TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

войти на сайт

вход на сайт

Логин: :
Пароль :

Забыл пароль Регистрация

Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері




Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері
0
Раздел: | Автор: Админ | Дата: 29-09-2015, 00:00
Загрузок: 5108




ӘОЖ  811. 512. 122′ 374                                                 Қолжазба құқығында


ДИУАНОВА РАЙкҮЛ Кенесбаевна


Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық     


құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері


 10.02.02 – қазақ тілі





филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу


 үшін дайындалған диссертацияның


а в т о р е ф е р а т ы


 


Қазақстан Республикасы


Алматы, 2010


Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды


Ғылыми жетекшісі:                         филология ғылымдарының докторы,


профессор   М.Малбақов 


Ресми оппоненттері:                        филология ғылымдарының докторы,


профессор С.Бизақов


филология ғылымдарының


кандидаты, доцент Р.Түсіпқалиева


Жетекші  ұйым:                                Қазақ мемлекеттік Қыздар


педагогикалық  университеті


Диссертация 2010 жылы «03» желтоқсан күні  сағат 16. 00-де ҚР БжҒМ ҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 –  түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д.53.38.01. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).


Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).


 


Автореферат 2010 жылы  «03» қарашада   таратылды.


 


Диссертациялық кеңестің


ғалым хатшысы, филология


ғылымдарының докторы,


профессор                                                                      Ж.А.Манкеева


 


ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ


Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әр халықтың қайталанбайтын ұлттық ерекшеліктерін, өзіне тән өзгешеліктерін құрайтын әдет-ғұрып лексикасы бар. Ол рухани дүниені де, материалдық дүниені де түгел қамтиды. Солардың ішінде өзінің ғасырлар қойнауына кететін терең тарихымен, жүйелі құрылымымен, мәдениетаралық коммуникация үшін ерекше маңызды танымдық құндылықтарымен ерекшеленетін сөздер тобы – туыстық атаулар. Қазақ тілін түркі тілдерінің ішінде туыстық атауларға ең бай тіл ретінде атауға болады. Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы сөз байлығы мол тілдердің көпшілігі бұл мәселеде қазақ тіліне тең келе алмайды.


Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесінің бұрын-соңды толық құрамда қарастырылмай келгендігі, сондай-ақ, олардың лексика-семантикалық құрамы мен құрылымы туралы жүргізілген зерттемелер барысында елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылық тұрғысынан қарастырылмауы, сөз мағынасындағы мәдени компоненттің ашылмауы және осы аталған мәселелердің қазақ сөздіктерінде лексикографиялану заңдылықтарының анықталмай отырғандығы осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.


Сөздік тіл мен мәдениет арасындағы өзара қарым-қатынасты, байланысты бейнелеудің ең тиімді формаларының бірі ретінде, мәдениет пен лексикография арасындағы диалогті көрсетудің формасы ретінде көрінеді. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие сөздік бірліктерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы жайлы ғасырдан ғасырға ұласқан білім тәжірибелерінің жинақталған қоры ретінде арнайы зерттеу аса қажет деп білеміз. Когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттаным арналарында қарастырылған атаулық бірліктер ұлттық рухани әлемді суреттейтін, терең мағыналы этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше құрылымы екені аян.


Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзекті бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоөзекті парадигма тілді санамен байланысты қарастырады. Осы бағыт тілдік таным үдерістеріне басты назар аударады. Туыстық атаулардың бойында сақталып отырған рухани мәдениет көріністерін ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, жүйелі түрде қарастырудың қажеттілігі де осы жұмыстың өзектілігін айғақтайды.


Зерттеудің теориялық-әдістанымдық негіздерін Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, В.В.Виноградов, О.Н.Трубачев, В.Г.Костомаров, Е.М.Верещагин, Л.А.Покровская, М.Ш.Сарыбаева, Х.А.Арғынбаев,  Ц.Д.Номинханов, Н.П.Дыренкова, Л.Жолдасбекова сынды зерттеушілердің еңбектері құрады.


Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі.


Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың құрамы мен мағыналық құрылымы, сөздіктердегі лексикографиялану ерекшеліктері.


Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер ретінде қазақ тілінің бір томдық, екі томдық, он томдық, он бес томдық түсіндірме сөздіктері, қазақша-орысша, қазақша-ағылшынша аударма сөздіктер, түркі тілдерінің тарихи лексикологиясы мен тарихи лексикографиясы бойынша жүргізілген зерттеулер, әлем тілдері бойынша туыстық атаулар туралы жасалған салыстырмалы-салғастырмалы зерттемелер алынды.


Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы тәсілдер, компоненттік талдау тәсілі, атаулық тіркестердің семантикалық типологиясы, сондай-ақ, статистикалық талдау әдісі қолданылады.


Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінің әдет-ғұрыпқа байланысты лексикандағы туыстық атаулардың қазақ сөздіктерінде берілуінің этнолингвистикалық ерекшеліктерін анықтау – зерттеудің негізгі мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:


—  ұлттық ерекшелікті көрсететін лексиканың мағыналық құрылымын


зерделеу;


— лексикографиялау барысында сөз мағынасындағы мәдени компоненттің — аялық білім құрамына кіретін елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылықтардың мазмұнын ашу;


— туыстық жүйесіндегі атаулардың құрамы мен құрылымдық-          семантикалық ерекшеліктерін анықтау;


— туыстық терминдер жүйесіне талдау жасаудың лексика-семантикалық және лексикографиялық негіздерін анықтау;


— туыстық атаулар жүйесіндегі ортақ (интегралдық)  және айырым (дифференциалдық) белгілерді тарихи-семантикалық негізде көрсету;


— қазақ тіліндегі туыстықты білдіретін терминологиялық лексемалар, терминологиялық фразеотіркестер, бейтерминологиялық атауларды лексикографиялаудың жолдарын, әдіс-тәсілдерін айқындау;


— түсіндірме сөздіктерде туыстық атаулардың дефинициясын кешенді сипатта ашу;


— туыстық атаулардың аударма сөздіктерде лексикографиялану заңдылықтарын қарастырып, дұрыс аударма жасаудың жолдарын белгілеу;


— туыстық атаулардың этнолингвистикалық, лингвоелтанымдық, лингвомәдениеттанымдық сөздіктерде берілу ерекшеліктерін анықтау.


          Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:


— туыстық атауларының қазақ лексикографиясындағы толық жүйесі анықталды;


— лексикографиялық жүйедегі туыстыққа қатысты лексиканың аялық білім негізіндегі елтанымдық, мәдениеттанымдық, әлеуметтік мазмұны сипатталады;


— туыстық лексикасының құрамы, тарихи және лексика-семантикалық құрылымы айқындалды;


— туыстық атауларды лексикографиялаудағы ономасиологиялық, мәтіндік, этнографиялық, паремиологиялық деректердің мәні көрсетілді;


— қазақ тіліндегі туыстықты білдіретін терминологиялық лексемалар, терминологиялық фразеотіркестер, бейтерминологиялық атауларды лексикографиялауды жетілдіру жолдары мен әдіс-тәсілдері айқындалды;


— туыстық терминдерінің тарихи-семантикалық даму, қалыптасу заңдылықтары, «тіл мен ұлт», «тіл мен мәдениет» мәселесіндегі сабақтастығы түсіндірілді;


— туыстық атаулардың түсіндірме, аударма, этнолингвистикалық сөздіктерде лексикографиялану ерекшеліктері көрсетілді;


         Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жұмыста қарастырылған туыстық терминдерінің құрылымдық-семантикалық сипаты ашылып, туыстық атаулары жүйесіндегі терминдерден басқа да туыстық лексемаларының, туыстық фразеологиялық тіркестерінің құрамы белгіленді. Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі сөздік құрам, семантикалық құрылым, лексикографиялану заңдылықтары тұрғысынан зерделенді. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар лексикография теориясы мен практикасы, тарихи лексикология, тарихи диалектология, этнолингвистика, лингвоелтаным, лингвомәдениеттаным, т.б. ғылыми пәндердің нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дамытуға жәрдемін тигізеді.


Зерттеудің практикалық мәнділігі. Бұл зерттеудің материалдары, теориялық тұжырымдары мен қағидалары қазақ лексикографиясы жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеудің тұжырымдары мен нәтижелерін тарихи лексикология мен тарихи лексикографияның, жалпы тіл тарихының теориялық және практикалық мәселелерін әрі қарай зерттеуде монографиялық еңбектер, жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарын дайындауға, сонымен қатар, лексикология, тарихи семантика, лексикография пәндері бойыншаоқылатын дәрістер мен өткізілетін арнайы курстарда, семинарларда қолдануға болады.


Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.


          — қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі аялық білім қоры мен сөз мағыналары негізінде ұлт болмысын дәйектейтін өзекті мәдени компонент түрінде анықталады;


қазақ тіліндегі туыстық атаулар түркі тілдері арасындағы құрамы мен құрылымы жағынан ең бай лексикалық топты құрайды;


            — қазақ тіліндегі туыстық атаулар семемалардың Д1, Д2, К1, К2, К3 типтері арқылы жасалған;


туыстық атаулар жүйесі тілтанымдық, лингвоелтанымдық, лингвомәдениеттанымдық тұрғылардан ерекше маңызды лексикалық топ ретінде жалпылама қолданымға арналып жасалатын көп томдық түсіндірме сөздікте толық қамтылуы керек;


туыстық атаулардың номинациясы мен функциясындағы когнитивтік, семиотикалық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау арқылы олардың семантикасына қатысты экстралингвистикалық факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталады.


Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен мазмұны Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің 75-жылдығына арналған «Қазақ филология ғылымы: тарихы, бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференцияда (Алматы, 2003), «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007),  «Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесі: даму проблемалары мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Қызылорда, 2008), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалып, ғылыми басылымдар мен конференция материалдарында 9 мақала (оның ішінде Комитет тізімі бойынша — 5) түрінде жарияланды.


Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.


негізгі  бөлім


          Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері, теориялық және практикалық маңызы, ізденістердің ғылыми жаңалығы, зерттеудің әдіс-тәсілдері мен ұсынылған тұжырымдары айқындалып, жұмыстың талқылануы мен жариялануына қысқаша деректер берілді.


Диссертацияның бірінші тарауы «Туыстық атаулардың лексика-семантикалық құрамы мен құрылымдық ерекшеліктері » деп аталады.


Тілдің негізгі міндеті – тілдесуге, сөйлесуге қажетті қарым-қатынас құралы болу,  сол себепті де оның басты қызметі — коммуникативтік қызмет. Алайда, әлемдік тіл білімі лингвистика тарихында тілдің коммуникативтік қызметін екінші қатарға ысырған кездер де болған. Мәселен, В.Гумбольдт тілдің әлемді, адамдардың рухани күштерін дамытуға, көзқарастарын қалыптастыруға қызмет ететін құрал яғни дүниені тану құралы болып табылатындығын жазған еді [1]. Демек, В.Гумбольдт тілдің жетекші функциясы ретінде гносеологиялық, танымдық функцияны таныған. Тілдің танымдық табиғатын зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша, тілдің дискурсивті және кумулятивті қызметі болады. Тілдің д и с к у р с и в т і қызметі адамның ойлау іс-әрекеті кезіндегі динамикадағы танымдық қызметін қамтитын болса, оның к у м у л я т и в т і  қызметі статикалық қалыпта ойлауды мүмкін ететін  зердеге, еске сақтау қабілетіне, адамның жадына сәйкес келеді. Демек, кумулятивтік қызмет өмір шындығы туралы жинақталған ақпардың тілдік бірліктерде бейнеленуін, тіркелуін, сақталуын қамтамасыз етеді. Мұндай ақпар тілдің барлық деңгейлерінде де жинақталып, сақталып отырады. Дей тұрғанмен, кумулятивтік қызмет бірінші кезекте лексика-фразеологиялық жүйеде көрініс табады.


Бір жағынан, тіл қоғамдық құбылыс ретінде нақты тілде сөйлеуші қауымға тән әлем жайлы ақпарды сақтаушылық қызмет атқарады. Екінші жақтан, жеке адамның үйренген тілі — өзгеге ұқсамайтын ерекше өмірлік тәжірибені сақтаушы болып табылады. Сонымен бірге, жеке адамның санасында тілде сақтаулы қоғамдық тәжірибе де орнығады. Осы тәжірибені бізге жеткізуші ең басты бірліктер – сөздер. Сөз өз бойында әлем туралы ақпарды сақтайды. Яғни әлемді сөз арқылы ғана іздеп табуға болады. Сөз – тілді тұтынушы, пайдаланушы қауымның ұжымдық жады, мәдениеттің ескерткіші, ұлттық өмірдің айнасы. Сөз — жинақталған ақпар орталығы, білім-білік қоймасы. Сонымен, сөз — адамзат тәжірибесінің сақтаушысы, акумуляторы болып табылады. Туыстық атаулардағы мәдени ақпарат жасырын (имплицитті) сипатқа ие, ол тілдік мағыналардың арғы жағында жасырулы. Тілдің атауыштық, бейнелеуіштік және кумулятивтік қызметі туыстық атау құрамында ұлттық мәдени ерекшеліктердің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.


Сөздің ұлттық мәдениетпен байланысты семантикасы сөз мағынасындағы мәдени компонент деп аталады. Тілдегі сөздер әлеуметтік құбылыс ретінде  қоғам өмірінің белгісін, оның материалдық және рухани мәдениетінің таңбасын  сақтайды. Міне сондықтан да осы «мәдени мағына»  сөз мағынасының айтарлықтай қомақты бір бөлігін құрайды. Мәдени мағынаның сөздіктерде айқын, ашық және жеткілікті дәрежеде ашылуы өзге тілді оқырмандардың тілді жақсы меңгеруіне мүмкіндік тудырады.


Мысал үшін айтар болсақ, отбасын құруға байланысты халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасып, желісін үзбей жалғасып отырған салт дәстүрі бар. Бұл әдет-ғұрыптардың барлығы көбіне жастарды тәрбиелеуге, оларды отбасын құрудағы жауапкершілікке үйретуге бағытталады. Жастардың отбасын құруы, ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған: бел құда, бесік құда, т.б. Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тілге шешен, сөзге жүйрік адам болуы керек. Жаушы жіберіп құдаласып, сөз байласқаннан кейін, екі жақ қалыңмал кәдесі туралы келіседі. Қалыңмал төлеу дәстүрі де көнеден келе жатқан әдеттің бірі. Жалпы, қазақ дәстүрінде үйлену тойлары екі кезеңге бөлінеді: бірі – қалыңдықтың ұзатылуы, яғни қызды шығарып салу тойы, екіншісі – күйеу жігіттің ауылында болатын той. Көне көз қариялардың айтуынша ертеректе қалыңдық үйінен басына сәукеле киіп шыққан, ал болашақ қайын жұртының ауылына жақындағанда ауыл әйелдері алдынан шығып, шашу шашып, сәукелесін шешіп, басына шәлі, орамал салған.


Қазақ тілінің туыстық атауларға қатысты дәстүрлі этномәдени лексикасын концептологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, концетілер аясындағы нақты ұғымдардың мән-мағынасын ашу үшін сөзге қатысты барлық мазмұнды ақпаратты қамтудың қажеттігін анықтау қажет болды. Шындығында, сөздің мағынасын және оның алуан түрлі ассоциациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және коннотативті мазмұн. Олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбір тілдік тұлғаның мәдени деңгейі іске асады. Концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сөз тіркестерінде де, сөйлеудегі дискурста, мәтіндерде жүзеге асырылады. Қазақ мәдениетінің негізгі туыстық жүйесінде бекітілген тілден тыс білімдерді (аялық білім) тіл арқылы ашып көрсету қажет. Жалпы кез келген тілдік құбылыстың табиғатын тек тілдік заңдылықтарға ғана сүйенбей, сонымен қатар, халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвоелтанымдық, лингвомәдениеттанымдық тұрғылардан маңызды. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың лингвомәдени сипаты семантикалық маңызға ие болатын белгілі бір әдет-ғұрыпқа, ритуалдарға байланысты болып келеді. Туыстық лексика құрылымында ұлттық ерекшеліктер айқындалады.


Көптеген туыстық атаулардың мәдени-тарихи қосымша мағыналары (коннотациялары) еліміздегі мемлекетқұраушы қазақ ұлтының өкілдеріне, әсіресе Қазақстанды мекендейтін өзге мәдениеттің өкілдеріне бірдей дәрежеде, бірдей көлемде белгілі емес. Халықтың мәдени өмірінен хабар ететін туыстық атаулар ерекше таңбалық жүйені құрайды. Ол жүйе жалпыұлттық семиотикалық моделдеуші жүйемен диалектикалық өзара байланыста болады. Тіл де осындай жүйе болып табылатындықтан, мұнда әлеуметтік ақпарат жүзеге асырылады. Демек, туыстық атау – әлеуметтік таңба. Туыстық атау – этномәдени (лингвомәдени) таңба. Ол лингвомәдени таңба ретінде өзінің тарихи-мәдени семантикасында түрлі мәдени қосымша мағыналарды (коннотацияларды) жинақтайды. Мәдени коннотация екі семиотикалық жүйені (тіл мен мәдениет) салыстырып, олардың байланыстарын жүзеге асырады. Коннотациялар сөз мағынасындағы ассоциативтік белгілердің бекітілуі арқылы пайда болады. Туыстық атаулардың мағыналарында пайда болатын және жасырын формада бекітулі болатын мәдени коннотациялар мәдениет типтерімен және олардың ескі әдет-ғұрып тәрізді таңбалық көріністерімен қатысты қаралады.


Диссертациялық еңбектің екінші бөлімшесі «Туыстық атаулардың құрылымдық және семантикалық ерекшеліктері» деп аталады. Бұл бөлікте алдымен туыстық атаулардың құрылымдық ерекшеліктері сөз болады. Туыстық – тарихи-этникалық ұғым. Оның қалыптасуы мен дамуы белгілі бір этностың өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен, әдет-ғұрып, салт-санасымен байланысты. Қазақ тіліндегі туыстық қатынастар мен атаулар топ-топқа бөлініп жүйеленеді. Туыстық терминологиясы бойынша американ этнографы Л.Г. Морган тарапынан жүргізілген алғашқы зерттеулер  аталған топқа кіретін сөздердің әлеуметтік институттардың, әсіресе отбасы мен некенің, ескі замандардағы жағдайы мен даму жолын реконструкциялау үшін маңыздылығын байқатты. Отбасы мен ру-тайпа тарихы үшін туыстық терминдерінің маңыздылығын Ф.Энгельс те жазған еді. Туыстықтың терминологиялық жүйесі тілші қауым үшін де қызғылықты. Себебі оның әлеуметтік дамудың заңдылықтарына бағдарланған даму жолы тілде бейнеленеді, тіл заңдылықтарына бағынады.


Туыстық қатынастар мен атауларға байланысты материалдар жинау барысында ағылшын, орыс, қазақ тілдеріндегі туыстық атауларды салыстыра отырып, жүйе-жүйеге келтіріп, жан-жақты талдаған, классификация жасаған М.Ш.Сарыбаеваның жұмысынан бұдан ертеректе жарық көрген жүйелеуде кездеспеген соны жаңалықтар, өте маңызды сапалық ерекшеліктер байқалады [2]. Сол себепті, біз М.Сарыбаеваның классификациясын негізге ала отырып, туыстық атауларды туыстық қатыстылығына қарай жеке-жеке бөліп алуды жөн көрдік. Алдымен, туыстық қатынастарға байланысты жүйелеуді анықтап алдық. Туыстықтың типологиясы мағыналар жүйесінде нақты мағына ажыратушы семаларға сәйкес келетін параметрлер негізінде жасалады. Барлық мағына ажыратушы семалар денотативті мағынаны көрсетеді.


Туыстық атаулар (ТА) өзіндік стилистикалық боямасы бар, қалыптасқан әдеби мен сөйленістегі құрылымды көрсету және туыстықтың екі түрін атау үшін жұмсалады: нақты қандық (когнациялық) туыстық (НҚТ) және нақты некелік (матримониалдық) туыстық (ННТ). Осыдан келіп, туыстықты атаудың екі түрі айқындалады: а) нақты қандық туыстық атаулар (әке, бапа); ә) нақты некелік туыстық атаулар (әйел, әйкеш). Қазақ тіліндегі туыстық атауларды қандас ТА және некелік ТА деп екіге бөліп қарастырдық. Қандық ТА  екіге бөлінеді: 1.Тікелей аға буын (баба, ата, әке,ана, әже, шеше, бапа, әти, жөке, ене, шеке). 2.Тікелей кіші буын (ұл, қыз, нашар бала, бала, жортпашақ, немере, актық, жиен, шөбере, немелтай, жиеншар, шөпшек, жаулық, немене, туажат, жүрежат, темене, көрбақ). Жанама орта буын «ұрпақ ішіндегі аға буын» ға, ақа, ағатай, апа апатай, әпке). Жанама орта буын «ұрпақ ішіндегі кіші буын» (іні, інікеш, қарындас, демеген, сіңлі, сіңді).


Некелік ТА екі топтан тұрады. 1. Матримониалды НТА үшке бөлінеді: а) тікелей аға буынды НТА (ене, кебе, мұрындық ене); ә) бастапқы орта түрдегі НТА (күйеу, әйел, әйкеш); б) жанама орта түрдегі НТА (абысын, бажа, бажай). 2. Когнациялық НТА үшке бөлінеді: а) тікелей аға НТА (құда, құдағи, ақлай құда, жың құда, құдағай); ә) жанама кіші буынды НТА (құдаша); б) жанама орта буынды НТА (жезде, жеңге, жише).


М.Ш.Сарыбаеваның пікірі бойынша, қазақ тілінде туыстық қатынасты білдіретін 147 терминологиялық бірлік бар. Олардың ішінде 105 бірлік когнациялық туыстықты, 42 бірлік матримониациялық туыстықты білдіреді.


Кез келген лексеманың семалық құрылымына, осы мәселені зерттеген ғалымдардың пікірі бойынша, төрт түрлі семаның (тектік сема, архисема, дифференциялдық семалар және потенциалды семалар) жиынтығы кіреді. Компоненттік талдау тілдік бірліктерді зерттеудің әмбебап тәсілі болып табылмайды. Алайда, семантикалық белгілердің (семалардың) анықталған жиынтығы көмегімен сөздің одан арғы семантикалық даму жолының механизмдерін ашуға болады. Яғни жаңа семантикалық статустардың  (Д2, К1, К2) жасалу жолдарын түсіндіруге жол ашады. Немере аға, немере іні, немере апа, немере қарындас/сіңлі сөздеріндегі немере — Д2


Денотативтік және коннотативтік семемалардың маңызды белгілерін сөз етіп көрелік. М.М.Копыленко, т.б. ғалымдардың пікірі бойынша, семемалардың 5 түрі бар:


Д1 – экстралингвистикалық мәнді дәл бейнелейтін денотативті семема (адамның басы, туған аға).


Д2 — өзге денотатпен ұқсастық немесе аралас-құралас шектестік негізінде анықталатын денотатты бейнелейтін денотативті семема (таудың басы, немере аға).


К1 – денотатты тікелей бейнелемейтін, алайда осы лексеманың денотативті семемасымен логикалық байланысты сақтайтын коннотативті уәжді семема (бетпе-бет келу, қаламдас)


К2 – осы лексеманың денотативті семемасымен логикалық байланысы жоқ коннотативті уәжсіз семема


К3 – қандай да бір денотативті семемамен байланысы жоқ уәжсіз коннотативті семема.


1. Қазақтіліндегіқандастуыстықтерминдері.


Тура қандас туыстық – 9 ұрпақ; жанама қандас туыстықбірінші дәрежелі 3 ұрпақ, екінші дәрежелі 3 ұрпақ, үшінші дәрежелі 2 ұрпақ, тура некелік туыстық – 2 ұрпақ, жанама некелік туыстықбірінші және екінші дәрежелі 1 ұрпақ.


Қазақ тіліндегі қандас туыстық терминдері төмендегідей түрлерге бөлінеді:


1. Сипаттамалы терминдер (нақты туысты білдіретін): ана, әке, бала, жиеншар, қыз, немере, туажат, ұл.


2. Жіктемелік (туыстар тобын білдіретін): толық жіктемелі, ішінара жіктемелі, аралас жіктемелі.


Туыстық атауларының семантикалық ерекшеліктері туралы мәселені айқындау үшін, біріншіден, қазақ тіліндегі туыстық атауларының ойдан шығарылмағандығын, немесе осыған орай, қате қолданымдардың бар-жоқтығын тексеру үшін, екіншіден, қазақ тіліндегі туыстық атаулардың өзге түркі тілдеріндегі туыстық атаулар жүйесіндегі орнын анықтап, ортақтықтары мен айырмашылықтарын айқындау үшін оларды тарихи-этимологиялық аспектіден қарастырғанды жөн көріп отырмыз. Салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу барысында түркітануда бұған дейін жазылған еңбектердің нәтижелері мен деректерін пайдаланып отырамыз. Олардың бастылары: Л.Покровскаяның түркі тілдеріндегі туыстық терминдерін тарихи лексикологиялық тұрғыдан зерттеген еңбегі, Ц.Номинхановтың түркі-моңғол тілдеріндегі туыстық терминдерін қарастыратын мақаласы, В.В.Радлов, Н.И.Ильминский, Л.Будагов сөздіктеріндегі, өзге де тарихи, этимологиялық сөздіктердегі, түркі халықтарының сөздіктеріндегі материалдар [3].


Туыстық терминологиясы лексиканың ең бір көне қабаттарына жатады. Осы лексика-семантикалық топтағы басты туыстық қатынастарды бейнелейтін атаулар әрбір тілдегі негізгі сөздік қорға кіреді. Белгілі бір тілдегі немесе тілдер тобындағы туыстық терминологиясын зерттеудің үлкен қиындықтары бар. Осы сала бойынша жүргізілген зерттеулерде дәлелденгендей, отбасылық формасы туыстық жүйесіне қарағанда тезірек өзгеріске ұшырайды, осыған орай халықтардағы туыстық қатынастардың бұрыннан қалыптасқан жүйесіндегі терминология мен қазіргі отбасы формасын білдіретін атаулар арасында сәйкессіздік байқалады. Осындай құбылысты түркі халықтарынан да көруге  олады.


Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың басым көпшілігі – ертеден келе жатқан төл сөздеріміз. Дегенмен, басқа тілдермен шектесіп жатқан немесе көрші халықтардың ішіндегі қазақ сөйленістерінде кірме атаулар жиі кездеседі. Олар сан жағынан әдеби тілдің құрамындағы сөздерден кем емес. Тілімізге ауысқан сөздер мен тұлғалар әсіресе Қазақстанның шет аймақтарында көп кездеседі. Қырғызстанмен шектес жатқан Жамбыл облысының оңтүстік аудандарында қырғыз, ал Өзбекстанмен шектес жатқан Шымкент облысының тұрғындары тілдерінде өзбек тілінен енген сөздер бар. Жетісу өңірінің шығыс жағын мекендеген қазақтардың тіліне ұйғыр сөзі араласса, батыс қазақтарының тіліне татар, ноғай, башқұрт сөздері қосылып кеткен. Араб, иран тілдерінің элементтері солтүстік-батыс не шығыстан гөрі оңтүстік аймақтарда көбірек ұшырайды. Араб-иран тілдерінен енген сөздердің басым көпшілігі оңтүстік говорларға өзбек, қырғыз тілдері арқылы ауысқан.


 


Еңбектің екінші бөлімінде «туыстық атауларды сөздіктерде лексикографиялау ерекшеліктері» туралы баяндалады.


1. Туыстық атауларды сөздікте беруде ең алдымен сөздіктің ұлттық ерекшеліктерді көрсетушілік қызметі ескеріледі. Туыстық атаулар – қазақ халқының этногенетикалық құрылымынан хабар беретін, оның өзіндік ерекшеліктерін байқататын басты лексика-семантикалық топтардың бірі. Сондықтан, ол топқа кіретін лексикалық бірліктердің мағынасындағы ұлттық этно-мәдени компонент ашылуы керек. Оның мәдениеттанымдық, елтанымдық құндылығы анықталуы керек.


2. Сөздіктің нормалаландырушылық қызметі орын алады.


Сөздікке ену арқылы атаулар жүйесі тілдік нормаға сәйкестендіріледі. Беки түседі. Насихатталады. Әдеби және жергілікті қолданымдағы варианттары  (құдағи, құдағай) айқындалады. Нормадағы уақыт аралығында болған өзгерістер анықталады.  Атауды жергілікті қолданым шек-арасы нақтыланады (мұрындық ата: түйені жетектеу үшін қолданылатын құрал атауынан).


3. Сөздіктің тілдік жүйені көрсетушілік қызметі.


Сөздікке алынбас бұрын жүйе толық зерттеліп, оның толық тізбесі жасалуы керек. Бұл кейбір атаулардың қамтылмай қалып кетуін болдырмау үшін қажет. Ол атаулар туыстық градациясы бойынша жүйеленуі керек. Осыдан кейін сөздіктің көлеміне, мақсатына, адресатына, тағы басқа ерекшеліктеріне байланысты оларға сұрыптау жасалуы керек. Мысалы тілді үйрету, оқыту мақсатындағы шағын сөздікке негізгі атаулардың жүйесі алынады. Оған әдеби нұсқадан өзге вариант қолданымдар алынбайды. Жүйені құраушы ең басты атаулар алынады. Жалпыхалықтық қолданымға арналып жасалатын үлкен, толық сөздікте толық құрам түгел қамтылуы керек. Ұлттық тілдің үлкен сөздігіне ол атаулардың барлығы да алынуы тиіс.


Қазақ тілінің сөздік құрамына енетін атаулық бірліктерді қазіргі сөздіктерге сұрыптап алу — әлі де толық шешімін таппаған мәселелердің бірі. Тәжірибелік лексикографияда қалыптасқан жағдай бойынша, сөздер бұрын жарық көрген сөздіктердің сөзтізбелері негізінде сұрыпталып, оларға біршама толықтырулар жасау жолымен алынып келді. Жекелеген лексика-семантикалық топтардың құрамы сөздікке алынар алдында түгелдей сараланып, бастан-аяқ тексерілген емес. Бір жағынан тіліміздің ұлттық ерекшелігін байқататын, төл мәдениетіміздің айғағындай өте-мөте маңызды атаулардың, екінші жағынан, тілдік қатынаста жиі қолданылатын атаулардың сөзтізбеге енбей қалуы осындай салғырттықтың салдары. Жасалатын сөздіктің сапалы болып шығуы үшін белгілі бір лексика-семантикалық топқа кіретін атаулар құрамы алдын ала қарастырылып, түгенделуі керек. Мұның өзі ол топқа кіретін атауларды іштей саралап, олардың маңызды немесе маңызсыздығын, ескі немесе жаңалығын, төл не кірмелігін белгілеп, жасалатын сөздіктің мақсатына, адресатына, көлеміне байланысты қажеттілерін сұрыптап алу үшін қажет. Әрине, әр сөздіктің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, қалың жұртшылыққа арналып жасалатын үлкен түсіндірме сөздіктерге ол атаулардың түгел алынғаны жөн. Бұл, біріншіден, үлкен сөздікте тілдегі сөздік құрамның неғұрлым толық қамтылуына жағдай жасайтын болса, екіншіден, топқа кіретін атаулардың арасындағы семантикалық қатынастардың айқын, анық ашылуы себепті, әр атаудың өзіне ғана тән орны белгілі болғандықтан, сөздіктегі анықтамалардың да сапалы болуын қамтамасыз етеді. Ал орташа және шағын түсіндірме сөздіктер мен аударма сөздіктерге сөздерді сұрыптау барысында тақырыптық топтағы атаулар маңыздылығы мен қолданылу жиілігі тұрғысынан сараланып барып алынады. Әрине, бұл мәселеде сөздіктің оқырмандары кімдер, олардың ұлттық ерекшеліктері, тілді меңгеру дәрежесі, білім деңгейі мен мамандық саласы қандай екендігі ескеріледі. Олардың этникалық қазақ болуының немесе қазақ халқының тілі мен тұрмысынан хабардар Қазақстандық болуының, не туыстас түркі тілдес халықтардың өкілі болуының немесе қазақ тілі мен мәдениетінен мүлде хабарсыз алыс шет елдердегі халықтардың өкілі болуының айтарлықтай айырмашылықтары бар. Сондай-ақ, сөздік жалпылама жұртшылыққа арналып отыр ма, әлде студенттерге бағышталған ба, болмаса  мектеп оқушыларына немесе белгілі бір саланың мамандарына арналған ба – осының барлығы да жекелеген тақырыптық топтардың сөздікте қандай құрамда берілуі мәселесіне әсер ететін жағдайлар.


Тілдегі тақырыптық топтар ішінде адамаралық қатынас үшін маңыздылары да, маңызы аздары да ұшырасады. Құрамындағы атаулар түгелімен, жүз пайыздық деңгейде маңызды топтар да кездеседі. Солардың бірі – туыстық атаулар. Туыстық атаулардың маңызсызы бола ма? Әрине, болмайды. Олардың бәрі де маңызды. Сондықтан, тарихи принцип негізінде жасалатын диахрониялық сипатты сөздіктерде де, таза бір кезеңді сипаттайтын синхрониялық сөздіктерде де, олардың ішінде жалпылама қолданысқа арналған бір тілді түсіндірме сөздіктерде де, екі тілді аударма сөздіктерде де туыстық атаулардың негізгі құрамының түгел қамтылуы  шарт.


Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың сөздіктерде қамтылу дәрежесі әрқалай. Он томдық түсіндірме сөздікте олар біршама толық берілген болса, осы XX ғасырда жасалған аударма сөздіктерде аз берілген. Мәселен, Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың авторлығымен шыққан шағын «Қазақша-орысша сөздіктің» сөзтізбесінде туыстық атаулардан абысын, аға, ағайын, апа, әйел, жеңге, әже, әке, ана, апа, ата, бай, ер, балдыз, бикеш, ене, жезде, жеңге, жиен, іні, қатын, қарындас, құда, құдағай, күйеу, қыз, немере, шөбере, тоқал, ұл  атаулары, мысалдар арасында қайын ата, қайын аға, қайын іні, қайын сіңлі, сөздіктің қосымшасында бәйбіше сөзі берілген [4]. Кейбір атаулар, мәселен, келін, қайын ене, нағашы аға, немере аға, өгей ата, өгей бала, өгей қыз  т.т. сөздікте мүлде жоқ. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде түзілген, көлемі жағынан қазіргі сөздіктермен салыстыруға келмейтін өте шағын сөздіктердің өзінде жоғарыда аталған туыстық атаулардан басқа қолданыстар көптеп ұшырасады. Мәселен, Ешмұхамбет Букиннің 1883 жылы Ташкент қаласында басылып шыққан «Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігінде»: «қайын бике (золовка, старше мужа), қайын бикеш (девер, моложе мужа), қияметтік ата (посаженный отец), қияметтік ана (посаженная мать), нағашы апа (тетка по матери), нағашы аға (дядя по матери, — моложе матери), нағашы жеңге (сноха, тетка по матери),  немере аға – дядя по отцу моложе отца, немере ата – дядя по отцу старше отца, немере шеше – жена старшего дяди, жемере-шөбере – племянники» тәрізді атаулар берілген. Бұл сөздікте өгей ата, өгей ана, өгей бала, өгей қыз атаулары да түгелімен бар. Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың «Қазақша-орысша сөздігінің» 1988 жылғы басылымында бар болғаны 63 туыстық атау ұшырасатын болса, одан көлемі жағынан екі-үш есе шағын болып келетін 1897 жылғы сөздікте – 92 атаудың қамтылғаны байқалды [5].


Жоғарыдағы мысалдардан байқалып отырғандай, өткен ғасырларда жасалған сөздіктерде біраз сөздердің тұлғалары қазіргі қазақ тілінде орныққан тұлғаларынан сәл-пәл өзгеше болып келеді. Ол өзгешеліктердің бірқатарын диалектілік қолданыстарға жатқызуға болатын болса (олардың ішінде жергілікті жерлерде қолданылатын кірме сөздер де бар), енді бір тобының жарыспалы қолданыстар құрамына кіретіні байқалады. Қандас туысқандықты білдіретін атауларға анықтама беруде ескі сөздіктерде де, қазіргі сөздіктерде де айтарлықтай өзгешеліктер байқалмайды. Алайда, ағайын-туған, жегжат-жұрағат, дос-жаран арасын ажыратуда айырмашылықтар бар. Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген аударма сөздіктерге көз жүгіртер болсақ, әке жақтан туысатын туысқан жұрт пен шеше жақтан туысатын нағашы жұрттың, сондай-ақ қайын жұрттың еркек пен әйелде әр басқа болатыны, әйелдің өз әке-шешесі жағын «төркін» дейтіні айқын бейнеленген. Ұлы ата (баба), ұлы ана (шеше) атауларымен әкенің әкесінен арғы ата, әжелерді атау салты да, одан бергі  ата мен әже, әке мен шеше, ұл мен қыз, ұлдан — немере, қыздан – жиен, жиеннен туғанның — жиеншар, жиеншардан туғанның – туажат аталатыны, әкелері бірге туған адамдардың балалары – немере аға (іні, апа, қарындас) болатыны, немере туыстардың балаларының  — шөбере туыс болатыны ірілі-ұсақты сөздіктерде анық жазылған. Ескі сөздіктерде аталас, аналас, емшектес, кіндіктес, құрсақтас тәрізді атаулар да кең қамтылған.


Алайда, нағашы жақтан болатын нағашы ата, нағашы әже, нағашы, нағашы шеше, нағашы аға, нағашы жеңге, нағашы апа, нағашы жезде, бөле (туған бөле, немере бөле), нағашы іні, нағашы келін, немере нағашы аға, немере нағашы апа т.б. атаулардың, сондай-ақ, қайын жұрт жақтан болатын қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын апа (қайын бике), балдыз, бажа,  немере қайын аға, немере қайын бике, немере қайны, немере қайын сіңлі, абысын (жеңге, келін) атауларының, құдалық салтына қатысты бас құда, бауыздау құда, жанама құда, құдағи (құдағай), құда бала,  құдаша атауларының сөздіктерде берілуі әрқилы. Бұрынғы сөздіктердің негізінен аударма сөздік болғандығы белгілі. Ал сол сөздіктердің арасында осы аталған атаулардың барлығы да түгел, толық берілген сөздік бар деп айта алмаймыз.


Екінші бөлімнің екінші бөлімшесінде «туыстық атаулардың түсіндірме сөздіктерде берілу ерекшеліктері» жөнінде әңгіме болады. Адамгершілік санада – моральдық норма, көркем әдеби санада – образ, діни санада – фантастикалық түсініктер орын алатын болса, қоғамдық сана формаларының бірі ретіндегі ғылым тіліндегі негізгі, өзекті бірлік – ғылыми ұғым болып табылады. Терминнің ғылыми тіл мен әдеби тілдегі мағыналары сәйкес келмейтіндігі белгілі. Себебі ғылыми тілде – ғылыми ұғым, әдеби тілде – күнделікті қолданымдағы ұғым беріледі. Бұл ерекшелікті академик Л.В. Щербаның келтірген мысалы арқылы өрнектеуге болады:  түзу (геом.) – екі нүкте аралығындағы ең қысқа қашықтық. Әдеби тіл сөздігінде: түзу – оңға, солға, жоғары, төмен ауытқымайтын сызық [6, 68].


Туыстық атауларды білдіретін терминологиялық бірліктер қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде әдеби тіл бірліктері ретінде лексикалық мағына тұрғысынан түсіндіріліп келді. Оны мына төмендегі      мысалдардан көруге болады. Ең алдымен, 2008 жылғы бір томдық, 1959-61 жылдары жарық көрген екі томдық, 1976-84 жылдардағы он томдық, кейінгі кездері шыға бастаған он бес томдық түсіндірме сөздіктердегі туыстық атауларды өзара  салыстыра отырып, олардың құрамына, мағыналық құрылымына назар аударып көрелік.


Бір томдық түсіндірме сөздікте, біріншіден, бар болғаны 40 туыстық терминдер мен терминологиялық тіркестер берілген. Мұны біз жеткіліксіз деп санаймыз. Себебі қазақ тіліндегі негізгі туыстық атаулардың өзі алпыс-жетпіс қаралы екендігі мәлім. Екіншіден, қайын ( Қайын аға [қайнаға] — жасы үлкен ағаларының ерлі-зайыптыларға жақындық қатысы. Қайын ата [қайната] — ерлі-зайыптыларға туған әкелерінің жақындық қатысы. Қайын ене [қайнене] — ерлі-зайыптылардың туған шешелерінің оларға жақындық қатысы. Қайын  жұрт — әйелінің төркіні күйеуге қайын жұрт болады. Қайын сіңлі – күйеуінің қарындастары әйелге қайын сіңлі болады) атауынан өзге сөздердің жүйелік, жіктік таралымы жеткілікті дәрежеде көрсетілмеген. Бұл тұрғыда әсіресе өте маңызды нағашы-жиендік қатынастар ашылмай қалған.  Аталған қатынастарды көрсететін нағашы-жиен, нағашы жұрт, нағашы ата, нағашы әже,  нағашы аға, нағашы апа, нағашы әпке, нағашы қарындас, нағашы шеше, нағашы іні, жиен аға, жиен іні, жиен апа/әпке, жиен қарындас, жиен бала,  жиен қыз, жиен немере, жиеншар, т.б. атаулардың молдығы белгілі.


Үшіншіден, бұл жерде сөздікте келтірілген: «Жиен Қыздан туған ер не қыз бала», «Нағашы Шеше жағынан туысқан адамдар» тәрізді анықтамалардың жеткіліксіз болып отырғандығы айқын. Анықтаманың толымдылығы, адамаралық жан-жақты байланыстардың ескерілуі жағынан ең үздік үлгі ретінде Ә.Қайдар  ұсынған түсіндірмені пайдалануға болады: Нағашы < бір әке, бір шешеден не әкенің басқа әйелдерінен (бәйбіше, тоқалдан) туған ұл әулетіне жататын балалардың (ұл-қыздардың) қыз әулетінен таралған балаларға (ұл-қыздарға) деген туыстық қатынасының жалпылама атауы. Жиен < ер-азаматтың өз кызынан, бір туған әпке-қарындастарынан, сондай-ақ, туыстығы жақын басқа да әйел адамдардан дүниеге келген ұл-қыздардың шеше төркініндегі аға-інілеріне, апа-қарындастарына, басқа да жақын-жуықтарына деген туыстық қатынасы [ 7, 325-332 бб.].


 


Екі томдық түсіндірме сөздіктегі туыстық атаудың құрамы да бір томдық сөздіктен аспайды. Олардың аз берілуін сол кезеңдегі, «мазмұны социалистік, формасы ұлттық мәдениет» заманындағы тілдік саясатпен байланыстыру қажет деп ойлаймыз. Бұл сөздікте де, туыстық атаулар жүйесі толық ашылмаған. Құда-андалы, нағашылы-жиенді қатынастардың тым солғын берілгені байқалады. Себебі, жоғарыда сөз болғандай, сөздікте оларды ашып көрсету мақсаты қойылмаған. Кейбір туыстық атаулардың мағынасы жақсы ашылған. Мысалы, балдыз сөзінің бір томдық, екі томдық және он томдық сөздіктердегі берілісін салыстырып көрелік: Балдыз Әйелінің өзінен жасы кіші туыстары;


Балдыз. Еркектің әйелінің туысқан інісі, немесе сіңлісі. Мен Сырқат деген кісінің балдызы боламын (Мұқанов); Балдыз. Әйелінің жасы кіші туыстары. Мырзаханның бұрынғы әйелі өліп, балдызы Қайшаны алды (К.Оразалин, Ақ жазық). Бұл жерде бір томдық пен он томдыққа қарағанда, екі томдықтағы түсіндірме сәтті шыққан.


Екі томдықтағы ата сөзінің мағынасын ашудағы реттілікті жөн санаймыз:


Ата. 1. Әке. Күш атасын танымас (Мақал). 2. Ерлі-зайыптылардың қайын әкесі. Сонда Қаражан түрып сенің атаң Байсары деген бай еді деді. (Алпамыс). 3. Үлкен әке, әкесінің әкелері, бабалары. Кәне өз аталарыңды таратып көрші (Мұқанов). 4. Қария, ақсақал, қарт. Түк жоқ, ата — деді қыз генералға (Орманов).


Он томдықтағы реттілікте адамдар арасындағы туыстық қатынастағы жақындық-алыстық мәселесі ескерілмеген: Ата.   1. Туған әке, өз әкесі. Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ (Абай,Тол.жин.). 2. Үлкен әке, әкенің әкесі; бергі ата. Мұхтардың атасы Әуез Абайдың құрбысы ғана болып коймай, сонымен бірге пікірлесі де болды    (М.Қаратаев, Туған әдеб.). З. Адамдардың туыстық, қандастық жігі, ру. Он ауыл төрт атаға бөлінеді. (Б.Майлин, Шығ.). 4. Тегі, нәсілі, шыққан жері, тұқымы. Кім жетсе талабы, өнерімен жетеді (Абай). 5. Ерлі-зайыптылардың қайын әкесі. Ғұрып бойынша күйеу ежелден ата сыйлайды ғой. Ал күйеуді пайғамбар да сыйлап өткен дейді   (К.Тайшықов, Окт.ұшқыны). 6. Қария, қарт, ақсақал (құрметтеу, сыйлау мағынасында). Ей, ата, қылған ісің рас екен. Қонақ боп біздің үйден дәм тат, деді (Абай,Тол.жин).


Он томдықта туыстық атаулардың құрамы мен құрылымы біршама сәтті берілген. Әсіресе туыстық жүйені толыққанды түрде, иерархиялық негізде көрсету жағында жетістіктер баршылық. Оған қайын, нағашы, шеше сөздерінің семантикалануына қарап көз жеткізуге болады. Бұлардан басқа, мәселен, ене сөзін алсақ та айырмашылық айқын көрінеді:


Бір томдық: Ене Екі жағы да ене деп айтатын ерлі-зайыптылардың анасы, шешесі;


Екі томдық: Ене. 1. Ана, шеше. Ене көрген тон пішер. (Мақал). 2. Ерлі-зайыпты кісілердің бірінің шешесі екіншісіне ене болады. Ұлжан енесіне бағана Абай ұйықтап жатқанда, бар жайды айтып еді (Әуезов);


Он томдық: «Ене.  1. Ерлі-зайыптылардың аналары бір-біріне ене болады. Қынай енесімен бірге тұрады (М.Дүйсенов, Гүлжан). 2. Жан-жануарлардың төлінің аналығы. Енесін жақсы азықтандырған мерионос қозылар есейгенде жүнді де көп береді (Шопан кітабы). 3. Ауыс. Бала тапқан ана, шеше. Тілеміс енеден қағына туып, он үш жасынан ұрлыққа араласады (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз.). ◊ Кіндік ене. Жаңа туған жас нәрестенің кіндігін кесуші әйел, кіндік шеше. Қайын ене. Әйелдің туған шешесі (еркекке қатысты).


Он бес томдық: ЕНЕ 1. этн. Ерлі-зайыптылардың шешелерін білдіретін туысқандық атау. Бұл кісі мына Шолпанның мамасы, менің енем деп таныстырды (Ә.Нұршайықов, Алтын). 3. көне. Баланың анасы, шеше.Енеден екеуміз. Бірақ екеуміз екі түстіміз. Заты жат жаралған дегенің болмаса, менен Қамар артық (Д.Әбілев, Ақын).


Кіндік ене этн. Кіндік шеше (жаңа туған нәрестенің кіндігін кесуші әйел, кіндік шеше). Бір сөз айтсам, балам-ау, күлермісің, Біздікінде аял ғып жүрермісің. Баян қыздың күйеуі сен болғанда, Кіндік енең мен едім білермісің (Қозы Көрпеш).


Қайын ене этн. Ер адамның әйелінің шешесі. Сүйеу қарт соңғы қозысын сойып қазан көтертті. Қайын енесі де пейілді (Ә.Нұрпейісов, Сергелдең)».


Алайда, он томдықта толық сематикаланбаған туыстық атаулар кездеседі. Мысалы, іні сөзі: ІНІ. 1. Бірге туған ер адамдардың жас жағынан кішісі. Тігінші, кестеші еді кіші інісі. Мұстапа суретшілік ғылым білген (Абай). 2. Жалпы жасы кіші ер адам. Алдыңғы толқын —  ағалар, Артқы толқын — інілер Кезекпенен өлінер, Баяғыдай көрінер (Абай). Інілердің ішінде тетелес іні немесе үлкен іні, ортаншы іні, кіші іні немесе кенже іні деген бөліністер болмай ма? Олар сөздікте көрініс таппаған. Бұл жағдай аға және жеңге туыстық атауларына қатысты да айқын байқалады.


Еш мысалсыз берілген туыстық атаулар да баршылық: Кіндіктес. Бір анадан туған, аналас, туыстас; Қайнаға. Қайын жұрт жағының жасы үлкен еркектерінің  ерлізайыптыларға туыстық қатысы; Қайны. Қайын жұрт жағының ерлізайыптылардан жасы кіші еркектерінің жездесі мен жеңгесіне туыстық қатысы; Немене. Ата-ананың ұл жағынан туған бесінші ұрпағы; шөпшектен туған бала; Іні-қарындас. Інісі мен қарындасы, екеуі де.


Жегжат қазақ тілінің түсіндірме сөздігі бойынша «жама-ағайынды, құда-құдандалас адам» болса, жегжат-жұрағат – «туыс-ағайын, аталас, рулас», ал жұрағат – «ұрпақ, үрім-бұтақ, әулет; алыс ағайын». Анықтамаларда қайшылық байқалады. Себебі жамағайын – алыс та болса қандас ағайын болса, құда-құданданың жөні басқа. Сонымен, «Жегжат – жамағайынды, құда-құдандалас адам. – Құдағи, құдандалы жегжат ауылдармыз. Асықпаңыз, жездем ойлансын, — деп Қадишаны қайта отырғызды (С.Мыңжасарова, Қыр. қыз). Өз алдына сыйлады, Құда мен дос жегжатты (Алпамыс)» [ҚТТС, 4, 46]; «Жегжаттас – жегжат болу. Кім болса да мықты атамен ж е г ж а т т а с ы п, арқа сүйеп отырған теріс болмас (Қ.Исабаев, Айқыз)»  [Сонда, 46-б.]; «Жегжаттық – жегжат болушылық. Тілеш келешек ж е г ж а т т ы қ т а н күдер үздіргісі келмеді (Т.Әлімқұлов, Күрең өзен)».


Жоғарыдағы мысалдардан байқалатыны – біріншіден, жегжат сөзіаталас, қандас туыстықты білдіріп тұрған жоқ, екіншіден, ол тікелей құдандалықты да білдірмейді. Себебі, біздің ойымызша, «құдандалы жегжат ауылдармыз» деген мысалда құдандалы мен жегжат екеуі тең дәрежеде қолданылып тұр, мұндағы құдандалы сөзі «қыз алысып, қыз беріскен» дегенді білдіреді де, жегжат сөзі «нағашылы-жиенді» дегенді меңзейді. Қазақ тіліндегі құда-жегжат тіркесі де осыны көрсетеді. «Өз алдына сыйлады құда менен жегжатты» дегенде де олардың бөлек-бөлек ұғымдар екендігі айқын байқалады. Өзге түркі тілдерінің деректерін келтіріп көрелік: «Жек-жаат (жекжаат) – родственники по таяке-жээн (ср. тай I, жээн); свойственники; приятели: жек-жаат болуп сыйлашып, қадырды бекем сақташсақ фольк. (хорошо было бы) если бы мы уважали друг друга по-родственному и укрепляли бы (свой) авторитет» [8, 243-б.]. Яғни, бұл жерде нағашылы-жиенді туыстық туралы сөз болып отыр. Демек, туыстас қырғыз тілінің сөздігінде жегжат  аталас туысқандар қатарына қосылмайды, негізінен нағашы мен жиен адамдарға қатысты айтылады.


Енді жұрағат сөзін қарастырып көрелік: «Жұрағат – ұрпақ, үрім-бұтақ, әулет; алыс ағайын. Айнатақтада үлкен-кішілі сурет, ағайын-туыс, дос-таныс, ж ұ р а ғ а т т а р д ы ң  әр кездегі бейнесі (Ж.Өмірбеков, Замандас.)»; «Жұрағаттық – ағайындық, туыстық. Таныған күнде де  ж ұ р а ғ а т т ы қ  салтты тізіп жатуға шамам келмейді (Х.Есенжанов, Көп жылд.); Көбі таныс, кейбіреулері етене таныс болмаса да алыс ж ұ р а ғ а т т ы ғ ы  бар адамдар (Т.Ахтанов, Боран)» [4-том, 235-б.]. Сөз мағынасын айқындап, аша түсу үшін қазақ тілінің бұрынғы кезеңде жасалған сөздіктерінің материалдарына зер салалық. Жұмағұл Көшербаевтың 1911 жылы жарық көрген «Краткий русско-киргизский дорожник со словарем» атты еңбегінде [9, 31-33] шағын сөздік бар. Ол сөздіктегі сөздер әліпбилік қатармен емес, тақырыптық топтар бойынша берілген. «Родственники» деп аталатын, қазақ тілінде туысқан, ағайын ретінде аударылған тақырыпшада әке, шеше, әже, ұл, қыз, ұлы ата, ұлы ана (ұлы шеше), ата, немере, шөбере, немене, аға, апа, іні, қарындас, сіңлі, немере аға, немере іні, немере апа, немере қарындас атаулары, ал «жұрағат» түрінде аударылып берілген «свойственники» тақырыпшасында: «ата (свекор), ене (свекровь), қайын ата (тест), қайын ене (теща), бай; күйеу (муж, жених: по отношению к жене), күйеу (зять: по отношению к родственникам жены), қайнаға – 1. шурин (по отношению к жениху, если старше жены); 2. деверь (по отношению к жене, если старше мужа); бажа – свояк, балдыз – свояченица, қайын сіңлі/бикеш – золовка, келин – сноха, невестка; қалыңдық – невеста; өгей әке – отчим, өгей шеше – мачеха, өгей ұл – пасынок, өгей қыз – падчерица; нагашы ата – дед по матери; нағашы шеше – бабушка по матери; нағашы аға – дядя по матери; нағашы апа – тетка по матери; жиен – племянник по матери; жиен қыз – племянница по матери» түріндегі деректер келтірілген. Сонымен, бұл сөздік бойынша, «туысқан, ағайын» тобына адамның өз атасы жағындағы туыстары, ал «жұрағат» тобына, бір жағынан, некелік қатынаспен байланысты, екіншіден, ана жағынан болатын туыстықпен байланысты, қысқасы қайын жұрт пен нағашы жұртқа қатысты туыстық атаулары түгел кіреді.


Он томдық түсіндірме сөздікте: «нағашы — балаларына шешесі жағынан туысы». Сөздік мақала ішінде нағашы аға, нағашы апа, нағашы ата, нағашы әже, нағашы жұрт, нағашы қарындас (шешесінің жасы кіші төркін бауырларынан туған қызға айтылатын туыстық атау), нағашы шеше (шешенің анасына ұзатылған қызының баласы тарапынан айтылатын туыстық атау), нағашы іні (шеше баласынан жасы кіші төркін бауырларынан туған ұлға айтылатын туыстық атау) атаулары келтірілген. Нағашы жеңге (шешенің төркіндері жағындағы жасы үлкен ағаның әйеліне айтылатын туыстық атау), нағашы жезде (шешенің төркіндері жағындағы әпкенің күйеуіне айтылатын атау), нағашы келін терминологиялық тіркестері, сондай-ақ, немере нағашы аға, немере нағашы апа тәрізді күрделі тіркесті атаулар жоқ. Бұларды берудің қажеттігі анық.


Екінші жағынан, оларды лексикографиялаудың екі түрлі тәсілін қолдануға болады. Көлемі шағын түсіндірме сөздіктерде жоғарыда көрсетілгендей, негізгі сөздік мақаланың ішінде беруге болады. Бергенде, басқаша тәсілмен, идеографиялық жүйедегі иерархиялық құрылымы сақтала отырып, сызба түрінде суретті кескінмен берілсе, көрнекілік құндылығы арта түсер еді.


Көп томдық көлемі үлкен түсіндірме сөздіктерде негізгі сөздік тұлға ретіндегі нағашы сөзінен соң қосалқы сөздік тұлғалар ретінде келтіріп, кіші қара қаріптермен жеке сөздік мақалалар түрінде рет-ретімен берген дұрыс тәрізді. Егер жасалып отырған түсіндірме сөздік халық тілінің сөздігі‚ мәселен‚ қазақ тілінің түсіндірме сөздігі болса‚ ол сөздікте туыстық атаулардың жергілікті қолданымдағы баламалары да көрсетілуі керек. Мысалы‚ әдеби тілдегі нағашы сөзі еліміздің бірқатар өлкелерінде таға тұлғасында қолданылады. Халық тілінің сөздігі болғандықтан‚ жалпылама дағдылы қолданымды көрсету талаптары бұл атауды да беруді қажет етеді. Әдеби тіл — халық тілінің өзегі іспеттес. Сондықтан халық тіліндегі дағдылы қолданымда бар сөз оның әдеби тілде бекіген баламасына зиян тигізбейтіндей қалыпта алынуы керек. Сондықтан әуелі диалектілік (аймақтық) қолданыс екендігін айғақтайтын белгі‚ одан кейін жақшаның ішінде қолданымы жазылып алынған жерлер көрсетіледі:  Таға айм. Нағашы (Қ.-орда: Жал.‚ Сыр.‚ Шиелі; Жамб.: Жам.; Шымк.: Сар.). Мысал диалектологиялық сөздіктен келтіріледі: Адамның бір жұрты  тағасы ғой (Қ.-орда: Жал.). Бірақ‚ сөздің толық түсіндірмесі міндетті түрде әдеби нұсқада‚ яғни нағашы сөзінде беріледі.


Туыстық атауларды  екітілді аударма сөздіктерде беруде варианттылық және синонимия  құбылысы жиі ұшырасады. Оның басты себептерінің бірі — жергілікті қолданыстардың көптігі. Бір атаудың өзін түсіндірген кезде жер-жерде әркелкіліктер байқалады.


Жалпы қазақ тілі говорларында айтылатын туыстық атаулардың құрамы көп емес. Біз үлкен екітілді сөздіктерде эквивалентсіз туыстық лексикаға қалай анықтама берілетінін байқадық. Байқалып отырғандай, сөздік құрастырушылар бір-біріне толық сәйкес келе бермейтін сөздерді жақындата отырып, басқа мәдениетпен сәйкестікті іздейді. Эквивалентсіз лексикаға жасалатын қосымша түсініктемелер қамтылған сөздік құрастыру қажет-ақ. Қалай болғанда да, энциклопедиялар жалпыға мәлім емес білімдерді көрсетеді, дегенмен де олар қоғамдағы барлық мәліметттер қорын қамти алмайды: яғни этномәдени ортада кең таралған мәнді коннотациялар энциклопедияларда сипатталмайды. Ғылыми аяның семантизациясы — бұл әрдайым тілдің лексикалық құралдарының арнаулы тілдерде мамандандырылуы. Бұл кезеңде сөз табиғи тілдегі өзінің функциясынан алшақтайды да, оған жалпыға ортақ білімнен ерекшеленетін мән жүктеледі. Сөздің арнаулы мамандандырылған тілде қолданыла бастауы –бастапқы мағынадан мүлдем ажырау емес. Әсіресе халықтың білім деңгейі күн санап өсіп келе жатқанын ескерсек, ғылыми және тұрмыстық білім-білік арасындағы айырмашылықтардың барған сайын азая түсуін байқаймыз. Лингвоелтанымдық сөздік модификацияланған түрінде өз бойында кемінде үш филологиялық сөздіктің ерекшеліктерін біріктіреді: түсіндірмелі, идеографиялық және сөз тіркестер сөздігі. Бірақ ол аталған сөздіктерден едәуір ерекшеленеді. Бұл сөздіктің дескрипторлық семантизациялаушы бөлімі түсіндірмелі сөздіктегі сондай бөлімге қарағанда анағұрлым көбірек. Өзінің көлемі жағынан ол тіпті жалпы энциклопедиялардан да асып түседі. Орташа салалық энциклопедиялардың көлеміне жуықтайды. Идеографиялық және сөз тіркесімділік сөздіктеріне келсек, елтанымдық сөздік олардан тақырыптық лексикасының жай тізіммен беріліп қоймай, айқындамаға қосылатынымен ерекшеленеді. Әдетте идеографиялық және сөз тіркесі сөздіктерінде сөйлеуге әзірлеме бар болса, лингвоелтаным сөздігінде бұл әзірлемелер семантизацияланады. Идеографиялық және сөз тіркесі сөздіктерінің арқасында шет елдік азамат сол әзірлемелерді түсіне алады және оларды өзге тілдік мәдениетпен сәйкес келетін тңстарда ғана қолдана алады. Лингвоелтанымдық сөздік ең алдымен отандық мәдениеттің ұлттық тарихи және әлеуметтік ерекшелігін семантизациялай отырып, біріншіден, ұлт тілінің сөйлеу формаларын түсінуге, екіншіден оларды белсенді түрде қолдануға мүмкіндік береді. Сөздік мақалаларды жазудың лексикографиялық ережелері мәселесінде аталмыш сөздіктің келесі, үшінші белгісіне келдік. Өзінің бойында энциклопедиялық және филологиялық сөздіктердің белгілерін жинақтай отырып, елтаным сөздігі олардан өзінің тілүйренімдік бағдарымен ерекшеленеді. Лингвоелтанымдық лексикография лексиялық аяларды семантизациялаумен айналысады. Лексикалық ая — лексикалық ұғымдармен тең құбылыс болғандықтан, және олар филологиялық сөздіктерде семантизацияланатындықтан, лингвоелтаным сөздігі филологиялық сөздікке жатқызылады. Бірақ оны энциклопедиялық сөздікке жақындататын белгілер де бар. Академик Ә.Т.Қайдар құрастырған этнолингвистикалық сөздікте туыстық, жақындық мәселесі аясында туыстық қатынастар арнайы қарастырылады. Ғалым адамдар арасында қалыптасқан қатынастарды екі топқа бөліп (туыстық қатынастар және жақындық қатынастар) қарастыра отырып, туыстықтың өзін ұрпақтың өсіп-өнуіне байланысты екі бағытта – «тік бағытта» (ата ұрпағының өсуі- ата жұрт) және «жазық бағытта» (ана ұрпағының өсіп-өнуі – нағашы жұрт) таратады. Яғни  туыстыққа байланысты барша атаулар мен тіркестерді «ата өрісі» мен «ана өрісі» шеңберінде топтайды да, оған қайын жұртқа қатысты «құда-андалық өрісті» қосып, осы үш негізден таратады. Сөздікте аталған негізгі үш топқа қосымша төртінші топ – «алыс-жақындыққа қатысты атаулар» туралы да баяндалады. Ғалым әрбір туыстық атауға кеңінен тоқтала отырып, олардың бәрінің де өзегінде жатқан уәжділігін таратып айта отырады. Мәселен: Абысын < ағайынды кісілерге тұрмысқа шыққан әйелдердің бір-біріне туыстық қатынасы. Қазақтың салт-дәстүрі бойынша олар, бер жағынан болса да, күйеулерінің рулас, аталас туысқандарының әйелдерімен де сондай жақындықта болады деп саналған >. Абысын-ажын < бірге туған, ағайындас, туысқан адамдардың әйелдерінің күйеулері жағынан алғанда бір-біріне жақын-жуық болып келетін туыстық қатынасы. Бұл сөздің әрқайсысының өзге түркі және моңғол тілдерінде өз алдына жеке-жеке мағыналары бары белгілі. Қалыптасқан дәстүр бойынша қазақта ағаның әйелдерін келіндері «абысын» десе, абысындар қайындарының әйелдерін «ажын» деп құрметтеген >.


Ә.Қайдар ата өрісі  ретроспективті (кереғар) бағытта 6 буыннан, перспективті (ілгері) бағытта 15 буыннан тұрады деген тұжырым жасап, оларды төмендегі түрде таратады: ұлы баба – баба — ұлы ата — үлкен ата – ата — әке – бала – немере – шөбере – шөпшек/нементай – қияжат/туасар – туажат – жүрежат – тумайжат — өлежат – құлажат – жұрағат – жатжұрағат — жегжат – жамағат.


Жалпы алғанда, этнолингвистикалық және лингвомәдениеттанымдық, лингвоелтанымдық сөздіктерде туыстық атаулардың толық көлемде, барша жіктелім иерархиясымен, жүйелі түрде берілуі қажет деп ойлаймыз.


ҚОРЫТЫНДЫ


Зерттеуде туыстық атаулардың номинациясы мен функциясындағы когнитивтік, семиотикалық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау арқылы қазақ туыстық атауларының семантикасына қатысты лингвистикадан тыс факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталды.


Жалпы мәдениеттанымдық аспектінің лексикографияда бейнеленуі мәселесінің теоретикалық тұрғыдан талданбауы,  оның алуан түрлі сөздік типтеріндегі берілімі, қазіргі мәдениетаралық коммуникациядағы маңызы тұрғысынан зерделенбеуі осы жұмыстың қажеттігін байқатып отыр.


Жұмыста сөздіктегі әдет-ғұрып лексикасына лексика-семантикалық және лексикографиялық талдау жасаудың негіздерін анықтау, осы тұрғыдан қазақ сөздіктеріндегі аталмыш лексиканың лексикографиялану жағдайын талқыға сала отырып, осы мәселені жетілдірудің жолдарын, әдіс-тәсілдерін айқындау істері алға қойылды.


Жұмыста сөздік тіл мен мәдениет арасындағы өзара қарым-қатынасты, байланысты бейнелеудің ең тиімді формаларының бірі ретінде, мәдениет пен лексикография арасындағы диалогті көрсетудің басты формасы ретінде көрінеді. Зерттеу барысында лингвоелтанымдық және мәдениеттанымдық құндылықтарды зерделеу мен лексикографиялаудың онтологиялық, жалпы теориялық  мәселелері (заңдылықтары, қағидалары, ұстанымдары) анықталып, аялық білім мен сөз мағынасындағы этномәдени компонентті лексикографиялаудың заңдылықтары баяндалды. Соның негізінде:


1. Сөздіктердің нақты түрлерінде (түсіндірме, салалық, энциклопедиялық, т.б.) әдет-ғұрыпқа байланысты лексиканың лексикографиялануына қатысты мәселелер кешенді лексикографиялық тұрғыдан шешуді талап еткендіктен олардың лексикографиялық семантикалану заңдылықтары айқындалды.


2. Қазақ тіліндегі туыстық атауларды жүйелеп, жіктей отырып қарастыру барысында әлемдік тіл білімі мен түркітануда, қазіргі түркі тілдерінде және орыс тіл білімінде қолданылып жүрген терминдердің 50-ден аса тың қазақша баламалары ұсынылды.


3. Туыстық атаулардың қазіргі және бұрынғы түркі тілдеріндегі, көне түркі ескерткіштеріндегі жайын салыстыра отырып, мағыналық, соның ішінде көп мағыналық ерекшеліктері анықталды.


4. Көптеген туыстық семантикалы, бірақ қазіргі тілде мағынасы күңгірттенген сөздердің шығу төркіні, этимологиясы анықталды.


5. Туыстық атаулардың байырғы қабаттарымен қоса, кірме атаулардың әр түрлі қабаттары айқындалып, төл сөздер мен кірме сөздердің ара салмағы ажыратылды. Олардың ішінде сан жағынан ең көбі – көршілес түркі және моңғол тілдерінен енген сөздер болып табылатындығы белгілі болды. Монғол мен қазақ тіліне ортақ сөздер кірме лексика тұрғысынан емес, генетикалық біртұтастық тұрғысынан қарастырылды. Қазақ сөйленістеріндегі араб-парсы негізді элементтердің солтүстік-батыс және оңтүстік, шығыс аймақтарда көбірек ұшырайтындығы айқындалды.


6. Туыстық атаулардың аналитикалық және синтетикалық тәсіл арқылы жасалу жолдары анықталды.


Қорыта айтқанда, зерттеудің теориялық маңызы тіл-сөздік-мәдениет феномені мен коммуникация мәселелерін кешенді түрде зерттеуден көрінеді. Тіл мен коммуникациядағы мәдениеттанымдық фактордың рөлін өз дәрежесінде бағаламаушылықтың және оны лексикографиялаудың заңдылықтарына жеткілікті назар аудармаушылықтың нәтижесінде тілдегі идиоэтникалық бірліктердің мәдени семантикасының отандық сөздіктерде қажетті деңгейде бейнеленбеуі орын алды. Зерттеуде лексикографиялық туындылардағы тіл және ұлттық ерекшеліктер түріндегі мәдениет арасындағы өзара байланыстылықты ашудың негізгі тәсілі мен басты құралы ретінде диалог ұғымы алынады. Сөздіктер, ерекше жанр ретінде, осы диалогтің бейнелену нысаны мен құралы ретінде көрінеді. Бұл жердегі диалог, диалог болғанда, ерекше диалог. Лексикография мәдениеттер мен ұрпақтардың диалогіне бағдарланған ерекше функциясы атқарады.


Туыстық атаулар тәрізді әдет, ғұрыпқа байланысты сөздердің мағынасындағы мәдени компонентті ашу арқылы халықтың мінез-құлқын, менталитетін білуге болады. Сөздік – қоғамның ұзақ жылдарды қамтитын жады, ұлттың тілдік саулығы мен тарихи жадының негізі, тілдік ақпараттық кеңістікті таптаурын ететін, шегендейтін қабілеті бар ұлттық байлық, игілік  ретінде ұғынылатын болғандықтан, ондағы туыстық атаулардың құрамы мен құрылымының жүйелі түрде қамтылуы аса маңызды мәселелердің бірінен саналады. 


ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР:


1. Гумбольдт В. О сравнительном изучении языков применительно к разным эпохам их развития истории языка // Звегинцев В.А. История языкознания XIX-XX веков в очерках и извлечениях. М.,1964. 3-е изд. С.73-85.


2. Сарыбаева М.Ш. Система обозначения родства в английском, русском и казахском языках: дисс… канд.филол.наук. – Алматы, 1991. – 184 с.


3. Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. –М.: Изд-во АН СССР, 1961. –С. 1-82; Номинханов Ц.Д. Термины родства в тюрко-монгольских языках // Вопросы истории и диалектологии казахского языка. –Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. Вып.1. – С.42-48; Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. I-IV. СПб., 1888-1911; Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. – Казань, 1861; Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречии. СПб., 1869. Ч.1-2.


4. Махмудов Х., Мұсабаев Ғ. Қазақша-орысша сөздік. Екінші басылым. Алматы, 1988. – 670 б.


5. Киргизско-русский словарь. – Оренбург, 1897. – 442 с.


6. Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // Известия АН. Отд. л-ры и языка‚  –1940. Вып.3. – С. 89-117.


7. Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде. Этнолингвистикалық сөздік. 1-том. Адам. Алматы, 2009.


8. Киргизско-русский словарь. – М.: 1985, 1-том. – 850 c.


9.  Кушербаев Ж. «Краткий русско-киргизский дорожник со словарем. Омск, 1911. – 350 c.


диссертацияның негізгі мазмұны төмендегі басылымдарда жарияланды:


1. Түсіндірме сөздікке әдет-ғұрыпқа байланысты лексиканы сұрыптап алу туралы // Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің 75-жылдығына арналған «Қазақ филология ғылымы: тарихы, бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция материалдары. – Алматы, 2003. – 64-66 бб.


2. Сөз мағынасындағы мәдени компонент туралы // Тілтаным. – 2004. — № 3. –102-105 бб.


3. Туыстық атаулардың сөздіктерде берілу ерекшеліктері // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2005. – №2. – 67-73 бб.


4. Кейбір ұлттық ерекшеліктердің сөздіктердегі көрінісі жөнінде // «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –  Алматы, 2007.  – 190-192 бб.


5. Тілдік емес мамандық студенттеріне ағылшын тілін үйретудің тиімді жолдары // Ақтөбе мемлекеттік университеті Хабаршысы. – 2008. №1. – 90-93 бб.


6. Студенттерге морфология саласы бойынша тест тапсырмаларын ұйымдастыру // «Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесі: даму проблемалары мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Қызылорда, 2008. – 242-246 бб.


7. Әдет-ғұрыпқа байланысты лексиканың қазақ сөздіктерінде берілу ерекшеліктері // Тілтаным. – 2005. — № 3. – 76-79 бб.


8. Туыстық атауларды лексикографиялау туралы // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2010. – №1. – 90-93 бб.


9.  Туыстық атауларды лексикографиялаудың құрылымдық мәселелері // Тілтаным. – 2010. –  №1. –233-238 бб.


 


Р Е З Ю М Е


на автореферат диссертации на соискание ученой степени


кандидата филологических наук по специальности


10.02.02 — казахский язык


                       Диуанова Райкүл Кенесбаевна


Особенности лексико-семантической структуры и          лексикографирования наименований родства в казахском языке


 


Актуальность исследования. Система наименований и терминов родства казахского языка представлена огромным количеством языковых единиц, содержащих крайне разнообразную информацию и фоновые знания этнокультурного характера. В них наиболее ярко отражены мировосприятие, система духовных ценностей, культурно-поведенческих стереотипов, морально-этическое мировоззрение казахского народа. Актуальность исследования предопределяется прежде всего необходимостью лексикографического научного осмысления наименований и терминов родства с точки зрения ее ценности как лингвострановедческого, лингвокультурологического феномена.       Словари, безусловно, являются одним из наиболее продуктивных форм отражения взаимосвязи и отношений языка и культуры, культуры и лексикографии, поскольку в них фиксируется многовековой коллективный духовный опыт нации, поэтому правомерно сичтаются одним из наиболее эффективных источников изучения страны, народа, его языка и обычаев. Следовательно, актуальность данного исследования связана с необходимостью системного лексикографического изучения терминов и названий родства казахского языка, которые являются едва ли не самыми богатыми по своему составу и содержанию  среди других тюркских языков.


Актуальность исследования связана также с необходимостью исследования названий родства в антропоцентрической парадигме, так как  они  несут необычайно яркую самобытную  лингвокультурологическую  информацию об историческом прошлом казахского народа, о внутрисоциальной структуре, институте отношений и др.  в казахском сообществе прошлых столетий.


Объект исследования. Совокупность терминов и наименований, обозначающих родство в казахском языке.


Предмет исследования.  Лексико-семантические особенности и специфика лексикографирования терминов и наименований родства в казахском языке.


Цели и задачи сследования. Основная цель исследования – определение лексико-семантических и этнолингвистических особенностей терминов и названий родства  в словарях казахского языка.  Для достижения указанных целей ставятся следующие задачи:


— выявить лексико-семантическое содержание лексики, отражающей национальную специфику;


— раскрыть содержание страноведческой и лингвокультурологической информации как этнокультурного компонента, входящего  в состав фоновых знаний в процессе лексикографирования;


— определить состав и структурно-семантические особенности   в системе наименований, обозначающее  родство;


— определить лексико-семантические и лексикографические принципы анализа системы терминов и названий родства;


— на основе историко-семантического анализа системы наименований родства  указать как их общие (интегральные), так и  отличительные (дифференциальные) признаки;


— определить пути и методы лексикографирования терминологической лексики и терминологических фразеосочетаний, нетерминологических названий, обозначающих родственные отношения в казахском языке;


— комплексное описание дефиниций наименований родства в толковых словарях;


— рассмотреть закономерности лексикографирования названий родства в переводных словарях и указать оптимальные пути их правильного перевода;


— выявить специфику подачи наименований родства в этнолингвистических, лингвострановедческих, лингвокультурологических словарях.


Научная новизна и результаты исследования:


— определена наиболее полная система наименований родства в казахской лексикографии;


— дано описание страноведческого и лингвокультурного, социокультурного значения лексики, относящейся к названиям и терминам  родственных  отношений в лексикографической системе казахского языка на основе фоновых знаний;


— определены лексический состав, историческая и лексико-семантическая структура наименований родства;


— указана значимость ономасиологических, текстовых, этнографических паремиологических  языковыз материалов в процессе лексикографироания названий родства;


— определены пути и методы совершенствования при лексикографировании терминологических лексем, фразеосочетаний м нетерминологических названий, обозначающих родство в казахском языке;


— показаны закономерности историко-семантического развития, формирования терминов родства, основанных на принципе преемственности дихотомии «язык и нация», «язык и культура»;


— указаны особенности лексикографирования терминов и названий родства в толковых, переводных, этнолингвистических словарях.


    Методы и приемы исследования. В диссертации использованы описательный, сравнительный анализ, приемы компонентного, статистического анализа, а также  проведена  семантическая типология наименований и терминов родства.


    Теоретическое и практическое значение исследования. Результаты исследования  в определенной степени будут способствовать расширению теоретической и практической базы национальной лексикографической науки, а также конкретизации, развитию отдельных положений и теоретических проблем исторической лексикологии, исторической диалектологии, этнолингвистики, лингвострановедения, лингвокультурологии и др.


Результаты и положения диссертационного исследования могут быть использованы при написании монографических исследований по теоретическим и практическим проблемам исторической  лексикографии,  исторической лексикологии, подготовке учебников и учебных пособий в высших учебных заведениях, а также при проведении спецкурсов и семинаров, чтении лекции по лексикологии, лексикографии, исторической семантике и др.


Основные положения, выносимые на защиту.


— на основе фоновых знаний и семантических значений слов  система  наименований родства казахского языка определена как  важный этнокультурный компонент, отражающий специфику национального менталитета;


—  термины и наименования, обозначающие родственные отношения в  казахском языке по своему семантическому  составу и структуре составляют  один из наиболее богатых лексических групп среди прочих тюркских языков;


— названия родства казахского языка образованы на основе таких типов семем: Д1, Д2; К1, К2, К3;


— наименования родства казахского языка должны быть полностью охвачены при составлении многотомных толковых словарей как особая лексическая группа, обладающая лингвострановедческой, лингвокультурологической потенциями;


— анализ номинативных, когнитивных, семиотических, лингвокультурных, этнолингвистических и др. аспектов наименований родства позволяет выявить системную связь между объективной действительностью и мировосприятием, менталитетом казахского этноса благодаря экстралингвистическим факторам в их семантике.


Апробация работы. Основные положения и результатаы исследования отражены в материалах международных и республиканских научно-практических конференций и в 9 научных статьях.


Структура диссертации.  Диссертация состоит из введения, двух основных разделов, заключения и списка использованной литературы.


 


Summary 


Diuanova Raikul Kenesbaevna


  on dissertation for scientific degree of candidate of philological sciences. Speciality 10.02.02 — the Kazakh language


The semantic structure of related names in the Kazakh language

and their lexicographical peculiarities


 


The topicality of the research. All people have words that denote their own national peculiarities and habits. They include both spiritual and material values. Among them are the related names which have long and rich history for the centuries. It is of great importance for intercultural communication as well. Of all Turkic languages Kazakh is known to be the language rich of the related names.


The topicality of this research consists in the fact that the whole systematic structure of the related names in Kazakh language hasn’t been studied before. During the last researches concerning the lexical and semantic structure and composition of the related names, there haven’t been studied their cognitive significance in culture and country studies, the cultural components in word meaning haven’t been revealed, and finally all the lexicographical natural laws of problems mentioned above haven’t been determined in the Kazakh dictionaries.


A dictionary is known to be one of the most effective forms of description of relationship between a language and culture as well as a form of link between culture and lexicography. The special research is of great importance so that one can know the word combinations and phrases that have the cultural, spiritual meaning and value, and be aware of the inner and outer phenomena of Kazakh ethnos for centuries. It is known that the word combinations of the names which are studied from the viewpoint of cognitive linguistics and language learning through study of culture are the particular structure of culture that depict the spiritual world of nation and has a profound meaning and ethno-cultural matter.


Nowadays linguistics is considered from the viewpoint of anthropocentric tendency. Anthropocentric paradigm considers the language and the consciousness in the interconnection. This direction pays a particular attention to the language cognition. It’s necessary to consider the spiritual culture of the related names systematically together with the cognitive experience of nation.


The aim and the objectives of the research. The main aim of this research is to reveal the particular features of giving the words that have the meaning of habits including the related words in the Kazakh dictionaries. The lexicographical compounds which come across in the given research have their peculiarities of giving the related names. For instance, the aim of the research of the related names structure in bilingual dictionaries is to define the structural, semantic and ethno- linguistic peculiarities in the system of related names and to make a correct translation as well. The main objectives of the research is to determine the principles of the lexical and semantic and lexicographical analysis of the related words in a dictionary, and from this viewpoint to describe the above-mentioned words in the Kazakh dictionaries and to define the ways and the methods of improving this problem. The basic objectives are as follows:


— to study the semantic structure of the words that depicts the national particular features;


— to reveal the cultural components in the word meaning, i.e. the main matter of country and culture learning habits;


— to determine the structure and the structural and semantic peculiarities of the related names;


— to give a characteristics to the system of the related terms;


— to analyze both the integral and differential signs of the system of the related names;


— to reveal the structure of the terminological lexemes, terminological phrases, non-terminological names that mean the relationship in the Kazakh language;


— to determine the historical and semantic peculiarities of the related names;


— to reveal the natural laws of lexicography in the explanatory dictionaries of the related words;


— to consider the natural laws of lexicography in the translation dictionaries of the related names;


— to determine the particular features of the related names in the ethnolinguistic dictionaries as well as dictionaries of language learning and language learning through a study of culture.


The scientific novelty and the results of the research:


— the whole structure of the Kazakh related names is defined;


— the semantic structure of the related words is considered;


— the structure of the onomasiological, stylistic and ethnographic information concerning the related names is specified;


— the structure of the terminological lexemes, terminological phrases, non-terminological names that mean the relationship in the Kazakh language is revealed;


— the historical and semantic peculiarities of the related names are determines;


— the particular features of lexicography of the related names in the explanatory, translation and ethnolinguistic dictionaries are shown.


The theoretical significance of the research. The structural and semantic research of the related terms has been carried out in the given dissertation. Besides the terms there are a lot of related lexemes and related phrases in the system of the related names. The composition of the above-mentioned word combinations have been determined in this work. For the first time the system of Kazakh related names have been studies from the viewpoint of the lexical composition and the natural laws of lexicography in this work. The scientific results and conclusions of the research may be used in the further development of the theoretical problems in such fields as the theory and practice of lexicography, historical lexicology, historical dialectology, ethnolinguistics, language learning through study of a country, language learning through study of culture and other scientific subjects.


The practical value of the research. The materials, theoretical conclusions and principles of this research enable to make new grounds concerning the Kazakh lexicography. The results and the conclusions of the research can be used to study the theoretical and practical problems of historical lexicology and historical lexicography, the history of general linguistics, to make monographs, manuals for the high educational institutions as well as for special courses and seminars on lexicology, historical semantics and lexicography.


The basic conclusions submitted for the defense:


— among the Turkic languages the related names of the Kazakh language makes a rich lexical group from the viewpoint of composition and structure;


— the sememes of the related names of the Kazakh language have been made by means of the types D1,D2, K1,K2,K3;


— the multi-volume explanatory dictionaries for general use must include the system of the related names as a special lexical group from the viewpoint of language learning through study of a country and language learning through study of culture;


— by means of analyzing the cognitive, semiotic, language and cultural, ethno-linguistic and other aspects of nomination and function of the related names one can reveal the extra-linguistic factors of their semantics, the objective reality and the mentality of world perception of the Kazakh nation.


The introduction gives a brief information concerning the topicality of the research, its aim and the objectives, the theoretical and practical significance, the scientific novelty, the methods as well as the conclusions submitted. It also contains the information about the preliminary discussion of the dissertation and the list of scientific publications.


The first chapter describes the lexical and semantic composition and the structural peculiarities of the related names. The author makes an attempt to study and to make a comparative analysis of a function of the related names and their prevalence in the Turkic languages.


The lexicography peculiarities of the related names in lingual explanatory, bilingual translation dictionaries, their various types and genres in these dictionaries are shown completely in the second chapter.


The conclusions deal with the role of the related names in the general vocabulary, their semantic structure and lexicography peculiarities as well.





Написать комментарий
Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *


Бұл сайтта Қазақстанның түкпір-түкпірінен жиналған қазақ тіліндегі рефераттар мен курстық және дипломдық жұмыстар ұсынылған. Қазіргі таңда www.topreferat.com.kz сайтының қазақ тіліндегі жұмыстар базасы бүкіл интернеттегі ең үлкен база болып табылады! Біздің базадағы жұмыстар саны 15000-нан асады. Біз бұл жетістікпен тоқтап қалмаймыз! Біз базамызды одан әрі толықтырамыз.
» » Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері

© 2011-2016 Скачать бесплатно на topreferat.com.kz курсовые, дипломные и рефераты на телефон, на планшет и на компьютер.
При копировании материала активная ссылка на источник обязательна.


Мнение посетителей:
 

После 9 класса Вы:

Пойду в 10, 11, закончу школу полностью
Пойду в Колледж
Пойду в ПТУ
Пойду работать
Снова пойду в 9 класс

 
 
Похожие:
  • Тіл дамыту жүйесі
  • Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктер ...
  • Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының ономастикалық кеңістігінің лингвом ...
  • Миссионерлік әдебиеттің қазақша аудармаларының тілі
  • Тарихи ономастикалық кеңістік (Х-ХІV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінд ...
  • Фразеологизмдердің сөздіктерде берілуі
  • Махмұд Қашғари — өз заманының энциклопедист ғалымы
  • Отбасы құқығы
  • Қазақ лексикографиясының даму тарихы диплом жұмысы
  • Заң терминдері. Қазақ терминологиясы диплом жұмысы
  • Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті парадигма диплом жұмысы
  • Заң терминдерінің қалыптасу және даму диплом жұмысы
  • Қазіргі кездегі ағылшын тіліне түркі тілінен енген кірме сөздер курстық жұм ...
  • Туыс халықтарға қазақ тілін ортақ сөздер арқылы үйрету курстық жұмыс
  • Сөздіктің түрлері курстық жұмыс
  • Сөздік құрастырудың негізгі мәселелері курстық жұмыс
  • Дәстүрлі отбасы және отбасылық қарым-қатынастар курстық жұмыс
  • Қытай қазақтары тілдік ерекшеліктерінің зерттелу жайы реферат
  • Қазақ мақал-мәтелдерінің гендерлік сипаты реферат
  • Менің жанұям реферат