Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының семантикалық аспектісі
Сөйленімде іске асып жатқан кез келген іс-әрекет белгілі бір мезгіл ішінде және белгілі бір орында, яғни кеңістікте жасалып жатады. Сонда қимылдың белгілі бір уақыт бойындағы өту сипаты оның кеңістіктегі қозғалысымен сәйкес келеді немесе қозғалыстың өтуі уақытпен сипатталады. Қимылдың уақыт сызығында нақты өту орнының болу/болмауымен байланысты уақытқа қатысты нақты шақтылық/жалпы шақтылық (временная локализованность/ нелокализованность) категориясы бар. Ол категория сөйленімді уақытқа қатысты нақтылық/жалпылық жағынан сипаттайды. Мұндағы нақты шақтылық уақыт сызығында нақты орны бар нақты оқиғаны – жеке денотативті жағдаятты, ал жалпы шақтылық нақты ақиқат шындықтың жалпыланған, дерексіз үзінділерін немесе бірқатар денотативтік жағдаяттардың жалпылануын білдіреді. Соңғы жағдайда жалпы шақтылықтың уақыт сызығындағы орнын дәл көрсету мүмкін болмайды [27, 38]. Бұл категорияның берер грамматикалық, лексикалық мағынасын шақ категориясы салмағымен өлшей аламыз. Шақ формасы шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық (ары қарай ШЛ/ШБЛ) оппозициясын көрсетуде белсене қызмет етеді. Осы шақ формасы нақты іс-әрекеттерді білдіруде кең түрде қызмет атқарады. Сол сияқты өткен шақтағы да, келер шақтағы да нақты жағдайдың функционалдық мағынасын анықтай аламыз. Локалдылық/бейлокалдылықтың (Л/БЛ) қарама-қарсылық ұғымын ажыратуда етістіктің түрлері мен шақ категориясы үлкен мүмкіндік туғызады.
«Временная локализация – это фиксация описываемых событий на временной оси, где точкой отсчета служить момент речи» [28, 78]. «Пространственная локализация – заключается в фиксации описываемых событий относительно целового текста речи, в указаниях типа “здесь/не здесь» [29, 30].
Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықты семантикалық категория ретінде тану үшін нақтылық/жалпылық негізінде байланысқан барлық тіл деңгейі бірліктерін қимылдың тұрпат межесі ретінде қарау керек, сол кезде категорияның өзі семантикалық категория мәртебесін алады. Белгілі бір ой жалаң бір грамматикалық формамен ғана берілмей, өзара әрекеттес тілдік құралдар арқылы жұмсалатындығын ескерсек, семантикалық категорияны белгілі бір семантикалық функцияларды атқару үшін өзара әрекеттес болуға қабілетті әртүрлі тілдік құралдардың жүйесі деп анықтауға болады. Басқаша айтқанда, “семантикалық категория – түрлі тілдік құралдармен берілетін ой мазмұны жүйесінде көрінетін бірліктер мен элементтер” [30, 135]. Тілдегі осындай семантикалық категориялардың бірі − локалдылық/бейлокалдылық. Бұл категорияның мазмұны − уақыт ағымымен өлшенетін нақты бір қимылдың нақты бір шаққа шоғырлануы, өту шегінің, орнының анықтығы және жалпылық сипаттағы бір немесе бірнеше қимылдың барлық шаққа бірдей ұдайы түрде, қайта қайталанып, дағдылы қалыпта жұмсалуы. Ал іс-әрекеттің белгілі бір шаққа шоғырлануы немесе ұдайы түрде барлық шақта жалпылық сипат алуы уақыт ағымын білдіретін түрлі тіл деңгейіне жататын құралдардың топтамасы локалдылықтың функционалды-семантикалық өрісін құрайды. Бұл категорияның семантикалық негізін етістік сөз табы, субъекті мен объекті және қимылдың нақтылығы мен жалпылығын танытатын лексикалық бірліктер құрайды. Қобыздың қыл ішегінен азынай ақтарылған дыбыс үй ішін кернеп барады. Қос ордаға сыймай, сыртқа шығар жол іздегендей, өкси күңіреніп, йіріле толқып аңырайды (М.Мағауин) (жалпылыққа құрылған сөйленім). Айдабол ауыр ұйықтайды. Түнде әлденеше рет оянатын; тіпті, басына барып отырады. Кейде селк етіп, көзін ашып алады. Бақырайған өлі жанары әлденеге қадалған күйі аз жатып, қайта қорылға басады. Кейде бастырылып, сандырақтайды (М.Мағауин) (жалпылыққа құрылған). Алдымен салдың серіктері өнер көрсетеді. Ат үстінде әр түрлі ойын жасап таңырқатады. Аяқтарына сырық байлап жаяу жарысып, өтірік-шынды күресіп, қыран-топан күлкіге батырады. Би билейді. Ән салады. Бірінен-бірі өтеді (М.Мағауин) (жалпылыққа құрылған). Дәрігер сол сәтінде-ақ ем жасауға кірісті. Әлдеқайдан ұзындығы тура сынық сүйем, сүңгідей аппақ инесін суырды (М.Мағауин) (нақтылық). Ертеңінде таң бозынан атқа мінді, суыт жүріспен, екінті әлетінде межелі жеріне жетті (М.Мағауин) (нақтылық). Осы сөйленімдерде қимылдың белгілі бір шаққа нақтылана және ұдайы түрде жалпылық сипат алуына қатысты тілдік бірліктер (анықтауыш, жалғаулық, мекен, мезгіл пысықтауш құралдар) қимыл-әрекетті білдіретін етістікпен қатысты қаралады. Етістіктің деңгейімен ғана шектеліп қоймай, локалдылық мағына басқа тілдік құралдар арқылы да берілуі және нақтылануы мүмкін. Бірінші сөйленімде созылыңқы қимыл -п барады аналитикалық форманты арқылы дамып, күшею мағынасын білдіреді. Бұл жерде қимылдың өрши түскендігіне қатысты мағынаның орын алғандығын көреміз. Кернеу негізгі етістігі барады көмекші етістігімен тіркесе отырып, адамның ішкі жан дүниесін күңірентіп алып бара жатқан қобыз үнінің аянышты халге түсіретіндігін көрсететін мағын үстеп тұр. Сыймай, өкси, иіріле лексемалары аналитикалық формалы етістіктермен тіркесе отырып, қимылдың дағдылы қалпын жалпы осы шаққа негіздей отырып жалпылық мәнді білдіреді. Себебі бұл жердегі іс-әрекеттерді жасаушы адам (субъекті) жоқ, тек жалпылық ұғымдағы адамзаттық емес, заттық сипаттағы қимылдың орын алып тұрғандығын көреміз. Екінші сөйленімде қимылды жүзеге асырушы субъекті біреу ғана, қимылдың нақты қашан болғандығы және біреу емес, бірнеше қимыл-әрекет жасалып жатқандығын көруге болады. Айдаболдың әр түн сайын дұрыс ұйықтамайтындығы дағдылы қалыпқа айналған. Ол дағдылықты кейде талғаулықты жалғаулығының орын алуымен түсіндіреміз. Бір түнде бір-ақ рет емес, әлденеше рет оянатындығының да жалпылық сипаты көрінеді. Үшінші сөйленім жалпылыққа, соның ішінде үнемі, ұдайылық сипатқа құрылған. Себебі, қимылды жасаушы субъекті біреу ғана емес. Олар − өнер көрсетуші салдың серіктері. Олардың біреуі би билесе, біреуі ән айтса енді біреуі жаяу жарысса, келесісі күлкіге батырып бар өнерлерін салып жүр. Ыңғайлас, біртектес сипаттағы қимылдар бір мезгілдің бойын қамтығанымен, нақты қай қимыл бірінші болып жүзеге асатындығы анық көрініп тұрған жоқ. Бұл жердегі қимыл тізбектеле бір ізбен жасалып жатқан жоқ. Арасына уақыт салып, әр жерде әр өнерпаз өздерінің білетін өнерлерін көрсетіп жүр. Ол өнерлері (іс-әрекеттері) бір уақыт ағымын ғана қамтымайды, әр мезгілде жүріп отыруы мүмкін. Кейінгі екі сөйленім нақтылыққа құрылған. Іс-әрекетті жасаушы субъектілері анық әрі нақты қандай кәсіптің иесі екендігін анық көруге болады. Сол сәтінде-ақ сияқты нақты мезгілді білдіріп тұрған лексемалық бірлік кірісті етістігімен тіркесе отырып, іс-қимылдың басталғандығын, дәрігердің өзінің ісіне көше бастағандығы нақты бір уақытты қамтып тұр. Оны сөйленімнің мазмұнынан анық байқаймыз. Мұндай “мазмұннан ® формаға қарайғы” бағытқа негізделетін зерттеу құрылымдық грамматикадағы белгілі бір деңгейге жататын тілдік құралдар шеңберінен шығып, одан күрделі әр деңгейге жататын тілдік құралдарды тұтастықта алып қарауға мүмкіндік береді.
ФСӨ-лердің құрылымына қарай бірнегізді және көпнегізді деп бөлеміз. Көпнегізді ФСӨ-лер өз ішінде құрылым жағынан екі топқа ажырайды. Бірі − босаң (диффузный) құрылымды өріс: мұндай өріс типтерінің құрылымындағы орталық (ядро, негіз) бөлік пен шеткі (перифериялық) бөліктерін, жалпы өріс құрамындағы тілдік құралдардың байланысын анықтау қиын. Мысалы, белгілілік, белгісіздік өрісі. Қазақ тілінде «белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының өрісін сілтеу есімдіктері мен жалпылау, белгісіздік есімдіктері, ал шеткері өрісін тәуелдік жалғаулары, табыс септігі, көптік жалғаулары, синтаксистік құралдар құрайды» [31, 18]. Яғни қазақ тіліндегі, сонымен қатар орыс тіліндегі де белгілілік/белгісіздік категориялары ФСӨ түзуде тілдік жүйедегі белгілі бір морфологиялық категорияны негіз не өзек етіп алмайды. Бұл мағыналарды беретін тілдік құралдар тілдің әр деңгейінде жатқан, әрі белгілі бір грамматикалық категорияның немесе топтың өзі емес, оның жекелеген мүшелерінен тұрады. «ФСП О/НО в русском языке представляет собой тип поля, характеризующегося сложной полицентрической структурой» [32, 187].
Екіншісі − орталық бөлігі айқын көрініп тұратын «қатаң» (компактной) құрылымды көпнегізді өріс: субъектілік-объектілік. Бұл өріс негізінен грамматикалық септік категориясына негізделеді, бастауыш қызметіндегі атау септік формасында тұрған зат есімдер мен есімдіктер субъектілік өрісінің орталығы, өзегі болады. Алайда септік бұл ФСӨ-лердің жалғыз орталық бөлігі емес, осы субъектілік-объектілік қатынасты білдіретін басқа да тілдік құралдарды негіз етуі мүмкін. Екінші бір зерттеу жұмыстарында қатаң құрылымды көпнегізді өріс бірнегізді өрістің екінші түріне жатқызылып, кешенді (геторогенді) бірнегізді өріс (шақтық локалдылық) деп аталады. Және ол былайша түсіндіріледі: «Қатаң құрылымды көпнегізді өрістерді ядро тұрақсыздығына қарамастан бірнегізді өрістер қатарында қарау қажет. Өйткені мұндай өрістердегі тілдік құралдар өрістің әртүрлі орталығын (ядросын) құрамайды. Олар өріс ішіндегі бір орталықтың бір-бірімен өзара әрекеттесіп, байланыста болатын элементтері. Сондықтан мұндай өрістер орталық және периферияға ажыратылмайды [33, 234].
Тілде локалдылық /бейлокалдылық мағынаны анықтауға құрылған түрлі тіл деңгейіндегі тілдік бірліктер жүйесі тұрпат межесі тұрғысынан түсіндіріле отырып топтасады. Міне, осы топтама шақтық локалдылықтың функционалды-самантикалық өрісін тудырады. Басқа өрістер секілді шақтық локалдылық өрісінің де орталық компонентері болады. Ол орталықты білдіретін тілдік бірліктер − субъекті мен объектінің нақтылығын/жалпылығын білдіретін тілдік бірліктер. Олар: халық, адамзат, әркім кейбір, кезкелген, уақыт, өмір, тарих. сондай-ақ жақтық-жалпылық мәндегі синтаксистік құрылымдар: Қайратыңа әдісіңді жолдас ет, әдісіңе ақылыңды жолдас ет және жалпылық мәндегі белгісіз-жақтық синтаксистік құрылым: Түйедей бойың болғанша, оймақтай ойың болсын. Бейлокалдылықтың орталығына мынадай пысықтауыштарды жатқызуға болады: кейде, ылғи, әдеттегідей, жылда, жыл сайын.. Шақтық локалдылық өрісінің шеткері өрісі (периферия) ретінде етістік категориялар атауға болады, басқа компоненттерінің арасында локалдылық пен бейлокалдылықты көрсететін ең негізгі әрі маңызды амал-тәсілдер қатарына жатады. Бұл етістік категориялар ШЛ/ШБЛ-тың семантикасын анықтауда үлкен сұранысқа ие.
Демек, көпнегізді ФСӨ-лер бір ғана грамматикалық орталықтан тұрмайды, орталық болу қызметінде кемінде екі тілдік құрал болу қажет саналады. Мұндай көпнегізді өрістер бірнегізді өрістерге ұқсас болып келеді. Ал босаң құрылымды (орталықты) өріс көпнегізді (полицентрический) өрістердің негізін құрайды. Мұндай өрістердің орталық бөлігі тұрақсыз, және олар тілдің әр деңгейінде шашырап жатады. Сонымен қатар макроөріс құрамындағы әрбір өрістің (микроөрістің) өзінің орталығы мен шеткі (перифериялық) компоненттері болады. Зерттеу еңбектерінде мұндай көпнегізді өрістердің бірнегізді өрістерге қарағанда көп екендігі айтылады. Бұл әр тілдің табиғаты мен құрылымдық ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Ал қазақ тіліндегі мұндай қорытынды тұжырымды функционалды бағытта ФСӨ-лер толық зерттеліп біткеннен кейін ғана айтуға болады деп ойлаймыз [13, 143]. ФСӨ болғаннан кейін оның ядросы (орталығы, негізгі өріс) мен перифериясы (шеткері өріс) болады. Тілде белгілі бір мағынаны беруде өзіне тән тілдік бірліктер болады, сонымен қоса сол мағынаны ашып кең түрде жеткізу үшін қолданылатын қосымша тілдік құралдар да болады [34, 293]. Мысалы, қазақ тіліндегі шақтық мағынаны білдіретін басты орталық − шақ көрсеткіштері болса, ал оған қосымша шеткері өрісіне уақытты білдіріп тұрған басқа да лексикалық бірліктер, синтаксистік құрылымдар кіреді. Әдетте грамматикалық категорияларды білдіретін арнайы грамматикалық формалар қатары болатын, ал кейбір категорияларды білдіріп тұратын не арнайы грамматикалық формасы, не синтаксистік құрылымы болмайтын сәттер де кездеседі. Бірақ өзінің мән-мағынасын, қызметін басқа грамматикалық категориялармен және мәтінмен біріге отырып әрі тығыз байланыса отырып атқара алады. Мұндай категорияға шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық (ШЛ/ШБЛ) категориясын жатқызамыз. Қазақ тілінде ШЛ/ШБЛ-тың ерекшелігін білдіретін арнайы грамматикалық формалар жоқ, бірақ осы ерекшелікті көрсететін басқа да грамматикалық категориялар бар. Олар амалдың өту сипаты категориясы, шақ категориясы, рай категориясы, модалділік категориясы. Бұл өрісте екеу, үшеу және одан да көп автономды орта жоқ. Сол себепті шақтық локалдылық өрісі ФСӨ-тің полиорталықты типіне жатпайды. Шақтық локалдылық өрісін арнайы күрделенген ішкі гетерогенді құрылымы бар және бір-бірімен тығыз байланысты әртүрлі деңгейдегі тілдік компоненттері жүйесінен тұратын ФСӨ-тің бәсең монорталық болып табылатын ерекше бір түріне жатқызу керек.
Сонымен, морфологиялық категориялар ФСӨ-лердің жалғыз грамматикалық орталығы, грамматикалық негізі емес. Ал бірнегізді өрістер орталықты құрайтын бір тілдік жүйе бірліктері мен оның тілдік ортасынан тұрса, көпнегізді өрістер бірнеше (екі, үш, және одан да көп) грамматикалық не лексика-грамматикалық жүйе мен олардың әрқайсысының тілдік орталарының бірлігінен тұрады. Демек бірнегізді өрістерде «жүйе-орта» құрылымы біреу ғана болса, көпнегізді өрістерде «жүйе-орта» құрылымының бірнешеуі (екі, үш не одан да көп) болады. Мұндағы «жүйе» деп отырғанымыз өріс орталығы, ал орта сол өрістің қосалқы бөліктері (перифериясы), сөйлеу жағдаяттары, контекст т.б. [13, 144].
Ал функционалды семантикалық категориялар сөйлеу жүйесінде ФСӨ-лер құрумен сипатталады. ФСӨ ішкі мазмұннан және соны беретін тілдік құралдардың бірлігінен тұрады. ФСӨ-нің ішкі мазмұнын семантикалық категориялар (темпоралдылық, аспектуалдылық, персоналдылық т.б.) құраса, сыртқы тұрпатын лексикалық, грамматикалық құралдар құрайды. ФСӨ-тің ішкі мазмұнын оның мазмұн межесі, ал тілдік құралдар бірлігін оның тұрпат межесі деуге болады. Семантикалық категория ретінде қарастырылғанда басқа семантикалық категориялардан ерекшеліктері, басқа семантикалық категориялармен байланысы, астас келу сипаттарына талдау жасалады, талдау кезінде мағынадан формаға қарайғы бағыты ұстанады. семантикалық категорияларды анықтау кезінде, ең алдымен, мағынадан формаға қарайғы зерттеу бағыты бойынша талдау жасалады. Грамматикалық шақ категориясы шақ формалары арқылы грамматикалық шақ мағынасын білдірсе, шақтың семантикалық категориясы сөйлеуден көрінетін әр деңгейге жататын тілдік құралдар арқылы қимылдың өту мерзімін білдіреді. Бірінде мағына бір грамматикалық форма арқылы беріледі, екіншісінде әр деңгейге жататын тілдік құралдар кешені арқылы беріледі [13, 144]. Шақтық локалдылық семантикалық категориясы сөйлеу жағдаятындағы қимылдың нақтылығын бір уақыт бойымен өлшей отырып, орналасу орнының анықтығын/жалпылығын, ұдайы шақтылығын, қайта қайталануын, барлық шақта қолданыс табатындығын сипаттайды.
Л/БЛ грамматикалық категория емес деп санаймыз (егер бір-біріне қарама-қарсы қойылған грамматикалық формаларды осы жүйеде анықтасақ), ол − түрлі деңгейдегі амал-тәсілдер жүйесінің оппозициясы. Шақтық локалдылықтың орталық компоненттері қатарына субъекті мен объектінің конкреттік/жинақтық ұғымын білдіретін амал-тәсілдер енеді. Топталған субъектілер (әркім, кез келген, адамдар, уақыт, өмір, тарих т.б.) және сөйленімнің синтаксистік құрылымында кездесетін жинақты-жақтық (обобщенно-личные) ұғымдағы субъекті мен қимыл-қозғалыс жинақты қызмет атқарады: Қайратыңа әдісіңді жолдас ет, әдісіңе ақылыңды жолдас ет. Мұндағы бастауыш мүше сен жасырын тұр, әмбе көпшілікке қаратылып айтылған қанатты сөз болады, яғни субъекті жалпылық қызметте тұр, сонымен қоса жинақтық ұғымдағы белгісіз-жақтық (неопределенно-личные) тілдік бірліктерді де бір-бірімен салыстыра отырып бейлокалдық өрісіннің функционалдық семантикасын көрсетеміз: Түйедей бойың болғанша, оймақтай ойың болсын. Бұл сөйлемде бастауыш мүше жоқ, яғни субъекті белгісіз. Шақтық бейлокалдылықты білдірудегі бірден бір ең маңызды сөйлем мүшесі – пысықтауыш: кейде, күнде, ылғи, жыл сайын, күн сайын, ертең, әрқашан..Етістіктің мағыналық бір түрі шақтық локалдылықтың басқа компоненттерінің арасында локалдылық пен бейлокалдылықты көрсететін ең негізгі әрі маңызды амал-тәсілдер қатарына жатады. Бұл етістіктерді ШБЛ-тың семантикалық белгісін анықтауда қолданамыз.
Субъектінің кеңістіктегі қалпын білдіретін етістіктер. Бұл ұғымдағы етістіктер адам немесе жанды-жансыз заттардың еш қозғалыссыз бір қалыптағы күйін білдіреді. Бір кішкене бөлмеде Мұқан ұйықтай алмай жатты (Қ.Әбдіқадыров). Қасында не аяқ жағында көрпенің астында Көксерек жатады (М.Әуезов).
Үздіксіз қайта-қайта қайталануды білдіретін көмекші етістіктер. Бұл амал-әрекетер созылыңқылық сипатта емес, тез жасалатын табиғат құбылысына қатысты және еш қозғалыссыз бір орындағы мекендік мағына береді (кіру, шығу, отыру, тұру): Қар жауып тұр. Сәкен кітап оқып отыр.
Амалдың созылыңқы сипат алатындығын аңғартатын етістіктер. Бұл етістіктерде дерексіз ұғым басымырақ. Созылыңқылық мағына қимылды жүзеге асыратын адамның бір қалыптағы жай-күйінен көрінеді: Ол қатты ойланып отыр. Сәкен бар білгенін айтып отыр.
Қимыл-әрекеттерді жол-жөнекей жүзеге асыратын етістіктер. Амал-әрекеттің жол-жөнекей нысанға қатысты жасалу қарқыны, жасалу тәсілі жағынан созылыңқы мағына беретіндігін көруге болады.Кітап оқи отыр. Тамақ ала отыр.
Іс-әрекеттің күнделікті қалыптағы күйін аңғартатын етістіктер. Бұл етістіктерден осы шақтық мағына беріп тұрғандығы және қимылдың күнделікті жай-күйін аңғартатын бейтараптық мағына көрінеді. Кітап оқып отыр.Түскі асын ішіп отыр.
Қимыл-әрекеттің бір уақыт өсіне тәуелді тұрғанын анықтайтын етістіктер уақытқа қатысты нақтылық мағынаны білдіреді. Кітап оқи отыр. Түс ауғанша сен мына кітапты оқып отыр.
Жоғарыда сөз болған мәселелерге қарай отырып, біз ШЛ-ты арнайы грамматикалық формалар жүйесі бар ФСӨ-тердің бірі деп тани аламыз. Бұл өрісте екеу, үшеу және одан да көп автономды орта жоқтың қасы. Сол себепті шақтық локалдылық өрісі ФСӨ-тің полиорталық типіне жатпайды. Шақтық локалдылық өрісін арнайы күрделенген ішкі гетерогенді құрылымы бар және бір-бірімен тығыз байланысты әртүрлі деңгейдегі тілдік компоненттері жүйесінен тұратын ФСӨ-тің монорталық болып табылатын ерекше бір түріне жатқызу керек. Кейінгі зерттеулерде шақтық локалдылықты семантикалық категория ретінде тану үшін оның құрамындағы семантикалық сыңарлардың оппозициялық қатынаста болу керектігі атап көрсетіледі. Шақтық локалдылық ұғымы локалдылық/бейлокалдылық деп көрсетілген екі элементтің бір біріне қарама-қарсы мағына білдіруімен түсіндіріледі. Ол дегеніміз, іс-әрекеттің кез келген бір нақты орын мен уақытқа тәуелділігі және іс-әрекеттің кез келген емес, дағдылы бір ғана уақытқа тәуелділігі, яғни ұдайы шақтылығы. Шақтық локалдылық ұғымын функционалды-семантикалық өріс ретінде тіл ғылымына алғаш поляк ғалымы Эрвин Кошмидер енгізді. Ол бұл категорияны аса бай тілдік/тілдік емес факторлар негізінде күнтізбелік-хронологиялық жағынан талдап, нақты шақтылық пен ұдайы шақтылықты өзара қарама-қарсы оппозиция түрінде сипаттай келе, олардың семантикалық ортасын анықтап берді.
Э. Кошмидердің айтуы бойынша, шақтық локалдылықтың негізгі мазмұны бір қырынан алғанда, нақты фактілердің өзіндік өту орнының бір бағыттағы уақыт бөлігімен байланысты болса, екінші қырынан, жалпы абстрактілі фактілердің анық түрде орны белгісіз және олардың белгілі бір уақыт бөлігіне тәуелсіз екендігін көрсетеді [35, 9]. Қазақ тілінде бұл семантикалық категорияның белгілі бір арнайыланған тұрақты грамматикалық формасы болмайды. Іс-әрекеттің бір уақытқа тәуелді, тәуелді емес екендігін мәтінге байланысты анықтай аламыз, мәтінде нақты шақтылық пен жалпы шақтылық оппозициялық қатынасы ашылады: Сол майдың 15-күні күн еңкейе жылқы суға жабылып, қара құл қауғаны қайқая тартып, жылқыны қандырып шығарып жатыр (Ш. Құдайбердиев). Сүйікті ер білген сырын сыртқа жаймас, артыңнан бір ауыз сөз айтып күлмес (Абай).
Локалдылық ұғымы бір бағыттағы, ассиметриялы түрде қайталанбайтын уақыт бірлігін сипаттайды, мұнда сөз болып отырған мәселе: тілдік семантикада түрлі іс-әрекеттер мен процестердің нақтылы орны мен олардың бір бағытта, қайталанбайтын уақыт бірлігіне тәуелділігі. Ал бейлокалдық (жалпылық) ұғымында ұдайы шақтылық бірлігіндегі ойлау процестері, психологиялық және эмоционалдық факторлар адам сана-сезімінде жалпы (абстрактілі) түрде көрініс береді. Іс-әрекеттің белгілі бір шақтың бөлігіндегі локалдылықтың семантикалық мағынасы жағынан мынандай уақыттың екі қырын даралап көрсетпекпіз: 1) семантикалық белгі темпоралдылық категориясымен тығыз байланысты екендігін аңғартады, белгілі бір уақыт бөлігіне іс-әрекеттің тәуелділігі, сол оқиғаның кейбір жағдайларда анық көрінбей тұратындығы немесе нақты бір уақытқа тәуелді екендігі айқындалады; 2) семантикалық белгісі локалдылықтың аспектуалдылық категориясымен де тығыз қатынаста болады, яғни іс-әрекеттің өту сипаты етістіктің аяқталған және аяқталмаған формаларына әсер ететіндігін көрсетеді. Нақты бір уақыттағы және ұдайы шақтылықтағы іс-әрекеттің өту сипатын мәтінге байланысты анықтайды.
Орыс тілінде функционалды грамматиканың негізін салушы А.В.Бондарконың еңбегінде ұдайы шақтылықта өтетін іс-әрекеттің үш түрі айқындалған: нақты қайталау (простая повторяемость), дағдылы қайталау (узуальность), топтаcтырылған қайталау (генерализованная повторяемость). Осы аталған локалды емес іс-әрекеттер етістіктің тиянақталмаған түріне сай келеді де, локалды іс-әрекеттерге бір ыңғайланған және топтастырылған қимыл-әрекеттер етістіктің аяқталған түріне сәйкес келеді [36, 217].
Тіл білімінің қай саласын алсақ та, өзінің жеке бір зерттеу объектісі, мақсаты, міндеті, әдіс-тәсілдері, зерттеу қырлары болады. Сол сияқты шақтық локалдылық категориясының да басты назарға алатын екі негізгі аспектісі бар: 1) нақтылық, белгілі бір уақыт осіндегі іс-әрекеттің орны мен жағдайлардың анықтылығына және белгілі бір уақыт бөлігіне немесе белгілі бір кезеңге тәуелділігі; 2) нақты емес, анық шегі жоқ қайталаулар, күнделікті әдет, уақыттан тыс іс-әрекеттер (вневременность), ұдайы шақтылық (всевременность), барлық шаққа байланысты іс-қимылдың өту сипаты, іс-қимыл не бұрын өтіп кеткен, не келешекте орындалады немесе орындалды. Осы көрсетілген қыры локалды іс-әрекеттер мен бейлокалды іс-әрекеттерді ажыратуға үлкен септігін тигізері анық.
Э.Кошмидердің шақтық локалдылықты ерекше бір семантикалық (ноэматикалық) категория ретінде алғаш ұсынып, даралап берген концепциясы оны тіл білімінде одан әрі зерттеп, толықтыруға өз ықпалын тигізеді. «Шақтық локалдылық» – неміс тіліндегі «Zeitstellenwert» және поляк тіліндегі «Wortosc miejes cowa wczasie» терминінен өз концепциясы негізінде аударылған және ғылымға енген тілдік категория [35, 131].
Функционалды грамматикада функционалды-семантикалық өріс ретінде танылып жүрген «шақтық локалдылық» терминімен қатар, осы ұғымда түсіндірілетін іс-әрекеттің өту орнына, уақытына байланысты қолданылатын «кеңістік локалдылық» [37, 133], «кеңістік қатынас», «локалдылық қатынас» терминдері бірінің орнына бірі алмастырыла жұмсала береді. Одан шақтық локалдылықтың функционалды семантикасы өзгермейді.
Локативтілік – кеңістіктік қатынас категориясын тілдік деңгейде түсіндіретін семантикалық категория. Сонымен қатар, кеңістіктік қатынастардың тілдің әртүрлі деңгейлік амал-тәсілдермен тығыз байланыстылығы оны ФСӨ ретінде тануға мүмкіндік береді [38, 265]. Локативтіліктің ФСӨ-інде бір-біріне қарама-қарсы қойылатын бірнеше орталық болмайды. Сол себепті ФСӨ-тердің полиорталықты түріне жатқызылмайды, сонымен қоса локативтілік өрісте бірыңғай жүйедегі қарама-қарсы қойылған грамматикалық формалар жоқ, бар болған жағдайда олар ФСӨ-тің біртұтас грамматикалық ядросы қызметін атқарушы еді. Бірақ әртүрлі деңгейдегі тілдік амал-тәсілдер топтамасы локативтік қызметте үлкен рөл атқаратыны көрініп тұр, дегенмен олар бірыңғай тұтас жүйе бола алмайды. Локативтілік әдетте моноорталықты ФСӨ қатарына жатады, өзінің гетерогендік ядросымен ерекшеленеді [39, 34-35].
Локативтілік категориясының тілдік көріністері предикаттық және пысықтауыштық қатынаспен байланысты болып келеді. Предикат кеңістіктік сәйкестікті арттырады, күшейте түседі. Кеңістіктік қатынас локативтік ұғымы негізінде сипатталады. Бұл дегеніміз әртүрлі тәсілдермен берілген типтік мазмұндық құрылым, ал бұл құрылым семантикалық категорияға, локативтік өріске, «жалпы жағдайды» білдіретін кеңістіктік қатынастың бір қырына негізделеді, топтастырылады.
Локалдылық пен бейлокалдылық категориясының семантикалық құрылымы әртүрлі және бұл құрылым әртүрлі варианттар жүйесінің тілдік деңгейлерін тиісті амал-тәсілдермен байланыстыра отырып, шақтық локалдылықтың функционалды-семантикалық өрісін тудырады. Тілдегі басқа да ФСӨ-тер секілді, Л/БЛ өрісі де солай әртүрлі деңгейдегі тіл құралдары қызметін бір ғана негізде қарастырады.
Сөйлемде етістіктің түрлерін көрсететін грамматикалық формалар Л/БЛ-ты білдіруде өзіндік семантикалық потенция (мүмкіндігі) әртүрлі болып келетіндігіне баса назар аудартады [40, 40]. Етістіктің аяқталмаған түрінің Л/БЛ семантикасын ажырататыны белгілі және екеуімен де оңай түрде тығыз байланысады. Ал етістіктің аяқталған түрі тек қана локалдылыққа ғана қатысты қолданылады. Бұл категориялардың мағына жігін ажыратып беруде тек қана етістіктің екі түрі емес, сонымен қоса шақ категориясы да өз қызметін көрсетеді.
Л/БЛ – бұл грамматикалық категория емес (егер бұл екеуіне анықтама беруде қолданылатын мүлде қарама-қарсы грамматикалық форма қатарын қосса), әртүрлі деңгейдегі тілдік амал-тәсілдердің оппозициясы. Шақтық локалдылық өрісіндегі орталық сыңарлар қатарына субъекті мен объектінің нақтылық/жалпылық ұғымдарын білдіретін тәсілдер енеді: топталып келетін субъекті: адам, жұртшылық, уақыт, өмір, тарих. Субъектінің іс-әрекетті жалпы түрде көрсететін синтаксистік құрылымы: Құда болмай, құл билігін сұра, құда болған соң құл да болса сыйла; жалпы ұғымдағы анық емес, жеке синтаксистік құрылым: Су сүзілмейді, сүйек үзілмейді.
Л/БЛ ұғымын лексикалық мағынасы бар етістіктер де, сонымен қоса етістіктің түрлері де білдіреді. Олар «байқалатын» және «байқалмайтын» (негізгі етістіктер мен құранды етістіктер) іс-әрекеттер болуы мүмкін. Мысалы: төкті, жазды, сызды, сыпырды, сындырды т.б. Бұл етістіктер нақты түрдегі локалдылықты білдіріп тұр, ал басқа қырлы қолданыстағы етістіктер (жігері қайтты, ашық ауызданды). Нақты түрдегі локалдылықты емес, бейлокалдылықты көрсетеді.
Қай тілді алып қарасақ та, Л/БЛ категориясы іс-әрекеттің белгілі бір шақтағы семантикасын сол тілдегі арнайы формальды грамматикалық ұғыммен қоса қамтылады. Бұл тұрғыдан қарастыру үшін ағылшын тілінің маманы Х.Мерчендтің айтуы бойынша: «егер іс-әрекет динамикалық түрде дамыса, тілдегі прогрессивті (үдемелі) форманың негізгі қызметі бір ғана іс әрекетке телулі болады. Оны мына түрдегі сөйлемдер көрсетеді: Пекарь печет хлеб; Мой брат посещает колледж. Егер іс-әрекет нақ осы шаққа тән, шектеулі болса (It is raining – идет дождь; I am reading – читаю), онда прогрессивті (үдемелі) форма міндетті түрде керек және ол жай осы шақпен алмастырылмайды», — дейді [41, 16]. Осы айтылғаннан байқайтынымыз, ағылшынның прогрессивті формасының категориялық жағдаяты белгілі бір шақта қолданылатын нақты түрдегі локалдылық белгілермен астасып жатады. Былайша айтқанда, «нақты процестік ұғымды» білдіреді.
Локалдылық/бейлокалдылық семантикалық категориясын оппозиция ретінде алып қарау бір-біріне қарама-қайшы қолданылатын грамматикалық форма мазмұнын ашуда бұл екі сыңар ең маңызды және негізгі рөл атқарады.
Кеңістіктік қатынас әдетте шақ ұғымымен қатар қарастырылады, базалық қарым-қатынастың бір түрі (типі) болып табылады, осы статусында ол белгілі дәрежеде түрлі тілдік формаларға әсер етеді. Кеңістіктік қатынастар (КҚ) шақ ұғымына қарағанда өте қарапайым және қабылдау да оңай. Кеңістіктік қатынас айналадағы (ақиқат) дүние белгілермен тығыз байланыста болады, ал шақ бірізділікпен, жүйелілікпен және көңіл-күй, жағдайдың өзгеріп тұруымен байланысты [38, 78]. Бұл кеңістіктік байланыстылықты сол байланыстың белгілі бір жаққа әсер етуі арқылы адамның сана-сезімі ешбір кедергісіз тікелей қабылдай алады. Ал шақтық қатынасты сезіну үшін адамның міндетті түрде белгіленген объектідегі көңіл-күйдің өзгеріп тұратындығын бастан өткізуі қиынға соғады. Әдеттегідей кеңістіктік қатынастар (КҚ) көп тілдерде бірінші орында тұрады. КҚ білдіретін амал-тәсілдер қайтадан өңделіп басқа қатынастармен байланысқа түседі. Бұл ретте көптеген үстеу, шылау, көмекші сөздерге мынадай схемада келіп отырады: Кеңістік – уақыт (шақ) – себеп-салдар. Мысалы қазақ тіліндегі бұл (бұдан) есімдігі кейін септеулік шылауымен тіркесіп, -дан шығыс септігін қабылдай келе бұдан соң тіркесін тудырады. Бұдан кейін сен менің тілімді алып жүретін боласың! – деген сөйлемде шарттық мағына үстем, сонымен қоса онымен шақтық ұғым қатар үйлесіп тұр (өткен шақ). Тіліміздегі көптеген локативтілік мағынаны білдіретін шылау сөздер, үстеу, есімдіктер, септік жалғаулары темпоралдық және логикалық байланысқа түсуге бейімделеді.
Жеке нақтылық қатынасты көрсетуде арнайы құралған амал-тәсілдер үлкен орын алады. Кеңістіктік қатынас осы арнайы қолданылған амал-тәсілдердің біріншілік қызметін атқарады. Басқа қырынан алғанда, бұл амалдар біріншілік тәсіл болып кеңістіктік ұғымды білдіреді. Тілдік ассиметрияда тұрпат межесі мен мазмұн межесі арасындағы өзара мағыналық байланысының бұзылғандығы көрініс табады. Кеңістіктік қатынасты білдіретін модельдер кей уақытта басқа түрдегі қатынастардың мағынасын ашып беруге бейім тұрады, яғни өзінің нақты түрдегі біріншілік қызметінен бөлек екіншілік қызмет атқарып кетеді. Басқаша айтқанда, кеңістіктік емес қатынас модельдері кеңістіктік қатынас ұғымын көрсетуде жиі қолданылады [38, 373].
Біз алдымен, кеңістіктік модельдердің біріншілік қызметін (сонымен қоса біріншілік формасын), содан кейін екіншілік форманы және кеңістіктік модельдердің екіншілік қызметін қарастырамыз. Кеңістіктік модельдердің біріншілік формасы мен оның біріншілік қызметі локалдылық категориясының ФСӨ ядросын құрайды, ал кеңістіктік қатынастың екіншілік формасы локалдылықтың ФСӨ-нің перифериясын тудырады. Екіншілік қызметтегі кеңістіктік модельдер басқа ФСӨ перифериясына жатады. Оны схема түрінде көрсетуге болады:
Ең алдымен жалпыланған және жекелеген кеңістіктік қатынастарды ажыратып аламыз. Осы еңбегімізде жалпыланған кеңістіктік қатынасты қарастырамыз. Кеңістіктік қатынаста жүзеге асып жатқан үрдістер (процесс) үш кезеңге бөлінеді: басталуы созылыңқылығы, аяқталуы. Мысалы: Әйел қайнаған шәугіммен үйге кірді (Ғ. Мүсірепов); Әйел қайнаған шәугіммен шай құйып үйде отыр; Әйел қайнаған шәугіммен үйден шықты. Кеңістіктік қатыныстардың басталуы мен аяқталуы динамикалық үрдіс сипатында, ал осы қатынастардың жалғасымдылығы (созылыңқылығы) статикалық үрдіс сипатында болады. Кеңістіктік қатынастардың негізгі оппозициясын динамикалық (ауыспалылық) пен статикалық (тұрақтылық) үрдіс сипатымен тең дәрежеде қараймыз. Ауыспалылықты қозғалыспен шатастыруға болмайды. Ауыспалылық мағынасындағы етістіктер қатарына белгілі бір шегі бар кейбір кеңістіктегі қимыл-қозғалысты білдіретін етістіктер мен предикаттарды қосуға болады. Мысалы: Бәтима үйіне кірді (Ғ. Мүсірепов); Бәтима үйінен шықты. Егер субъект қимыл-қозғалысты ешқайда шығармай нақты бір кеңістікте жүзеге асырып жатса, онда ол локалдылық қатынаста белгілі бір орын алады. Бұл үдерісті тұрақтылық мағына деп танимыз. Мысалы: Сәден шошқаларды сарайға апарып, аяқтарын шеше бастады. Қазақ тілінде осы екі үрдістің бір-бірінен айырмашылығы септік жалғауы мен етістікке байланысты ажыратылады. Ауыспалылық үрдістің семантикалық екі типін көрсетеміз: жақындату типі (локалдылық үрдістің жаңадан жүзеге асу кезеңі) және қашықтату типі (локалдылық үрдістің аяқталу кезеңі). Мысалы: Біздің қос сегіз адам болып бір жерге түсті (Ғ.Мүсірепов). Бір жерге Біздің қос сегіз адам болып бір жерге көтерілді.
Локалдылық үрдісте субъекті арқылы тәуелді, тәуелсіз қимыл-қозғалыстың және тұрақтылық үрдістің айырмашылықтары көріне бастайды. Бірінші жағдайда, яғни ауыспалылық үрдісте локалданған субъект айтылымдағы субъектімен пара-пар келеді, яғни ол қолданылу аясында еркін түрде өзі қозғалады (бару, отыру, жүру), ал екінші жағдайда айтылым субъекісімен тең дәрежеде қаралмайды, ол дегеніміз локалдылық қатынас тәуелді сипат алады және осы локалдылық қатынас басқа бір субстанцияның локалдылық сипаттағы бір құбылысқа әсер ету нәтижесін өз ықпалына қарай тартады. Мысалы біреуді қолтығынан демеу, біреуді отырғызу, біреуді апару. Тәуелсіз үрдістің грамматикалық көрсеткіші салт етістіктер немесе сабақты етістіктер болып табылады, яғни тура толықтауышы локализатор екендігін естен шығармау керек: Мал өріске өрді (С.Мұқанов). Сонан соң бірнеше жерге телефон соқты (М.Әуезов). Тәуелді үрдіс сабақты етістігімен көрсетіледі, тура толықтауышы локалданған объект қызметін атқарады. Мысалы: Шөбі шүйгін жердің сауын сиырын бағатын бақташы мені ертіп әкеп Сағындық дегеннің үйіне орналастырды. (Ғ.Мүсірепов).
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мына түрдегі қарама-қайшылықтағы сипатты беріп көрейік: а) ауыспалылық/тұрақтылық; ә) тәуелсіз қозғалыс/тәуелді қозғалыс; б) жақындату/қашықтату қозғалысы. Енді осы оппозициялық қатынастарды схема түрінде берейік:
Қазақ тілінде ауыспалылық/тұрақтылық және тәуелді/тәуелсіз қозғалыстардың етістік, толықтауыш мүше, субъект, есімдік арқылы қарама-қарсылық сипаты анық көрінеді. Функционалды аспектіде салт етістіктер мен сабақты етістіктер локалдылық өрістің функционалды-семантикалық формасын аша түседі. Кеңістіктік қатынасты мына формуламен көрсетуге болады. А + r + L мұндағы А— локалданған объект ; L — локализатор немесе А объектісіне локалданған объект, r— кеңістіктік қатынас, бұл А мен L объектілерін байланыстырады. Біз енді тілдегі локативтік қатынасты білдіретін барлық мүмкін логикалық құрылымдарды санамалап бере аламыз [35, 77-84] Жоғарыда көрсетілген үш элемент ( А; L; r ) пен қоса төртінші қосымша мүшені де қарастырған жөн. Ол V – іс-әрекеттің, қозғалыстың орны. Осы төрт элементтің әрқайсысы жеке-жеке тұрып та және бәрі бірігіп те локалдылық қатынастың негізгі, біріншілік үлгісін тудырады: А + V + r + L. Өз кезегінде іштей тағы төрт субмоделге бөлінеді:
а) жай ғана динамикалық субмодель: Алма Астанаға жүргелі отыр;
ә) жай ғана статикалық субмодель: Алма Астанада тұрады;
б) белсенді динамикалық субмодель: Алма Астанаға жіберілді;
в) белсенді статикалық субмодель: Алма Астанада әлі де бөгеледі. Үлгінің семантикасын ашу осы аталған төрт элементке тікелей байланысты. Өзара тығыз байланысты бұл локалдылық қатынастың негізгі құрылымы мынадай үш түрлі факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырауы мүмкін: 1) синтагматикалық ассиметрия, жалпы құрылымдағы семантикалық бір сыңардың берілмеуі. Енді байқайтынымыз V – элементінің локалдылық құрылымда болуы, қатысуы міндетті емес, ендігі мәселе тек қана r мен L арасындағы қатынас; 2) базалық құрылымдағы сыңарлардың бір сөз төңірегіне топтасуы: r мен V; r мен L; A мен V т.б. Бұл көрсетілген үлгілер жалпы және жеке түрдегі кеңістіктік мағыналарды ажырату үшін керек; 3) жалпы түрдегі кеңістіктік қатынас (КҚ-тың) өзі іске асатын үдеріске тиісті қаралады. Осы үдерістердің өздеріне тиесілі үш сатысы (кезеңі) болады: басталуы (бастамасы), созылыңқылығы және аяқталу кезеңдері. Мысалы:
Сания «Арман» кинотеатрына кірді;
Сания «Арман» кинотеатрында отыр;
Сания «Арман» кинотеатрынан шығып кетті.
Модель ұғымы локалдылық мағына мен лексикалық мағынаның байланысы арқылы жасалған жеке нақты бастауыштық, баяндауыштық, пысықтауыштық қатынастарды анықтайды. Толыққанды модель ортелық ядролық модель ұғымын береді: бастауыш = пысықтауыш + локалданған зат + баяндауыш. Бұл модель локалдылық қатынас ұғымын анық түрде түсінуге көмектеседі. Бұл өрістің перифериясында басқа функционалды-семантикалық өрістердің тілдік құрылымдары еніп функционалдығын анықтай түседі.
Тілімізде локалдылық/бейлокалдылық категориясының семантикалық варианттарының түрлілігі, типтік жағдаяттарының жүйесі, тілдің әртүрлі деңгейде көрінуі шақтық локалдылықтың функционалды-семантикалық өрісін (ФСӨ) анықтайды. Басқа ФСӨ-лер секілді Л/БЛ өрісі өзінің түрлі деңгейдегі тілдік бірліктері негізінде функционалды қызметін атқарады [42, 284].
Шақтық локалдылық өрісінің шеткері өрісін түзетін басқа да компоненттері, етістік тудыратын әдіс-тәсілдері ШБЛ-тың семантикасын ашады. Олар: үздіксіз қайталанатын етістіктер (еркелету, айқайлау, күлу), дүркінді қайталанатын етістіктер (кіру, шығу, отыру, бару), өткен шақтағы етістіктер (жүретін, келетін, айтатын).
Локалдылық/бейлокалдылық іс-әрекеттері кеңістікпен (пространство) тығыз байланыста болады. Көбінесе нақты локалдылық іс-әрекеттер анықталған және нақтыланған кеңістік қатынас шарттарын қабылдауға бейім тұрады, бірақ субъектілердің көптігі арқылы конкретті жинақталған іс-әрекеттердің бір уақытта әртүрлі орында жүзеге асып жатқандығы көрінеді. Мысалы: Қыздар жүгіре басып келіп жігіттерді қолтықтап түсіріп аттарын жетелеп апарып Есенейдің ақ үйлерін айналдыра байлап жатыр (Ғ. Мүсірепов).
ШЛ – көп жақты байланыстағы ФСӨ. Басқа өрістермен қиылысуы әртүрлі және үдемелі болуы әдетте бейлокалдылық жүйесіне тән. Тілдік бірліктері жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойылған ШЛ/ШБЛ арасындағы байланыс ФСӨ-ті толық қамтиды.
Бұл зерттеу жұмысымыз қазақ тілді сөйленіміндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық семантикалық категориясының берілу жолдарын талдауға арналған.
Шақтық локалдылы/бейлокалдылық семантикалық категориясы төменде берілген семантикалық компоненттерді оппозиция ретінде қараумен түсіндіріледі:
1) нақтылық, белгілі бір уақыт осіндегі іс-әрекет және сол іс-әрекетінің орын тәртібінің анықтығы;
2) уақыт осіндегі қимылдың орын тәртібінің нақты әрі анық еместігі, яғни жалпылық.
Сөйленімде берілетін шақтық локалдылық категориялдық жағдаят ұғымымен түсіндіріледі. Ол дегеніміз шақтық локалдылық семантикалық категориясының мазмұндық құрылымының түрлі тіл бірліктерімен құралатындығы. Локалдылық/бейлокалдылық семантикасын білдіретін түрлі тіл деңгейіндегі тілдік бірліктер қазақ тілінде шақтық локалдылықтың функционалды-cемнтикалық өрісін жасайды. Басқа өрістерге ұқсамайтын бір ерекшелігі − арнайы грамматикалық формалар жүйесінің жоқтығы. Шақтық локалдылық − жан-жақты, көпқырлы байланыстағы функционалды-семантикалық өріс. Яғни, бұл өрісті басқа өрістермен тығыз байланыста қарастыра отырып, функционалды табиғатын тани аламыз.
