер есімдігінің құрамы «мен+сен /сіз + сендер/сіздер+ол/олар» болып келуі мүмкін. Тәуелдік, жіктік жалғауларының сыпайы түрі тек ІІ жақпен ғана шектелмейтінін тіл фактілері де көрсетіп отыр. Мәселен, ресми стильде мен орнына біз есімдігі қолданылды. Тіл – тұтас жүйе болғандықтан, оның әрбір мүшесі сол жүйеге бағынып тұрады. Сондықтан анайылық жөннің үш жақта көрінетіні сияқты, сыпайылық жөн де осы үлгімен берілуі қажет деп ойлаймыз.


А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы еңбектерінде бұйрық райдың жіктелу үлгісі былайша көрсетілген:


Анайы жіктеу:


І ж. -йын/-йін                                                       —


ІІ ж. етістік түбірі                                       -ңдар/-ңдер


ІІІ ж. -сын/-сін                                               -сын /-сін


Сыпайы жіктеу:


І ж. -йык/ -йік                                                -лық/-лік


ІІ ж. -ңыз/-ңіз                                                 -ңыздар/-ңіздер


ІІІ ж. -сын/-сін                                               -сын/ -сін


Байқап отырғанымыздай, бұйрық райдың анайы, көпше түрінің І жағы жоқ (дұрысында да, сен айт дегеннің көпше түрі сендер айтыңдар болғанмен, мен айтайын дегеннің көпше түрі ретінде *мендер айтайындар деген қолданыс тілімізде мүлде жоқ). Қазіргі грамматикаларда І жақтың көпше түрі ретінде көрсетіліп жүрген -йық/-йік жалғаулары А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы еңбектерінде сыпайы жіктеудің І жақ көпше түрі ретінде берілген, ал А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы жіктеулеріндегі сыпайы жіктеудің І жақ көпше түрі ретінде берілген -лық/-лік  тұлғалары кейінгі грамматикаларда мүлде берілмеген. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлының жіктеу табиғатын түсіндіруі мен кейінгі ғалымдардың еңбектерінде сәйкес келмейтін тұстар  қазақ тілінде жіктеу ерекшеліктерінің әлі де толық танылып бітпегенін, кемшілік тұстарының кездесетінін танытса керек. Ұлттық дүниетаным мен сөйлеу мәдениетіміздің айнасы іспетті жіктеу мен тәуелдеу жалғауларының өзіндік болмысын әлі де зерделей түсу қажет екені даусыз.


Қазақ тіліндегі жақ категориясының құрамы туралы мынадай тұжырым жасауға болады:


1) мен‚ сен‚ біз‚ сіз есімдіктері бірегей  референт болып табылады да жекелік мәнде‚ адамдық қатынаста ғана қолданылады‚ жақтық қатынаста өзара қарама-қарсы қойылады;


2) Бірегейлік/жиынтық қатары бойынша мен‚ сен‚ біз‚ сіз (бірегей) және біздер‚ сендер/сіздер (жиынтық) өзара қарсы қойылады;


3) біздер есімдігі ғана инклюзивті/эксклюзивті сипатта көрініс табуы мүмкін;


4) ІІІ жақ жіктеу есімдігі адамдық/заттық мәнде қатар қолданылып‚ сілтеу есімдігімен тең түседі. Алайда осыған байланысты оны жақ категориясынан тыс қарастыруға болмайды. Ол жақ категориясының маңызды компоненті болып табылады.


Сонымен, предикативті қатынас жақ, рай, шақ категориялары негізінде құралады. Предикативті қатынас негізінде сөйлеушінің ақиқат болмысқа қатынасы, коммуникацияға қатысушы адам факторы ескеріледі.  Предикативті бірліктер сөйлеуші-тыңдаушы осінде орналасқан. Сөйлеуші (адресат) – нақты адам, сөйлеу актінің авторы, тыңдаушы (адресант) та нақты адам ретінде қабылданады. Жақ категориясы арқылы сөйлесушілердің өзара қатысы, өзара ілтипаты, сыйластығы, қарым-қатынас ерекшеліктері көрінеді. Модальділік концепті арқылы сөйлесушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасы байқалады. Шақ, рай категорияларында сөйлеушілердің дүниені, ақиқат болмысты қабылдау ерекшеліктері көрініс тапса, жақ категориясында олардың тілді тұтыну ерекшеліктері көрінеді.


«Қатынас концептінің морфологиялық деңгейдегі тілдік көріністері» деп аталатын үшінші тарау екі тараушадан тұрады. Онда қатынас  концептінің морфологиялық репрезентациясы, етіс және септік концептілерінің қалыптасу жолдары туралы сөз болады.


3.1 Етіс концептінің морфологиялық репрезентациясы. Қатынас бір заттың екінші бір затқа қандай да бір қатысын, тәуелділігін білдіреді. Яғни қатынас мазмұнының негізгі белгілерінің бірі байланыс, тәуелділік болып табылады.


Логика-гносеологиялық тұрғыдан алғанда, қатынас екі немесе одан да көп затты қандай да бір белгісі бойынша өзара салыстыру нәтижесінде пайда болады. Бұл орайда қатынастың бірнеше түрі түзіледі: заттардың арасындағы қатынас, ұғымдар мен пайымдаулар арасындағы қатынас, кеңістіктегі, уақыт, көлемі бойынша қатынас, туыстық қатынас, себеп-салдарлық қатынас, салыстыру, қайшылықты қатынас, тәуелділік қатынас т.с.с. қатынас сан алуан түрлі болғанмен, логиктер мен математиктердің есептеуі бойынша, қатынастың ортақ сипаттары бар: олар симметриялы, рефлексивті, өзара байланысты, қолданыс ұқсастығы, біркелкі, әркелкі т.с.с. болып келеді. Ішкі қатынастармен қатар, сыртқы қатынастар болуы мүмкін. Сыртқы қатынас түрлі заттардың арасында бола береді. Олар алуан түрлі болуы мүмкін, сол себепті адам оны түрліше концептуалдайды: уақыт, кеңістік, себеп-салдарлы қатынас, бүтін мен бөлшектің қатынасы, мазмұн мен форманың қатынасы, сыртқы және ішкі қатынас т.с.с.


Әмбебап сипаттағы қатынас негізгі (ядролық) концепті морфология деңгейінде етіс пен септік категориялары арқылы көрінеді. Етіс – субъектілі-объектілі қатынасты білдіретін етістіктің морфологиялық категориясы болып табылады. Сол себепті етіс концепті қалыптасуы үшін қатынас концепті негізгі концепт ретінде сипатталады. Бұл концепт жалпылау (дерексіздену) когнитивті механизмінің әсерімен түзіледі. Жалпылау арқылы қатынас негізгі концептінің мазмұнында субъектілі-объектілі қатынас үшін маңызды болып табылатын «іс-әрекеттің субъекті мен объектіге қатынасы» сипаты ерекшеленеді. Бұл сипат етіс концептіне негіз болады.


Етіс – тілде қатынас идеясын репрезентациялайтын, субъектілі-объектілі қатынасты білдіретін етістіктің морфологиялық категориясы. Сондықтан қатынас  концепті етіс концепті қалыптасуының басты шарты болып табылады. Қатынас концепті жалпылану (дерексіздену) арқылы негізгі концептінің мазмұнында субъектілі-объектілі қатынас үшін маңызды болып табылатын «іс-әрекеттің субъекті мен объектіге қатынасы» сипаты түзіледі. Етіс концептінің мазмұнын құрайтын мәндер мен морфологиялық көрсеткіштер арасында «фон-фигура» ұстанымына негізделген репрезентация орнайды. Морфологиялық репрезентация арқылы етіс тұлғалары концептіні активтендіріп, оның мазмұнындағы белсенділік  және белсенсіздік сипаттарын актуалдандырады, ол сөйлем-сөйлесімде қосымша лингвистикалық факторлардың (синтаксистік және семантикалық) көмегімен әрі қарай нақтылана түседі. Қосымша факторлардың әсерімен қатынас негізгі концептінің мазмұнында етіс концептімен қатар қосымша сипаттар да пайда болады. Олар концептімен бірге концептуалды мазмұн құрап, соның негізінде нақты грамматикалық және лексика-грамматикалық мәндер түзіледі.


Етіс категориясы белгілі бір жағдаятқа қатысушылардың субъектілі-объектілі қатынастарының сипаты туралы тілдік білімдерге негізделеді. Жіктеуші сипатта болумен қатар ол тіл жүйесі мен сөйлеушіге бағытталады. Сөйлеуші түрлі етіс тұлғаларын қолдана отырып, жағдаятты қалай қабылдағанын білдіре алады, зат не адамды бастауыш мәнінде не белсенді субъекті ретінде көрсетеді. Яғни іс-әрекеттің бағытын (бастауышқа бағытталған немесе бастауыштан бағытталған) білдіре алады. Бір ғана жағдаят түрліше сипатталуы мүмкін: үйді тазалады – үй тазаланды. Мұнда бір нәрсе баяндалғанмен, олардың берілуі екі түрлі. Бірінші сөйлемде белсенді субъектінің үйді тазалағаны туралы сөз болса, екінші сөйлемде субъект мүлде көрінбейді, істің нәтижесі ғана белгілі. Үйді тазалады деген сөйлемде сабақты етіс (етіс атауын мақсатты түрде қолданып отырмыз. – О.Ж.) тұлғасы бастауыш тұлғалы субъектіден бағытталған қимылды білдіреді:






 


 





 


Мұндағы S1 – іс-әрекетті орындаушы белсенді субъект S2– іс-әрекетке қатысы жоқ, пассив субъект, тыңдаушы, ақпаратты қабылдаушы. О – нысан. Үй тазаланды деген сөйлемде ырықсыз етіс тұлғасы жағдаятты басқаша сипаттайды. Мұнда нысан ғана, істің нәтижесі ғана көрінген:


                                                                                               


 


 


Яғни екінші субъектіге, іс-әрекетке қатысы жоқ, белсенсіз субъектіге ақпарат беріледі. Ол әрекетке бірінші субъектінің қатысы байқалмайды. Іс өзінен өзі орындалғандай болады. Бұдан сабақты етіс пен ырықсыз етіс тұлғалары арқылы концептуалдау түрлі сипатта болатынын аңғаруға болады. Ырықсыз етіс тұлғасы етіс концептінің мазмұнындағы белсенсіздік сипатын актив қолданысқа түсіріп, морфологиялық мән қалыптастырады. Сол арқылы «сөйлемде бастауыш қызметінде жұмсалатын затқа бағытталған қимыл» мәні түзіледі.


Етіс мәндеріндегі белсенділік  және белсенсіздік сияқты жалпыланған морфологиялық мәндер сабақты және ырықсыз етіс тұлғалары арқылы актив қолданысқа түседі. Әрі қарай қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен мәндері нақтыланып, қатынас  негізгі концептінің сипаты түзіледі. Яғни етіс концепті етіс морфологиялық категориясы мен оның көрсеткіштері арқылы көрініс табатын концептуалды деңгей бірлігі болып табылады. Сонымен қатар ол осы категорияға негіз болып, белсенділік  және белсенсіздік мәндері ретінде көрінеді.


Сабақты етісті қалыптасқан тұжырымдарға сәйкес етістік деп атамай, етіс деп атауымыздың өзіндік себебі бар. Себебі сабақты етістің етіске тән мағынасы бар. Сабақты етіс те, басқа етістер сияқты, қатынас концептін репрезентациялап, субъектілі-объектілі қатынасты білдіреді. Сабақты етіс тұлғалары етіс концептінің мазмұнында белсенділік  сипатын активтендіреді. Сол арқылы белсенділік  морфологиялық мәні түзіліп, бастауыш қызметіндегі субъект қимылдың иесі екенін білдіреді. Бұл мән жалпылық сипат алып, субъектінің бастауыш қызметінде, объектінің толықтауыш қызметінде жұмсалатынын білдіреді. Ол семантикалық, синтаксистік және мәнмәтін факторлары сияқты қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен нақтылана түседі. Екіншіден, оның өзіндік көрсеткіштері (-т‚ -қыз‚ -тыр‚ –р) бар. Бүгінгі таңда өзгелік етіс қосымшалары ретінде танылып жүрген бұл қосымшалар сабақты етіске жалғанған жағдайда ғана өзгелік етіс тудыра алады. Ал салт етіске жалғанса, ол өзгелік етіс емес, сабақты етіс тудырады. Мысалы, үйді ағарт, көлікті жүргіз, ағашты сындыр, жерді қаздыр, хабарын сұрат т.с.с. Келтірілген етістіктер өзгелік етіс қосымшаларын қабылдағанмен, өзгелік етіс бола алмайды. Себебі өзгелік етіс болу үшін іс-әрекетті субъектінің өзі орындамай, басқа біреуге істетуі керек. Яғни сөйлемде тура толықтауышпен қатар барыс септік тұлғалы жанама толықтауыштың да болуы шарт. Ал бұл етістіктерде субъект іс-әрекетті өзі орындап тұр. Бұл етістіктер өзгелік етіс болуы үшін оларға өзгелік етіс қосымшалары үстемелене жалғануы керек: ағарттыр немесе ағартқыз, жүргіздір, сындыртқыз, қаздырт, сұраттыр т.с.с. Ендеше, сабақты етіс етіске тән өзіндік мағынасы мен арнаулы көрсеткіштері болуына байланысты етіс категориясынан өз орнын алуы керек сияқты. Ал сабақты етіс етіс ретінде танылатын болса, онымен оппозиция құрайтын, яғни тура толықтауышты (объектіні) керек етпейтін салт етіс те осы категория шеңберінде қарастырылуы қажет. Салт етісте белсенді субъектінің әрекеті нысанға бағытталмайды. Ол қалып-күйді өзі қабылдайды. Олай болса, түркітануда көп жылдар бойы талас тудырып жүрген негізгі етістің орнына салт, сабақты етістерді етіс қатарында тануға әбден болады.


Салт-сабақты етістіктердің бұл ерекшелігін ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде А.Байтұрсынұлы [10], Қ.Кемеңгерұлы [18], Қ.Жұбанұлы [2] еңбектерінде айқын көрініс тапқан. Ғалымдар етіс категориясының табиғатын терең түсінгендіктен, салт, сабақты етістікті етіс категориясына қатысты сөз етеді. Алайда ғалымдардың репрессиялануына байланысты еңбектеріне тыйым салынған кезеңнен, яғни 1939 бастап салт, сабақты етістер оқулықтар мен грамматикаларда етіс қатарынан ығыстырылды.


Өздік етісте қимыл іс-әрекет орындаушысына (иесіне), субъектіге қарай бағытталып, сабақты етістікке -ын/-ін қосымшасы қосылып жасалады: ки — ки-ін-ді, көр (дәрігерге) — көр-ін-ді, шеш — шеш-ін-ді, тара – тара-н-ды, сұра -сұра-н-ды, сүрт — сүрт-ін-ді т.б. Осы мысалдан көрінетіндей, біріншіден, қимыл, іс-әрекет іс иесі субъектіге қарай бағытталады, сөйтіп, субъекті әрі тура объекті мәнінде қызмет атқарады. Ол өзіне өзі субъекті әрі тура объекті мәнінде қызмет атқарады [16, 509].


Ырықсыз етіс деп қимыл, іс-әрекеттің өздігінен орындалатын мән үстеп, қимыл, іс-әрекеттің тура объектісі оның грамматикалық бастауышы болу қызметін атқарып, тек сабақты етістіктерден -ыл/ -іл қосымшасы, түбір құрамында л дыбысы болса, -ын/-ін қосымшасы арқылы жасалатын етістің түрін атаймыз [16, 509].


 


 


Ырықсыз етіс баяндауыш қызметінде жұмсалған сөйлемде қимыл иесі айтылмайды, яғни ол сөйлемде қимыл иесінің кім екені белгісіз болады. Бастауыш қызметінде жұмсалған қимыл иесі өзі қимыл-әрекет істемейді, керісінше, ол басқа біреудің қимыл-әрекетінің объектісі болады.


Өзгелік етіс қимыл, іс-әрекеттің тікелей субъектінің өзі арқылы емес, екінші бір субъекті арқылы істелінетінін, іске асатынын білдіріп, сабақты етістіктен (кез келген етістіктен емес) белгілі бір қосымшалар арқылы жасалатын етіс категориясының түрі болып табылады. Демек, өзгелік етісте қимылды, әрекетті іске асырушы субъекті бір емес, екеу болады: бірі – іс-әрекетті, қимылды орындатушы, сөйлемде ол грамматикалық бастауыш қызметінде болады, яғни бұл логикалық субъекті әрі грамматикалық субъекті болады, екіншісі, іс-әрекетті, қимылды тікелей орындаушы субъекті (агенс). Ол сөйлемде берілмеуі де мүмкін, берілсе, барыс септік тұлғасында тұрып, ол сөз сөйлемде жанама толықтауыш қызметін атқарады. Бұл – бір. Екіншіден, өзгелік етіс тек сабақты етістікпен жасалады, сабақты етістікке өзгелік етіс қосымшасы үстелгенде, ол баяндауыш болып тұрған сөйлемде тек іс-әрекет, қимылды тікелей атқарушы барыс септіктегі екінші субъект (агенс) қана пайда болады, [16, 510].


Өзгелік етісті схема түрінде былайша беруге болады:













O













S2













S1











 


Яғни мұнда іс-әрекетке екі субъект те қатысады: оның бірі – тура толықтауыш тұлғалы субъект, екіншісі – барыс септіктегі жанама толықтауыш тұлғалы субъект. Бірінші субъект (S1) екінші субъектінің (S2) істі орындауына түрткі болады, қозғау салады. Мысалы: Астыма жорға мінгізді. Үстіме торқа кигізді, Оқытып білім білгізді, Қызық дәурен сүргізді. Ақ тұйғын беріп қолыма, Көлінен аққу ілгізді. Бай мен ханның баласы Бәрімен бірге жүргізді (Бақтыбай ақын, Жел қобыз).


Мұнда қимыл-әрекетке қатысушылар өзара тәуелді, бағынышты деңгейде болады. Ол бағыныштылық әлеуметтік немесе жас ерекшелігіне байланысты болуы да мүмкін [16].


Ортақ етіс қимыл, іс-әрекеттің бір емес, бірнеше субъекті арқылы іске асатынын білдіріп, -ыс/-іс қосымшасы арқылы жасалады. Біріншіден, ортақ етісті қимыл, іс-әрекеттің субъектілері қимылға ортақтығы бірдей де, бірдей емес те болуы мүмкін (субъект көптік тұлғадағы бір зат атауы, немесе бірыңғай бастауыштар немесе біреуі грамматикалық субъект те, екіншісі грамматикалық жанама объекті болуы мүмкін т.б., екіншіден, ортақ етіс қосымшалары салт етістікке де, сабақты етістікке де жалғанып, ортақ етіс жасай береді: олар хат жаз-ыс-ып тұрады [16, 511]. Ортақ етісті схема түрінде былайша беруге болады:


 


 


 


 


Мұнда іс-әрекетке қатысушы субъектілер өзара тең дәрежеде (қызметі, лауазымы, жасы т.с.с.) болуы мүмкін немесе жасы үлкен адам іш тарту, жақын тарту мақсатымен ортақ етіс қосымшаларын мақсатты түрде қолдануы мүмкін. Мысалы: Байқамас оны ешкім жақындаспай, Істес боп ой сынасып, ақылдаспай. Бөшкеде не зат барын білеміз бе, Қақпағын я бір жерін тесіп ашпай? (А.Байтұрсынов, Шығ.).


Етіс тұлғаларының мағынасы мен қызметін айқындау, сөйлеушілердің қабылдау ерекшелігін, етіс семантикасының тілдік санадағы көрінісін, түсінік деңгейін анықтау мақсатында арнайы дайындалған кестені толтырту  арқылы оқушылар, студенттер, аудармашылар, оқытушылар және маман емес адамдар арасында эксперимент  жүргізілді.


Информанттардың жалпы саны  ─ 60, олардың 54-і қазақ тілін еркін меңгерген, ана тілім деп есептейді. Ал алтауы қазақ тілін үйреніп жүр.


Информанттардың жас мөлшері  —  13 жас пен 56 жас аралығы.


Эксперимент  жүргізілген уақыт: 2009 — 2010 жылдар аралығы.


Эксперимент материалдары ─  қазақ тіліндегі етіс тұлғалары.


Эксперимент мақсаты –  етіс тұлғаларының қызметі мен мағынасын ажырату арқылы осы тұлғаларды   информанттардың тілдік санасындағы қызметін анықтау. Сол арқылы сөйлерменнің тілдік санасына   көңіл бөлу, қазақ тілін ана тілім деп есептейтін, еркін меңгерген сөйлермендер мен қазақ тілін жаңадан үйреніп жүрген сөйлеушілердің тілдік санасындағы, сондай-ақ қазақ тілін үйретіп, қазақ тілі бойынша дәріс беріп жүрген мұғалімдер мен орыс тілінен қазақ тіліне аударма жасап жүрген аудармашылардың тілдік санасындағы етіс тұлғаларының қызметін айқындау.


Эксперимент тапсырмалары бірнеше бағытта жүргізілді:


1)  етіс тұлғаларын ажырату үшін формаларын беріп, информанттарға ол тұлғалардың қай етіске тиесілі екенін ажырату, сонан соң мысал келтіру;


2)  етіс тұлғаларын қатыстырып, сөйлем құрату, сонан соң оның қай етіс тұлғасы екенін анықтау;


3)  етіс тұлғаларын қатыстырып, сөйлем құрату, ол сөйлемдерді орыс тіліне аударту, сонан соң етіс тұлғасының қай етіске тиесілі екенін анықтау;


4)  етіс тұлғаларының қай етіске тиесілі екенін көрсетіп, сонан соң мысал келтіру.


Эксперимент  қорытындысы бойынша, ортақ етіс пен өздік етіс қосымшаларының мағынасы мен қызметі 100% дұрыс көрсетілді. Ырықсыз етіс тұлғаларының мағынасы мен қызметін анықтауда информанттардың 10% жауап беруге қиналған. Бұл орайда экспериментке мамандарды ғана тартуды мақсат етпедік. Сол себепті қарапайым сөйлерменнің тілдік санасындағы көрінісін айқындау мақсатымен тілді меңгергенмен, мүлде басқа салада жұмыс істеп жүрген информанттар қамтылды. Информанттар арасында едәуір қиыншылық тудырған етіс тұлғалары – өзгелік етіске қатысты болды. Мұнда мектеп оқушылары мен мұғалімдер бірауыздан —т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р  жұрнақтарын өзгелік етіс көрсеткіші ретінде таныған. Бір қызығы – алдымен тұлғаның қай етіске тән екенін анықтап, кейін мысал келтіру тапсырылған информанттардың барлығы да аталған жұрнақтарды (-т‚ -қыз‚ -тыр‚ р) өзгелік етіс қосымшасы ретінде көрсеткен. Ал алдымен мысалын келтіріп, кейін тұлғаның қай етіске қатысты екенін анықтау тапсырылған информанттар, аудармашылар мысалды дұрыс келтіргенмен, бұл жұрнақтардың қай етіске қатысты екенін анықтауда жауап бермеген. 2 аудармашы аталған қосымшаларды «басқа етіске» жатқызған. Сол сияқты орыс тілді, қазақ тілін еркін меңгермеген 3 информант та мысалды дұрыс келтіргенмен, жұрнақтардың қай етіске қатысты екенін көрсете алмаған.


Сонымен, эксперимент нәтижелерін зерделей келе мынадай қорытындыға келдік: 1) информанттар үшін ортақ, өздік етіс тұлғалары ешқандай қиындық тудырмаған, барлық информант бұл етіс тұлғаларын дұрыс көрсеткен;

2) қосымшалары ұқсас (-ыл/-іл; -ын/-ін) болғанмен, информанттардың 90% өздік етіс пен ырықсыз етіс тұлғаларын ажыратқан; 3) өзгелік етіс қосымшаларының қызметі мен мағынасын талдауда информанттар біраз қиналғаны байқалады. Мұнда қазақ тілі пәнінің мұғалімдері (2) мен мектеп оқушылары  —т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р  жұрнақтарын өзгелік етіс көрсеткіші ретінде көрсеткен. Бұл жұрнақтардың өзіндік ерекшеліктерін аудармашылар байқаған. Сондай-ақ қазақ тілін толық меңгере қоймаған информанттардың «жауап беруге қиналғанын» да аталған қосымшалардың мағыналық ерекшеліктерін байқағаны деп бағамдауға болады. Сондай-ақ 15 информант —т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р  жұрнақтарын өзгелік етіс көрсеткіші ретінде көрсетіп, мысалдары да соған сәйкес келді.


Эксперимент нәтижелерін талдай отырып, қазақ тілін ана тілім деп санайтын, тілді еркін меңгерген, тіпті қазақ тілі пәні бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдердің тілдік санасында —т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р  жұрнақтары өзгелік етіс көрсеткіштері ретінде әбден қалыптасып, сіңіп қалғанын, ал аудармашылардың екі тілді салыстыру негізінде ол жұрнақтардың өзіндік ерекшеліктері бар екенін байқағанын аңғарамыз. Сондай-ақ алдымен тұлғаның қай етіске тән екенін көрсетіп, кейін мысалдар келтірген информанттардың дені бұл жұрнақтарды өзгелік етіс қосымшасы ретінде көрсеткен, ал алдымен мысалдар келтіріп, кейін ол тұлғаның қай етіс көрсеткіші екенін анықтаған информанттар бұл жұрнақтың қай етіске тән екенін ажыратуда қиналған. Яғни информанттардың тілдік санасында олар өзгелік етіс көрсеткіші ретінде толық қалыптаса қоймаған, нақты тілдік деректер оған мүмкіндік бермеген.


Сонымен, қатынас тілде түрліше көрініс тауып, түрліше концептуалданады. Морфология деңгейінде ол етіс категориясы арқылы көрінеді. Бұл концепт, басқа концептілер сияқты, жіктеуші сипатта болады. Ол адам санасында тіл арқылы түзіліп, белгілі бір жағдаятқа қатысушылардың субъектілі-объектілі қатынастары туралы тілдік білімдерге негізделеді. Жіктеуші сипатта болумен қатар ол тіл жүйесі мен сөйлеушіге бағытталады. Яғни етіс концепті етіс морфологиялық категориясы мен оның көрсеткіштері арқылы көрініс табатын концептуалды деңгей бірлігі болып табылады.


3.2 Септік концептінің морфологиялық репрезентациясы. Септік морфологиялық категориясы адамның түрлі қатынастарды зерделеуі нәтижесінде пайда болған. Сондықтан септік концептіне қатынас концепті негіз болған. Жалпылау когнитивті механизмі арқылы қатынас негізгі концептінің мазмұнында «қатынас» сипаты пайда болды. Ол септік концептінің қалыптасуына негіз болып, концептінің құраушы бөліктерінің бірінде көрініс табады. Морфологиялық жолмен берілетін басқа да концептілер сияқты, бұл концепт жіктеуші концепті болып табылады. Ол тіл арқылы пайда болып, тілдегі қатынас түрін концептуалдау нәтижесінде түзіледі. Ол болмыстағы нысандардың арақатынасы туралы білімдерге бағытталады. Оның мазмұны бұл қатынастардың тілде қалай концептуалданғанын білдіріп, ғалам туралы білімді, олардың тілде қалай көрініс тапқанын, септік морфологиялық категориясында тоғысатын грамматикалық мағыналар мен көрсеткіштерді қамтиды. Септік концепті қатынас туралы энциклопедиялық білімдердің тілдік мәндерде қалай кодталатынын көрсетеді.


Қазақ тілінде септік категориясы мағынасы мен синтаксистік қызметіне байланысты шартты түрде екіге бөлінеді: кеңістік мәнді (локативті) септіктер және грамматикалық септіктер. Кеңістік мәнді септіктерге – барыс, жатыс, шығыс септіктері, грамматикалық септіктерге – атау, ілік, табыс, көмектес септіктер жатады.


Атау септігін схема түрінде былайша көрсетуге болады: O.


Атау септігі затты дербес, тәуелсіз түрде атап, ешкімге қатысы жоқ, тәуелсіз, дербес дүние ретінде көрсетеді. Басқа септіктер қандай да бір қатынасты керек етіп, қандай да бір көрсеткіштермен берілсе, атау септігі мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да дербес, тәуелсіз болады. Мысалы: Алыстаған сайын қара бүркіт ақ бауыр торғайдай боп көрінеді. Бүркіт сорғалап, төмен құлдилайды (Ж.Аймауытов, Шығ.).


Түркологияда атау септік негіз, атау, қосымшасыз түбір (Н.Дыренкова); негіз (И.А.Батманов); белгісіз (неопределенный) (Н.К.Дмитриев); абсолютті (А.П.Поцелуевский) т.с.с. болып түрліше аталады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Басымұлы еңбектерінде атау септіктер парадигмасында қарастырылмайды. Ал кейінгі еңбектерде оны жеке септік ретінде келтіреді. “Современный казахский язык”, А.Ысқақов “Қазіргі қазақ тілі” т.б. еңбектерде атау септік басқа септіктерге негіз болатын сөз ретінде түсіндіріледі.


Ілік септігі:


Қазақ тілінде ілік септік тұлғасы морфологиялық категорияның когнитивті негізін құрап, септік концептін актив қолданысқа түсіре отырып, оның мазмұнында посессивтілік сипатын актуалдандырады. Ілік септігі екі зат өте тығыз байланысты екенін білдіреді, яғни олар бірінсіз бірі бола алмайды. Актуалдану нәтижесінде посессивтілік морфологиялық мәні түзіледі. Басқа морфологиялық мәндер сияқты, ол да жалпылық сипатқа ие. Ол қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен (семантикалық және мәнмәтін) нақтыланып отырады. Септік концепті үшін семантикалық фактордың маңызды орын алатын себебі септік категориясы зат есімнің мағынасымен тікелей байланысты болады: Маған тіпті керегі жоқ мақтаудың. Әсіресе ақталудың, Ақтаудың! (Орны бөлек сүйсінудің, Сүюдің. Орны бөлек жақсы жырды жаттаудың!) (Қ.Мырзалиев, Мәңгі майдан).


Ілік септік көрсеткіші септік морфологиялық мәнін түзіп, ол семантикалық және мәнмәтін факторларының көмегімен нақтыланып отырады. Сол арқылы қатынас негізгі концептінің мазмұнында «иелік қатынас» сипаты пайда болады. Ол септік концептінің посессивтілік сипатымен тоғысып, концептуалды мазмұн құрап, осы мәнді қалыптастырады.


Ілік септік формасы мен тәуелдік форма өзара бір-бірімен қосымшалары арқылы байланысады. Мұның алдыңғы сыңары иелік мағына білдіреді де, соңғы сыңары соған бір заттың не құбылыстың тәуелді екенін білдіреді. Яғни мағынасы жағынан, алдыңғысы – иелік қатынаста, соңғысы – тәуелділік, меншіктілік қатынаста тіркеседі. Изафеттің алдыңғы ілік септігіндегі сөз қосымшалы түрде қолданылса, оның иелік мағынасы нақты болады. Ал ілік септігіндегі сөз қосымшасыз – нөлдік формада қолданылса, оның иелік мағынасы жалпылана түседі.


Морфологиялық репрезентацияда ілік септік тұлғалары арқылы лексика-грамматикалық мәндер түзілген кезде әсіресе семантикалық фактор маңызды орын алады. Сонымен қатар мәнмәтін факторының да қызмет ерекше. Сол арқылы септік концептінің посессивтілік мәні актуалданып, қатынас негізгі концептінің мазмұнында қосымша сипаттар пайда болады. Лексика-грамматикалық мәндер түзілуі барысында концептуалды мазмұн қалыптасады.


Барыс септік:


Барыс септігі адамның психологиясымен байланысты болады. Қандай да бір іс-әрекет белгілі бір мақсат көздейді. Барыс септік тұлғасындағы сөз адамның мақсатын білдіреді: Ақтаруға жер қойнын Арнап соққан кетпен бар. Кетпен алып қолына Мұратына жеткен бар (Дулат Бабатайұлы, Замана.).


Табыс септігі – тек тура толықтауыш қызметінде жұмсалатын септік. Ол сөйлем ішінде әрдайым сабақты етістікпен синтаксистік қатынасқа түсіп, іс-қимылдың тура объектісін көрсетеді. Табыс септігі жасырын түрде де айтылады [16, 457].


Адам әрекетінің дені сыртқа, өте аз мөлшері өзіне бағытталады. Себебі адам айналасын өзгертуді мақсат етеді. Бұл қатынас тілде табыс септігі арқылы беріледі: Адамның миын мақтадым, Адамның миын паш еттім, Сеніміңді, Отан, ақтадым, Жер менен көкті дос еттім (М.Мақатаев, Шығ.).


Жатыс септігінің (S0) негізгі мағынасы іс-қимылдың орнын, мекенін білдіру. Мұндай жатыс септіктегі сөз қайда? неде? деген сұрақтарға жауап береді.







O..













S








Шығыс  септік іс-әрекеттің, қимылдың қай жерден, неден басталғанын білдіреді:                 Екінші сөзбен айтқанда, іс-қимылдың бір объектіден қашықтап, ұзап, алыстап бара жатқанын көрсету. Мысалы: Сескеніп ғашық үшін жүрек қайтпас, Магниті сұлу қыздың күшті емес пе, Жігітті көңілі сүйген қайтіп тартпас, Астынан ақ тамақтың деміңді алсаң, Мойныңнан ақ білекті қайтіп артпас?! (М.Дулатов, Шығ.).


Көмектес септікті сөз іс-қимылдың қандай құралмен жасалғанын білдіреді:


Мысалы: Отыз жылдай алысқан, Қырық жылдай шабысқан, Ақ беренмен атысқан, Қызыл қанға батысқан, Найзаменен қағысқан (Сүйінбай Аронұлы, Ақиық).


Морфологиялық репрезентацияда септік тұлғаларының негізінде семантикалық фактор мен мәнмәтін факторының көмегімен лексика-грамматикалық мәндер түзіледі.


Сонымен, қазақ тілінде қатынас мәні етіс және септік грамматикалық категориялары арқылы репрезентацияланады. Етіс, септік категориялары субъектілі-предикаттық, объектілік, меншіктілік қатынас, мекендік-мезгілдік, көлемдік т.с.с. қатынастарды білдіріп, сөйлеушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасын білдіреді.


«Сан-мөлшер концептінің морфологиялық деңгейдегі тілдік көріністері» деп аталатын төртінші тарау екі тараушадан тұрады. Онда сан, шама концептілері туралы сөз болады.


Сан концептінің морфологиялық репрезентациясы. Сөздердің лексика-семантикалық топтарының семантикасы деңгейінде концептуалды мазмұнды репрезентациялайтын морфологиялық категориялар қазақ тілінде көптік жалғау, сын есімнің шырай категориясында көрініс береді. Ол сан-мөлшер концептісін репрезентациялайды. Қазақ тілінде сан-мөлшердің морфологиялық репрезентациясы зат есімдерде көрініс тауып, негізінен жекелік-көптік ұғымына қатысты қолданылады. Сын есімдерде «сан-мөлшер» концепті негізінен статикалық белгіге қатысты қолданылып, шырай категориясында көрініс табады.


Философияда сан-мөлшер материалды болмыстың белгісі ретінде сипатталады. Ол барлық материалды дүниеге тән. Басқа да философиялық категориялар сияқты, сан-мөлшер категориясы да жекелеген заттардың нақты сандық ерекшеліктерін жалпылау, дерексіздендіру негізінде пайда болған. Сан-мөлшер ұғымы Аристотель айқындаған 10 категорияның құрамында бар. Сонымен, сан-мөлшер онтологиялық категориясының негізгі белгілері сан және шама түрінде көрініс табады. Шама тұрақты, ал сан айнымалы сипатта болады. Сан дискретті болғандықтан, өзгеріске түссе, басқа санға ауысып кетеді. Ал шама өзгергенмен, мүлде ауысып кетпейді. Сан-мөлшер үздіксіздік пен дискреттіліктің диалектикалық бірлігінен құралады. Адам ғаламды игеруде сан-мөлшер ұғымын екі жақты сипаттайды: бір жағынан, есептеу арқылы сандарды меңгерсе, өлшеу арқылы шама мөлшерін анықтайды. Онтологиялық категориялар тілде сол күйінде, тікелей берілмейтіні белгілі. Олардың репрезентациясы концептуалдану деңгейіне байланысты болады. Яғни тілде сан-мөлшер категориясы адам түйсінген, тілдік құралдар арқылы концептуалданған түрде ғана көрініс табады. А.Байтұрсынұлы еңбектерінде де сан мен шама категориялары өзара жіктелгенін байқаймыз. Оған ғалымның мына тұжырымдары дәлел бола алады: «Нәрсенің дәл санын білуге сұрағанда неше? деп сұраймыз. Мәселен: «Неше кісі келеді?» – «Үш кісі келеді». Нәрсенің дәл санын білуге емес, шамасын ғана білуге сұрағанда қанша? (ерекшелеген – біз. О.Ж.) деп сұраймыз. Мәселен: «Қанша күн жүресің?»– «Үш-төрт күн жүремін» [11, 192б.].


Сан-мөлшер ұғымының репрезентациясы «сан-мөлшер» концептінің түзілуімен байланысты. Бұл концепт  жалпылау (дерексіздендіру) когнитивті механизмінің негізінде пайда болады. Сол арқылы сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында сандық ұғым түзіледі. Сандық ұғым сан-мөлшер концептінің қалыптасуына негіз болады. Ол көптік және даралық сияқты нақты сипаттардан құралады. Сол арқылы жекеше және көпше тұлғада көрініс табатын морфологиялық категория қалыптасады. Сан-мөлшер концепті мен сан-мөлшер морфологиялық категориясының арасындағы қатынас «фон-фигура» ұстанымына негізделеді. Морфологиялық репрезентацияда жекеше және көпше тұлғалар сан-мөлшер концептін актив қолданысқа түсіріп, оның мазмұнын құрайтын жекелік  және көптік сипаттарын актуалдандырады. Нәтижесінде жалпы сипаттағы морфологиялық мән түзіледі. Сан-мөлшер концептінің жекелік және көптік мәндері жекеше және көпше тұлғада актуалданып, морфологиялық мәндердің қалыптасуына негіз болады. Сан-мөлшер категориясының жалпылану деңгейі өте жоғары болатындықтан, жекелік және көптік мәндерін өте жалпы, дерексіз сипатта береді.


Сонымен, сан-мөлшер концепті жекеше және көпше тұлғаның актив қолданылуы арқылы жекелік және көптік морфологиялық мәндерінің жалпылануы нәтижесінде қалыптасады. Олар сөйлем-сөйлесімде қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен нақтыланады. Мұнда әсіресе семантикалық фактордың орны ерекше.  Бұл сан-мөлшер категориясының сөздердің лексика-грамматикалық топтары арқылы берілуіне байланысты. Сондықтан лексика-грамматикалық мән зат есімнің мағынасына байланысты болады. Мысалы, сапалық көптік деректі (заттық мәнге ие) зат есімдер арқылы, жіктелетін және жиынтық көптік – деректі зат есімдер арқылы, жұптық көптік – адамның не жануардың жұп дене мүшелерін білдіретін зат есімдер арқылы, жіктелетін және жіктелмейтін жиынтық көптік жинақтық мәнді зат есімдер арқылы, кеңістік және дерексіз көптік – деректі және дерексіз зат есімдер арқылы, партитивті көптік – жұп заттарды білдіретін зат есімдер арқылы беріледі.


4.2 Шама концептінің морфологиялық репрезентациясы. Тілдің концептуалды жүйесі әркелкі, әртүрлі концептілер жиынтығынан құралады. Қазақ тілінде сапа негізгі (іргелі) концепт болып табылады, сол арқылы грамматикалық объективтену ерекшеліктері көрінеді. Қазақ тіліндегі ғаламның тілдік бейнесіндегі сапа концепті кеңістік, уақыт т.с.с. іргелі концептімен сабақтас, байланысты болып келеді. Сын есімдер арқылы адам бейнесі айқын көрінеді. Тілдің антропоөзектік ұстанымы сын есімдердің лексика-семантикалық жүйесінде айқын көрініс тапқан. Адамның тілдік бейнесі сыртқы (анатомиялық) және ішкі (интеллектуалды, адамгершілік, ментальді, эмоционалды) параметрлері бойынша айқындалады. Қазақ ғаламының тілдік бейнесінде адам сыртқы және ішкі қырларымен тұтастықта (ұлты, жасы, әдеті, мінезі) сипатталады. Ғаламның тілдік бейнесінің көрсеткіші ретінде сын есімнің ерекшелігін зерттеу арқылы адамның ақиқат болмысты тану ерекшеліктері көрінеді,  тілдік таңбада көрініс тапқан ғалам бейнесінің санадағы көрінісі байқалады. Заттың белгісін білдіретін сөз табы ретінде сын есімді когнитивті тұрғыдан сипаттап, семантикалық және лингвомәдениеттанымдық ерекшеліктерін айқындау арқылы сапа концептінің өзіндік сипаты айқындалады.


Шырай категориясы – тілде сан-мөлшер ұғымын репрезентациялайтын морфологиялық категориялардың бірі. Сол арқылы адамның сан мен сандық қатынастар туралы танымы көрінеді. Ол салыстыру негізінде көрініс тауып, зат белгілерінің ұқсастық-айырмашылығын сипаттайтын тілдік формалар арқылы беріледі. Шырай категориясы заттар мен құбылыстардағы белгілердің сапалық қатынастарын білдіреді.  Кез келген заттың сапасы болатын сияқты, сапасыз заттың болуы мүмкін емес. Себебі әлем – бөлшектерге жіктелетін тұтас дүние, ондағы заттардың бәрінің сапасы болады. Адамның әлемді тануында сапаның маңызы ерекше, себебі сапасын анықтау арқылы адам белгілі бір заттардың ерекшелігін, белгісін білумен қатар, оларды топтастырып, жинақтай алады. Заттың белгісін, өзіндік ерекшелігін түсіну арқылы адам оның сапасын анықтайды, ол ұжымдық санада көрініс тауып, тілдік семантикада бекиді. Мәдениет сапа концепті арқылы тілмен байланысты болады. Қазақ тілінде сапа іргелі, негізгі концептілердің бірі, заттар әлемін танудағы негізгі ұғым болып табылады. Бұл сапа концептінің грамматикалық объективтенуінен де байқалады. Сапалық белгіні білдіретін сөздердің грамматикалық топтарын сын есім категориясының түзілуіне негіз болады.


Салыстырмалы шырай тұлғалары мен қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен «заттың салыстырмалы белгісі» сипаты актуалданып, салыстыру концептінің мазмұнында қосымша мәндер түзіледі. Күшейтпелі шырай көрсеткіштері мәнмәтін және семантикалық факторлардың көмегімен мынадай лексика-грамматикалық мәндер түзеді: бір топқа жататын заттардың белгілерін өзара салыстыру; белгісіне қарай белгілі бір топтың ішінен бір затты ерекшелеу, даралау.


Күшейтпелі шырай көрсеткіштері заттың айқын белгісі сипатын актив қолданысқа түсіре отырып, мәнмәтін және семантикалық факторлардың көмегімен нақтыланады. Мұнда ішінен, ішіндегі, арасынан, арасындағы, қатарындағы т.с.с. көмекші есімдер, мекендік қатынаста жұмсалған зат есімдердің қатысуымен жасалған бірліктер қолданылады. Сол арқылы бірнеше зат өзара қарсы қойылып, солардың ішіндегі сол белгісі молы ерекшеленеді. Мысалы: Бұлардың ішінде ең зияндысы – дизентерия амебасы. Ол адамды амебиаз ауруына шалдықтырады (ҚҰЭ).


Ғаламның тілдік бейнесіндегі адамның түсінігі – адамды сипаттау арқылы оның жас ерекшелігі, ұлты, әлеуметтік күйі, мінезі т.с.с. көрінеді. Ғаламның тілдік бейнесінің көрсеткіші ретінде сан-мөлшер концептінің ерекшелігін зерттеу арқылы адамның ақиқат болмысты тану сипаты көрінеді. Сонымен қатар сан-мөлшер категориясы тіл тұтынушыларының тілді қолдану ерекшеліктерінен де хабар береді.


Диссертациялық жұмыс қазақ тіліндегі антропоөзектік факторларды анықтауға мүмкіндік беретін, онтологиялық категориялардың ұжымдық санадағы бейнесін көрсететін морфологиялық категориялардың тілдік табиғатын, грамматикалық категориялардың мазмұндық және коммуникативтік негізіндегі антропоөзектік сипат пен оның көрінісін талдай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады:


—          Адамның когнитивті (таным) тәжірибесі мен ғаламды  түйсіну тәсілдері арқылы ойлау құрылымдары (концепт, концептуалды жүйелер мен категориялар) қалыптасып, олардың тілдік құрылымдарға (тілдік таңба мен категорияларға)  жіктелуі нәтижесінде грамматикалық категориялар түзіледі. Сол себепті морфологиялық категориялар мен көрсеткіштер концептуалды мазмұнның құрылымдалу тәсілі болып табылады. Морфологияда тілдік жүйе үшін маңызды болатын, ғаламның концептуалды бейнесін репрезентациялайтын концептілер көрініс табады. Сөйлеушінің ментальді ерекшеліктері уақыт, модальділік, персоналділік, қатынас, сан-мөлшер т.б. негізгі (іргелі) концептілерде көрінеді.


— Предикативті қатынас жақ, рай, шақ категориялары негізінде құралады. Антропоөзектік тұрғыдан алғанда, предикативті бірліктер сөйлеуші-тыңдаушы осінде орналасқан. Сөйлеуші (адресат) – нақты адам, сөйлеу актінің авторы, тыңдаушы (адресант) та нақты адам ретінде қабылданады. Предикативті қатынас негізінде сөйлеушінің ақиқат болмысқа қатынасы, коммуникацияға қатысушы адам факторы ескеріледі.  Жақ категориясы арқылы сөйлесушілердің өзара қатысы, өзара ілтипаты, сыйластығы, қарым-қатынас ерекшеліктері көрінеді. Модальділік концепті арқылы сөйлесушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасы байқалады. Соған сәйкес модальділік объективті және субъективті модальділік болып жіктеледі. Ол рай категориясына, соған сәйкес ашық (реалды) және неғайбыл (ирреалды) райларға негіз болған. Уақыт тікелей концептуалданбайды, оған жанама түрде оқиғалар, кеңістік пен қозғалыс атаулары уәж болады. Сөйлеу сәті сөйлесушілердің коммуникацияға түскен уақыты болып табылады. Шақ, рай категорияларында сөйлеушілердің дүниені, ақиқат болмысты қабылдау ерекшеліктері көрініс тапса, жақ категориясында олардың тілді тұтыну ерекшеліктері көрінеді.


— Қазақ тілінде қатынас мәні етіс және септік грамматикалық категориялары арқылы репрезентацияланады. Етіс, септік категориялары субъектілі-предикаттық, объектілік, меншіктілік қатынас, мекендік-мезгілдік, көлемдік т.с.с. қатынастарды білдіріп, сөйлеушілердің ақиқат болмысқа деген көзқарасын білдіреді. Етіске тән өзіндік мағынасы мен арнаулы көрсеткіштері болуына байланысты салт, сабақты етістіктер етіс категориясынан өз орнын алуы керек.  Қазақ тілді сөйлеушілердің тілдік санасында өздік, ырықсыз, ортақ етіс мазмұн межесі мен тұрпат межесі тұрғысынан толық қалыптасқан, ал өзгелік етіс тұлғалары тілдік санада әлі орныға қоймаған. Ол өзгелік етіс қосымшаларының сабақты етіс қосымшаларымен ұқсастығына байланысты.  Адам объективті шындықты, ақиқат болмысты өзгертетін субъект ретінде көрінетін актив құрылымдар ұлттық болмысты таныта алады.


— Сан-мөлшер мәні жекелік-көптік, шырай категорияларының көмегімен беріледі. Сан-мөлшер концепті арқылы ақиқат болмыстың тілдік санадағы көрінісі байқалады. Ғаламның тілдік бейнесінің көрсеткіші ретінде сан-мөлшер концептінің ерекшелігін зерттеу арқылы адамның ақиқат болмысты тану сипаты көрінеді. Сонымен қатар сан-мөлшер категориясы тіл тұтынушыларының тілді қолдану ерекшеліктерінен де хабар береді.


— Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер – мазмұн және тұрпат межесі бар грамматикалық жүйе бірлігі болып табылады. Әмбебап сипаттағы негізгі (ядролық) концептілер концептуалды мазмұн мен репрезентацияланатын тұлғалардың бірлігінен құралады.


— Грамматикалық категорияларда ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері көрініс табады. Морфологиялық категорияларда ұлттық болмыс, ұлттық дүниетаным, адамдар арасындағы қатынас айқын көрінеді.  Морфологиялық бірліктердің когнитивті қызметі ойлау үдерісімен, ұлттық ділмен, ақпаратты өңдеу, сақтау, жіктеу ерекшеліктерімен байланысты болады. Белгілі бір этнотілдік қауымдастықтың мәдениеті, білімі мен тәжірибесі тілде көрініс тауып, менталитет түзеді. Білім қоры тіл семантикасында көрініс тауып, белгілі бір тілдік ұжымның ұлттық, мәдени мәдени тәжірибесін көрсетеді. Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ұлттық ділдің, ментальдылықтың көрсеткіші болып табылады. Морфологияға идиоэтникалық сипат тән болғандықтан, морфологиялық жүйе тілдің өзіндік ерекшелігін танытады.


— Грамматикалық категориялардың қызметі әр форманың өзіне ғана тән семантикалық белгілері арқылы айқындалады.


— Элитарлық тілдік тұлға – ұлттық тілдің жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін толық меңгерген, оларды орынды қолданатын, лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық бірліктердің семантикасын жан-жақты түсініп, орнымен қолдана алатын, коммуникативті стратегиялар мен тактикаларды, вербалды және бейвербалды қатынас талаптарын толыққанды меңгерген, ұлттық тіл мен мәдениет концептосферасын құрайтын концептілердің ұғымдық, бейнелі-ассоциативтік, құндылық сипатын түсінетін тілдік тұлғалар. Элитарлық тілдік тұлғаға ақын-жазушы, филолог, журналистермен қатар тіл білімінің дамуына үлес қосқан ғалымдарды да жатқызуға болады. Элитарлық тілдік тұлғалардың ғылыми тұжырымдарын талдау негізінде қазақ тіліндегі грамматикалық категориялардың қолданыс сипаты, сондай-ақ қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолы мен ондағы түрлі бағыт, ұстанымдар анықталады.


— Қазақ тіл білімінің тарихын шартты түрде төрт кезеңге (ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең: Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов еңбектері (1860-1912 ж); ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезең: А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Ж.Аймауытов (1912-1930 ж); ұлт зиялыларының қудалануына байланысты еңбектерін оқытуға тыйым салынып, тіл білімінде еуропоцентристік бағыт белең алған кезең (1930-1988 ж.); репрессия құрбандарының ақталып, олардың еңбектерін пайдалануға жол ашылған кезең (1988 жылдан бергі кезең) жіктей отырып, ұлттық тіл білімінің қалыптаса бастаған кезеңіндегі ғалымдардың еңбектерінде грамматикалық категориялардың антропоөзектілігі, функционалды грамматика, коммуникативті лингвистика бағытындағы зерттеулердің негізі қаланғанын көреміз. Алайда ғалымдардың репрессиялануына байланысты ой-тұжырымдары кейінгі еңбектерде сабақтастық таппай қалған.


— Қазақ тіліндегі грамматикалық категорияларда (жақ категориясын анайы және сыпайы түрге жіктелуі, көптік жалғаудың статусы, болжалдық сан есімдер, етіс категориясының танылуы т.с.с.) әлі де басы ашылмаған мәселелер баршылық.


Болашақта зерттеу жұмысының әдістемесі мен ұстанымдарын тілдің синтаксистік құрылымдары мен басқа да грамматикалық категорияларға қатысты қолдана отырып, адам факторының тілдегі көрінісін мейлінше толық сипаттауға болады.


 


Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:


 


1        Байтұрсынұлы А. Ақ жол: өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерттеу. Құрастырған Р.Нұрғалиев. – Алматы, Жалын, 1991. – 464 б.


2        Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.


3        Ахметжанова З.К.  Ядерные концепты казахской культуры как основа казахской языковой картины мира //Этнос және тіл атты академик Ә.Қайдардың 85 жылдық мерейтойына арналған халықаралық конференция материалдары. –Алматы, 2009. – Б. 175-179.


4        Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы, Рауан, 1998. – 304 б.


5        Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Филология ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты: 10.02.19. –Алматы, 2004. – 54 б.


6          Постовалова, В.И. Картина мира в жизнедеятельности человека //Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. – М., 1988. – С. 8-69.


7          Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік-бағалауыштық сөзжасам.  – Алматы, Қазақ университеті, 2005. 140 б.


8          Соссюр Ф. де. Курс общей лингвистики. — М., 1998. – 296 с.


9          Уәлиев Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: фил.ғыл.докт. …дисс.:10.02.02. – Алматы, 2007. – 329 б.


10      Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. 3-том. Тіл құралы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы, Алаш, 2005. – 352 б.


11      Кубрякова  Е.С. Когнитивные аспекты морфологии //Язык: Теория, история, типология. – М., 2000. – С. 22-27.


12      Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. –Алматы: Арыс, 2007. – 488 б.


13      Айдарбек Қ. Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық негіздері. – Алматы, Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 384 б.


14    Садирова К. Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері. Филология ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты: 10.02.02. –Алматы, 2008. – 48 б.


15      Бондарко А.В. О структуре грамматических категорий (Отношения оппозиции и неоппозитивного различия) //Вопросы языкознания. –1981. –№ 6. – С. 17-28.


16      Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 784 б.


17      Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, Ана тілі, 1991. – 384 б.


18      Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 2-том. Оқу құралы. Құрастырған О.Жұбаева. – Алматы, Алаш, 2005. – 336 б.


 


 


Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер:


 


1          Жақ категориясының берілуіндегі кейбір ерекшеліктер //ҚР ҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2003. №3 (139). – Б. 17-21.


2          Жақ категориясының құрамы //ҚР ҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2003. №5 (141). – Б. 47-51.


3          Персоналдылық өрісі және персоналдық дейксис түрлері //«А.Байтұрсынұлы және қазақ тіл филологиясы мәселелері» халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2004. – Б. 147-149.


4          Персоналдылық өрісінің құрылымы //«С.Аманжолов және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2003. – Б. 167-172.


5          Персоналдылық өрісінің орталық және шет мүшелері //«Академик Ә.Қайдар және тіл білімінің мәселелері» атты халықаралық конференция материалдары. – Алматы, 2004. – Б. 411-417.


6          Қазақ тіліндегі жіктеу табиғаты және Қ.Кемеңгерұлының ұстанған теориялық ұстанымдары //«Мәдени мұралардың танымдық негіздері» республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2004. –

Б. 214-220.


7          I және II жақ формаларының парадигмалық және  синтагмалық мәндері ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы 2005. №5-6. –  Б. 53-60.


8          Қазақ тілінің сипаттама морфологиясы және Қ.Кемеңгерұлының ұстанған теориялық ұстанымдары //Қ.Кемеңгеровтың 110 жылдығына арналған «Кемеңгеров тағылымы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Павлодар, 2006. – Б. 8-32.


9          Қ.Кемеңгерұлы. Үш томдық шығармалар жинағы (алғысөзін жазып, құрастырушы). 2-том.  – Алматы, Алаш, 2005. 336 б. 3-том. – Алматы, Алаш, 2006. –240 б.


10      Сөз тұлғасы // Қазақстан энциклопедиясы. – Алматы, 2006. 8-том. –

Б. 42.


11      Жақ грамматикалық формаларының парадигмалық және синтагмалық мәндері // «Қазақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. – Б. 91-96.


12      Предикативтілік категориясы және сөйлем құрылымы //Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 288-290.


13      Етістіктің предикативті өріс қалыптастырудағы қызметі //Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, Арыс, 2007. – Б. 212-215.


14      Персоналдылық функционалды семантикалық өрісі //Қазақ грамматикасының өзекті мәселелері. – Алматы, Арыс, 2007. – Б. 316-351.


15      Қазақстанда және Қытайда жарық көрген қазақ грамматикаларының лингвистикалық сипаты //Қазақ грамматикасының өзекті мәселелері. – Алматы, Арыс, 2007. – Б. 7-54.


16      Етістік предикациясының когнитивтік аспектілері //«Тілтаным»  2007. №3(27). – Б. 87-91.


17      Предикативті орталықтардың инвариант белгісі //Қайнар университетінің хабаршысы. 2007. №3/2. – Б. 68-73.


18      Жай сөйлемнің семантикалық құрылымы //ҚР ҰҒА Хабарлары.  Тіл, әдебиет сериясы. 2008. №6 (172). – Б. 38-41.


19      Предикативті өрістің құрылымы //Тілтаным.  2008. №4 (32). – Б. 76-80.


20      Предикация категориясының көп деңгейлі сипаты //Абылай хан атындағы ҚХҚ жӘТУ хабаршысы. Филология сериясы. 2008. №3 (20). – Б. 134-139.


21      «Субъект» ұғымының тіл біліміндегі зерттелуі //Профессор С.М.Исаев: қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері. – Алматы, 2008. 9-10 маусым. 2-том. – Б. 182-191.


22      Қошмұхамед Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы //Туған тіл. Еларалық қоғамдық-саяси, әдеби-ғылыми альманах. 2008. №2 (08). – Б. 50-55.


23      А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі функционалды грамматика мәселелері //Жалын. Әдеби-көркем және әлеуметтік журнал. 2009. №6. – Б. 34-36.


24      Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі функционалды грамматика көріністері // Тілтаным. 2009. № 2 (34). – Б. 69-76.


25      Структура предикативного поля //Maтериалы 5-международной научно-практической конференций. – Przemisl, 2009. 07-15 апрель. Materialy v miedzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji. Strategicne pytania swaitowej nauki – 2009. Volume 9 filologiczne nauki Pryschologia I socjologia Myzyky i zycie. Przemisl, 2009. – С.47-52.


26      Общие и дифференциальные особенности предложения и высказывания //Социальные и гумантиарные науки. Кыргызский национальный университет им. Ж.Баласагына. – Бишкек, 2009. №5-6. – С. 218-221.


27      Жақ категориясы және персоналдылық функционалды-семантикалық өрісі // Тілтанымдық зерттеулер (2003-2005). – Алматы, Арыс, 2009. – Б. 135-152.


28      Предикативті өрістің субъектілі-предикатты бірліктері //«Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және олардың Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі» атты ІV халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 2009. – Б. 81-86.


29      Қ.Жұбановтың шақ категориясын танудағы ұстанымдары // Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. Профессор Құдайберген Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. – Б. 120-124.


30      Қазақ тілінің ұлттық корпусын түзуде қойылатын талаптар // «Ақпараттық-инновациялық парадигмасының қалыптасуы жағдайында Қазақстанның қоғамдық ғылымдары» атты ҚР ҰҒА академигі Қошанов Аманжол Қошанұлының 75 жасқа толуына арналған халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы, 2009. – Б. 809-815.


31      Корпустық лингвистиканың теориялық және практикалық құндылығы ұстанымдары //Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. Профессор Құдайберген Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. – Б. 251-254.


32      Елдес Омаровтың тілтанымдық мұрасы //Туған тіл. Еларалық қоғамдық-саяси, әдеби-ғылыми альманах. 2009. №3 (11). – Б.80-82.


33      Сөйлеудегі және тілдегі предикация көрінісі //«Этнос және тіл» атты академик Ә.Қайдардың 85 жылдық мерейтойына арналған халықаралық конференция материалдары. – Алматы, 2009. – Б. 175-179.


34      Қазақ тілінің ұлттық корпусын түзудің міндеттері //ХХІ ғасыр білім беру жүйесі: бәсекеге қабілетті маман даярлау мәселелері. Профессор Әділ Ермековтың туғанына 100 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Шымкент, 2009. – Б. 186-191.


35      Сөйленім – дискурс бірлігі // Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы. 2010 №2-3 (70-71). – Б. 106-112.


36      Қазақ грамматикасындағы дәстүр мен сабақтастық // Қазақ тілі мен әдебиеті.  2010 №4. – Б. 70-82.


37      Грамматикалық танымның ұлттық ерекшеліктері  ҚХҚжӘТУ хабаршысы. 2010 №1 (23). – Б. 13-21.


38      Қазақ тіл біліміндегі функционалды грамматиканың алғашқы көріністері //Іле ағартуы. Қытай Халық Республикасы. 2010. №2. Б. 248-53.


39      Сөйлемдегі субъекті мен бастауыштың арақатынасы //Известия вузов. – Бишкек, 2010. №1. – С. 313-317.


40      Ұлттық дүниетаным және қазақ тіліндегі жақ категориясы // Теоретические и практические аспекты обучения языкам и литературы (вып. ХХ). Министерство юстиции Республики Узбекистан. Ташкентский Государственный институт. – Ташкент, 2010. – С. 140-146.


41      Коммуникативная интенция говорящего в предложении /высказывании // В мире научных открытий. Материалы ІІ Всероссийской научной конференции «Научное творчество ХХІ века». – Красноярск, 2010. №4. Часть 6. – С. 107-109.


42      Основные типы предложений /высказываний // Филологические науки: Современность и перспективы. Часть 2. Актуальные проблемы изучения и преподавания языков. – Стерлитамак, 2010. – С. 156-159.


43      Сөйленімнің көпқырлы сипаты //Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауына орай «Білім беру және ғылым: даму көкжиегі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 2-жинақ. – Алматы, 2010. – Б. 198-201.


44      Коммуникативті бірлік ретіндегі сөйлемнің мәні //Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауына орай «Білім беру және ғылым: даму көкжиегі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 8-шығарылым. – Алматы, 2010. – Б. 85-89.


45      Сөйлем субъектінің мәндері // «Қазақ тілін коммуникативтік функционалды бағытта зерттеу және оқытудың инновациялық технологиялары» атты профессор Р.Әмірдің 80 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, Арыс, 2010. 1-кітап. – Б. 185-192.


46      Қазақ тілінің грамматикалық категорияларындағы антропоөзектілік көрінісі //«Әбіш Кекілбаев шығармашылығы – әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар контексінде» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2010. – Б.146-150.


47      Морфологиялық жолмен берілетін «сан» концептінің қалыптасуы //«Қазақ тілі Еуразия континентіндегі елдердің тілдік саясаты контексінде» атты Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде өткен халықаралық симпозиум материалдары. – Көкшетау, 2010. – Б. 218-222.


48      Тілдік сананың этноөзектік сипаты //Тіл және мәдениет: тілдің антропоөзектік парадигмасы. Профессор Ж.А.Манкееваның 60 жылдығына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы, 2010. – Б. 229-232.


49      Морфологиялық жолмен берілетін «сан» концептінің қалыптасуы // Қазіргі білім берудегі ізгілендіру үдерістері және жаңаша оқытудың өзекті мәселелері атты  ХҚТУ профессоры Ө. Танабаевтың 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Шымкент, 2010. 1-бөлім. – Б. 199-204.


50      Қазақ тіліндегі сан-мөлшер концептінің репрезентациясы //Түркі тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – Б. 284-294.


51      Концептуалды мазмұнның грамматикадағы көрінісі   //Концептосфера – ғаламның ұлттық тілдік бейнесінің негізі атты дөңгелек үстел материалдары. – Алматы, 2010. – Б.189-195.


52      А.Байтұрсынұлы мұрасындағы функционалды грамматика //Жас қазақ. 2010. 5 қараша №43 (303).


53      Уақыт концептінің морфологиялық репрезентациясы // Адам-Тіл-Мәдениет атты профессор Г.Н. Смағұлованың 60 жылдық мерейтойына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – Б.47-50.


54      Шақ тұлғаларының концептуалды мазмұнды репрезентациялаудағы қызметі // Қазіргі қазақ грамматикасы мен терминологиясын зерттеудің негізгі бағыттары атты А.Ы. Ысқақовтың туғанына 100 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – Б.93-99.




РЕЗЮМЕ


на автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.02.02- казахский язык


Жубаева Орынай Сагингалиевна


Антропоцентричность грамматических категорий


казахского языка





Актуальность исследования определяется необходимостью выявления характера и степени антропоцентричности и коммуникативного содержания грамматических категорий казахского языка.


В работе антропоцентричность грамматических категорий выявляется в двух направлениях: как отражение человеческого фактора в грамматических категориях и как использование грамматических категорий человеком в акте коммуникации. Грамматические категории трактуются в исследовании одновременно как результат концептуализации и как результат категоризации. Грамматические категории базируются на универсальных концептах, понятийная составляющая которых включает общечеловеческие, универсальные понятия времени, количества, персональности и др. Ценностная и образно-ассоциативная составляющая этих концептов репрезентируются в акте коммуникации.


Объектом исследования являются три группы грамматических категорий: группа категорий с предикативной основой (время, модальность, лицо), группа категорий, выражающих отношения (залог, падеж), группа категорий, выражающих количественную семантику (число, степени сравнения).


Предмет исследования – отражение антропоцентризма в содержании и функционировании грамматических категорий в акте коммуникации.


Цель исследования – выявить характер антропоцентричности грамматических категорий в их содержании и функционировании. Для достижения указанной цели ставятся и решаются следующие задачи:


—      эксплицировать процессы категоризации и концептуализации, результатами которых являются изучаемые грамматические сущности;


—      определить характер и формы отражения антропоцентричности в группе категорий с предикативной основой (время, модальность, лицо);


—      выявить характер и формы отражения антропоцентричности в группе категорий, выражающих отношения (залог, падеж);


—      изучить характер и формы отражения антропоцентричности в группе категорий с семантикой количественности и интенсивности (число, степени сравнения),


—       на основе сравнительного анализа результатов исследования указанных выше трех групп грамматических категорий выявить их общность, различие, специфику в характере и отражении человеческого факторы;


—      охарактеризовать структурные составляющие универсальных (ядерных) концептов;


—       раскрыть контекстуально обусловленную функцииональную и семантическую вариативность грамматических категорий (в художественном, научном и публицистическом текстах);


—      путем проведения серии экспериментов с разными по социально-демографическим параметрам информантами выявить отражение в языковом сознании носителей казахского языка грамматической категории залога, являющейся в содержательном плане сложной и до сего времени неоднозначно трактуемой разными исследователями;


—      выявить национально-культурную специфику грамматических категорий казахского языка;


—      используя уточненное и дополненное понятие «элитарная языковая личность», выявить восприятие грамматических категорий учеными-казаховедами в разные периоды развития казахского языкознания;


—      путем сравнения восприятия и трактовки грамматических категорий исследователями разных периодов и современными носителями и специалистами казахского языка выявить динамику изменения в их восприятии и трактовке.


Методы исследования. В соответствии с целями и задачами исследования использованы: метод описания, общенаучные методы анализа и синтеза, когнитивный анализ, метод эксперимента, контекстуальный анализ, структурно-семантический анализ, прием трансформации, сравнительный анализ.


Научная новизна исследования определяется следующим:


— впервые в казахском языкознании содержательный аспект грамматических категорий характеризуется как результат процессов концептуализации и категоризации;


—    впервые в казахском языкознании проведен анализ и экспликация отражения человеческого фактора в содержании и функционировании трех групп грамматических категорий: с предикативной основой (категории лица, наклонения и времени), с семантикой отношения (категории залога, падежа), с семантикой количества и интенсивности (категории числа, сравнения);


—    впервые с использованием дополненного и уточненного понятия «элитарная языковая личность» проведен системный анализ характера восприятия и трактовки грамматических категорий в разные периоды развития теории грамматики казахского языка;


—    впервые экспериментально исследовано восприятие и отражение наиболее сложной грамматической категории залога в языковом сознании современных носителей казахского языка;


—    на основе обобщения и сравнительного анализа характера и формы отражения человеческого фактора в грамматических категориях казахского языка выявлена национально-культурная специфика грамматических категорий.


Теоретическая ценность заключается в том, что диссертационное исследование закладывает основы нового для казахского языкознания научного направления – антропоцентрической грамматики казахского языка. В работе дана комплексная характеристика антропоцентричности основных грамматических категорий казахского языка, подвергнуто анализу функционирование этих категорий в художественном, научном и публицистическом текстах, уточнено и раскрыто понятие «элитарная языковая личность», выявлена национально-культурная самобытность грамматических категорий.


Практическая значимость состоит в возможности использования материала, теоретических положений и выводов исследования в качестве основы для спецкурса по антропоцентрической грамматике, в вузовских курсах по коммуникативной лингвистике, по прагматической лингвистике, по лингвистической семантике.


Научно-методологической основой исследования послужили:


—       труды по грамматике казахского языка А.Байтурсынова, Т.Шонанова, К.Кеменгерулы, К.Жубанова, С.Кенесбаева, М.Балакаева, И.Маманова, Н.Т.Сауранбаева, А.Искакова, С.Исаева;


—       работы по проблемам взаимосвязи языка и мышления, языка и культуры, по теории познания В.фон Гумбольдта, С.Д.Кацнельсона, Г.В.Колшанского, В.Г.Костомарова, Е.С.Кубряковой, А.А.Потебни, Б.А.Серебренникова, Р.Сыздыковой, Н.Уали, Ж.Манкеевой, А.Ислам и др.;


—       исследования по психолингвистике Л.С.Выготского, А.А.Леонтьева, А.А.Залевской, Ю.А.Сорокина и др.;


—       труды по лингвокультурологии, этнолингвистике В.А.Масловой, В.В.Красных, Е.М.Верещагина, В.Г.Костомарова, А.Т.Кайдарова, Е.Жанпеисова, М.М.Копыленко, З.К.Ахметжановой, Ж.Манкеевой и др.;


—       работы по функциональной грамматике, по теории коммуникативного синтаксиса А.В.Бондарко, М.А.Шелякина, З.К.Ахметжановой, К.Рысалды, Ф.Оразбаевой, З.Ерназаровой, С.Кулманова, М.Жолшаевой, А.Жанабековой и др.;


—       по когнитивной лингвистике исследования Ю.Н.Караулова, Н.Ф.Алефиренко, Э.Д.Сулейменовой, К.Жаманбаевой, Н.Ж.Шаймерденовой, Э.Оразалиевой и др.


Перспективы исследования усматриваются в возможности экстраполяции данной методики исследования на другие категории казахского языка, на ряд синтаксических конструкций, что дало бы возможность представить во всей полноте картину отражения человеческого фактора в языке.


 RESUME


On the dissertation author’s abstract on doctoral thesis of scientific degree of the Doctor of Philology on a speciality 10.02.02 Kazakh language


Zhubaeva Orynai Sagyngalievna


Anthropocentricity of Grammatical Categories


in the Kazakh Language


 


The topicality of the research paper is defined with the necessity of eliciting the nature and the extent of anthropocentricity and communicative substance of grammatical categories in the Kazakh language.


Anthropocentricity of grammatical categories in this study is eliciting in two directions: as the reflection of the human factor and as the using of grammatical categories by a person in the action of communication. Grammatical categories in the research work are interpreted both as a result of conceptualization and as a result of categorization. Grammatical categories are based on universal concepts which conceptual constituent includes universal values of time, quantity, personality and others. The value and image-bearing associative constituent of these concepts are representing in the action of communication.


The object of research includes three groups of grammatical categories: the group of categories with predicative basis (time, modality, person), the group of categories expressing relations (voice, case) and the group of categories expressing quantitative semantics (number, degrees of comparison).


The subject of research is the reflection of anthropocentrism in the meaning and functioning of grammatical categories in the action of communication.


The purpose of research is to reveal the character of anthropocentricity of grammatical categories in their meaning and functioning. In order to accomplish above-mentioned purpose the following problems have been undertaken and solved:


—       to explicit the processes of categorization and conceptualization which results are the grammatical essences being studied;


—       to define nature and forms of anthropocentricity reflections in a group of categories with a predicative basis (time, modality, person);


—       to reveal nature and forms of anthropocentricity reflections in a group of categories expressing relations (voice, case);


—       to study nature and forms of anthropocentricity reflections in a group of categories with quantitative and intensity semantics (number, degrees of comparison);


—       on a basis of comparative analysis of results of above-mentioned grammatical category groups research to reveal their similarity, distinction, specificity in a character and reflection of a human factor;


—       to describe structural constituent parts of universal (core) concepts;


—       to disclose the contextually conditioned functional and semantic variativity of grammatical categories (in fiction, scientific and journalistic texts);


— carrying out some experiments with a number of informants with different social-demographic profiles to reveal in a linguistic consciousness of native speakers of the Kazakh language a reflection of grammatical category of voice that is substantially complicated and still interpreted in different ways by various researchers;


— to reveal national and cultural specificity of grammatical categories in the Kazakh language;


— using more accurate and supplemented idea of “an elite linguistic person” to reveal the perception of grammatical categories by experts in Kazakh in different periods of the Kazakh linguistics development;


— comparing the perception and interpretation of grammatical categories by researchers of different periods and by modern Kazakh informants and experts to identify the dynamics in their perception and interpretation.


Methods of research. According to the research objectives and goals there have been used: description method, all-scientific methods of analysis and synthesis, cognitive analysis, method of experiment, contextual analysis, structural-semantic analysis, mode of transformation, comparative analysis.


         Scientific newness of the research is defined by the following:


— for the first time in the Kazakh linguistics the substantial aspect of grammatical categories is characterized as a result of conceptualization and categorization processes;


— for the first time in the Kazakh linguistics there has been analyzed and explicated the reflection of the human factor in the substance and functioning of three grammatical category groups: with the predicative basis (categories of person, mood and time); with relation semantics (categories of voice and case); with quantitative and intensity semantics (categories of number, degrees of comparison);


— for the first time with the use of supplemented and more accurate idea of “an elite linguistic person” there has been provided systems analysis  of grammatical categories perception and interpretation in different periods of the development of the Kazakh grammar theory;


— for the first time there has been researched the perception and reflection of the most complicated grammar category of voice in linguistic consciousness of modern native speakers of the Kazakh language;


— on the basis of generalization and comparative analysis of nature and forms of human factor reflection in Kazakh grammatical categories there has been revealed the national-cultural specific character of grammatical categories.


Theoretical importance of the research paper consists in the following: the dissertation is laying down the foundations of a new scientific school for the Kazakh linguistics that is an anthropocentric grammar of the Kazakh language. In the research paper an integrated description of anthropocentricity of the main grammatical categories in the Kazakh language is given; the functioning of these categories in fiction, scientific and journalistic texts has been analyzed; the idea of “an elite linguistic person” is made more accurate and disclosed; the national-cultural originality of grammatical categories has been revealed.


Applied significance of the study lies in the fact that its materials, theoretical propositions and conclusions could be used as a basis for the special courses on anthropocentric grammar, on communicative linguistics, on pragmatic linguistics, on linguistic semantics for students in institutes of higher education.


Methodological basis of the research are the following papers and works:


— on Kazakh Grammar by A.Baitursynov, T.Shonanov, K.Kemengruly, K.Zhubanov, S.Kenesbaev, M.Balakaev, I.Mamanov, N.T.Sauranbayev, A.Iskakov, S.Isayev;


—   on problems of language and thinking correlation, of language and culture correlation, on the theory of knowledge by V.von Gumboldt,  S.D.Kaznelson,    G.V.Kolshansky, V.G.Kostomarov, E.S.Kubryakova,  A.A.Potebny, B.A.Serebrennikov, R.Syzdykova, N.Uali, Zh.Mankeeva, A.Islam and others.


— on psycholinguistics by L.S.Vygotsky, A.A.Leontiev, A.A.Zalevskaya, Yu.A.Sorokin and others;


— on linguo-culturology, ethno-linguistics by  V.A.Maslova, V.V.Krasnych, E.M.Vereshchagin, V.G.Kostomarov, A.T.Kaidarov, E.Zhanpeisov, M.M.Kopylenko, Z.K.Akhmetzhanova, Zh.Mankeeva and others;


— on functional grammar, on theory of communicative syntax by A.V.Bondarko, M.A.Shelyakin, Z.K.Ahmetzhanova, K.Rysaldy, F.Orazbayeva, Z.Ernazarova, S.Kulmanov, M.Zholshaeva, A.Zhanabekova and others;


— on cognitive linguistics by Yu.N.Karaulov, N.F.Alefirenko, E.D.Suleimenova, K.Zhamanbaeva, N.Zh.Shaimerdenova, E.Orazalieva and others.


Prospects of the research work are seen in the possibility of extrapolation of its method to the other categories of the Kazakh language, to a number of syntactical constructions that would provide an opportunity to get the complete picture of human factor reflection in a language.


 


ЖҰБАЕВА ОРЫНАЙ САҒЫНҒАЛИҚЫЗЫ


Қазақ тілі грамматикалық категорияларының  антропоөзектілігі





10.02.02 – қазақ тілі


 


Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу  үшін дайындалған диссертацияның





АВТОРЕФЕРАТЫ


Басуға 17.11.2010 қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16.Офсеттік қағаз.

Әріп түрі “Таймс”. RISO басылысы. Шартты баспа табағы 2,5.

Таралымы 100 дана. Тапсырыс № 196.





“Әрекет-Принт” баспаханасында басылды.


050062, Алматы қаласы, 4-ықшамаудан,


19-үй, 70-пәтер


Тел. 276-52-29





Написать комментарий
Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *


Бұл сайтта Қазақстанның түкпір-түкпірінен жиналған қазақ тіліндегі рефераттар мен курстық және дипломдық жұмыстар ұсынылған. Қазіргі таңда www.topreferat.com.kz сайтының қазақ тіліндегі жұмыстар базасы бүкіл интернеттегі ең үлкен база болып табылады! Біздің базадағы жұмыстар саны 15000-нан асады. Біз бұл жетістікпен тоқтап қалмаймыз! Біз базамызды одан әрі толықтырамыз.
» » Қазақ тілі грамматикалық категорияларының антропоөзектілігі

© 2011-2016 Скачать бесплатно на topreferat.com.kz курсовые, дипломные и рефераты на телефон, на планшет и на компьютер.
При копировании материала активная ссылка на источник обязательна.


Мнение посетителей:
 

После 9 класса Вы:

Пойду в 10, 11, закончу школу полностью
Пойду в Колледж
Пойду в ПТУ
Пойду работать
Снова пойду в 9 класс

 
 
Похожие:
  • Вариант және диалект
  • Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы
  • Тіл, ойлау және сөйлеу
  • Функционалды-семантикалық өріс концепциясының теориялық негіздері
  • Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық функционалды-семантикалық категорияс ...
  • Сөздердің морфологиялық сипаты
  • Ақыл-ойы кем балалардың тілдік зерттеу материал
  • Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты диплом жұмысы
  • Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті парадигма диплом жұмысы
  • Сан есімнің сөзжасам тәсілдері диплом жұмысы
  • Сөз және оның морфологиялық құрылымы курстық жұмыс
  • Септік жалғауымен көнеленген үстеулердің тарихи даму жолы курстық жұмыс
  • Көне түркі тілі мен қазақ әдеби тіліндегі граматикалық сәйкестіктер курстық ...
  • Көмекші сөздердің дамуы мен қалыптасуы курстық жұмыс
  • Етістіктің зерттелуі курстық жұмыс
  • Функционалдық қосымшалар курстық жұмыс
  • Жақсыз сөйлемдер курстық жұмыс
  • Есімдіктің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы курстық жұмыс
  • Грамматикалық мағына және оның түрлері курстық жұмыс
  • Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі курстық жұмыс