TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Шақ – адам санасынан тыс, дүниеде бар ақиқат шындық. Шақтық ұғым адам санасында бір істің, қимылдың, оқиғаның өтуімен байланысты сақталды.

Грамматикалық шақ категориясының қарастыратын мәселесі, объектісі – істің, қимылдың болған нақты мезгілі емес, шақтық мағына білдіретін жеке сөздер де емес, нақты мезгілін білдіретін етістіктің қалыптасқан грамматикалық формалары. Шақ формалары істің, қимылдың нақтылы өту кезін дәл көрсетпейді. Олардың шақтық мағынасы абстрактылы түрде сөйлеу кезімен өлшенеді. Сөйтіп, грамматикалық шақ формалары өздігінен қимылдың өту кезін дәл көрсетпейді, жалпы абстрактылы түрде білдіреді [43, 103].

 Функционалды-семантикалық локалдылық категориясы − функционалды грамматикадаға предикативті негіздегі семантикалық категориялардың бірі. Функционалды грамматикада семантикалық категория деген ұғым бар. Сол жөнінде қысқаша түсінік беріп кетейік: Шақтық локалдылықты семантикалық категория ретінде таныту үшін ең алдымен бір-біріне қарама-қарсы ұғымда түсіндірілетін тілдік тұтастықтың мәнін ашып алайық: 1) қимыл белгілі бір уақыт бойымен немесе белгілі бір кезеңде және нақты жағдаятқа сай орналасу реті немесе кеңістікте өтіп жату қалпы анық байқалып тұрады; 2) жалпылық, анық еместік, яғни шексіз қайталанылатын, дағдылы қалыптағы қимылдар және жалпы шақтылық (шақтан тысқары, ұдайы шақтылық), сонымен қатар, қимылды жүзеге асырушы субъектілер мен қимылды нұсқаушы объектілердің жалпы шаққа ортақтығы. Сөйленімдегі ШЛ/ШБЛ-тың берілуін көрейік: Айтан күйін тәмамдаған кезде екі кісі қаумалап көтеріп, үлкен ағаш тегенелермен бес-алты жерден қымыз қойды. Алғашқы аяқ салға тартылды (М.Мағауин) (нақтылық). Қобыздың қыл ішегінен азынай ақтарылған дыбыс үй ішін кернеп барады. Қос ордаға сыймай, сыртқа шығар жол іздегендей, өкси күңіреніп, иіріле толқып аңырайды (М.Мағауин) (жалпылық). Жұмыстан салығып келген Тоқсаба кешкілікте, оты сөнген, қоламтасы қабарып, көлеңке тартқан ошақ басында көңіліне оралған күйлерді бірінен соң бірін тартып, тұнжыраған қалпы ұзақ отыратын (сонда) (жалпылық). Рота командирі Атымтай Батыс-теріскей майданында төрт жыл өмірін өткізді (І.Есенберлин).

Адамның қоршаған ортамен байланысты іс-әрекеттері шақтық бейлокалдылық ұғымын беруде негізгі ұстаным болып танылады. Қоршаған ортадағы небір психологиялық, эмоционалдық факторлар объективті уақыт ұғымымен тығыз байланыса отырып, адамның сана-сезімінде түрлі ойлау үдерістері жүзеге асып жатады. Аты аталған факторлар уақыт ұғымы мен Л/БЛ аспектілердің тілдік интерпретациясына әсер етеді. Локалдылық ұғымы бірөлшемділік, уақыттың асимметриялы және қайта айналмайтын кезеңімен анықталады. Яғни қайта қайталанбайтын және бір бағытқа қарай бағытталған уақыт ішіндегі нақты орны бар қимыл-әрекеттердің және нақты жағдаяттардың тілдік семантикада көрініс табуын локалдылық деп танимыз. Шақтық бейлокалдылықтағы іс-әрекет жүйелі/жүйесіз түрдегі үдерістер мен құбылыстардың қайталануымен ерекшеленеді. Ары қарай шақтық локалдылықты тілдік мағынасын және локалдылық пен бейлокалдылықтың ерекше тұстарын тілдік талдауға түскендегі түрлі көрінісін талдауға арнаймыз.

Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық мәселесі – жаңадан қаралып жатқан семантикалық категория. Шақ қимылдың өту мезгілін білдіріп қана қояды. Біздің жұмысымыздың мақсаты – нақтылық, қимылдың орын алуы белгілі бір уақыт осінде анық түрде жүзеге асады, яғни іс-әрекет нақты мезгілге немесе кезеңге тәуелді сипат алады. Қимылдың өту орнының, уақытының нақтылығын А.В.Бондарко өз еңбектерінде орыс тілді материалдарға сүйене отырып осы категория жайында жақсылап талдау жүргізген. Э.Кошмидер поляк және түрік тілдерінде шақтық локалдылық жайлы түсінік беріп кетеді. Армян тіліндегі материалдар арқылы  Н.А.Козинцева [44] шақтық локалдылық категориясын басқа семантикалық категориялармен салыстыра отырып зерттеу жүргізеді. Э.Кошмидер [35] бірінші болып шақтық локалдылықты тілдік белгісіне қарап оппозиция ретінде таниды. Өз алдына жеке мазмұндағы категория деп айтып кетеді. Ол қарама-қайшы танылған тілдік фактілерге сүйене отырып: 1) белгілі бір уақыт бөлігіндегі жеке орны бар іс-қимылдар; 2) ұдайы шақтылық (вневременность) іс-қимылдар деп екіге бөлу арқылы бұл категорияның табиғатын жақсылап түсіндіреді.   Шақтық локалдылық категориясы Э.Кошмидердің зерттеуі бойынша, таза ұғымдық категория қатарына жатады, яғни санада беріледі. Функционалды грамматиканы зерттеу барысында «ұғымдық категория» терминін кездестіреміз. Ары қарайғы зерттеу барысында осы терминді функционалды-семантикалық категория деп түсінуіміз керек. ШЛ/ШБЛ – функционалды-семантикалық категория, мазмұн межесімен қоса тұрпат межесі қатар жүреді.

Э.Кошмидер шақтық локалдылықты жеке өзін ғана алып қарамайды, шақтық қатынас ұғымымен түсіндірілетін басқа да категориялармен байланыстыра қарайды. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық қимыл-әрекеттерді зерттей әрі түсіндіре отырып, “уақыт сызығы” деген ұғымды байланыстыра әрі сол қимыл-әрекеттерге қатысты ұғым екенін баса айтады. Әдетте бәрімізге түсінікті шеңбер пішінді қол сағат немесе қабырғаға ілінген сағатты уақыт бірлігін өлшеу үшін қолданамыз, ал Э.Кошмидердің түсіндіруі бойынша, дөңгелек шеңбер тәрізді уақыт өлшемін түзу уақыт сызығына сидырады. Яғни уақыт өлшемін дөңгелек шеңберден шегі жоқ түзу сызыққа айналдырады. Сағаттың әрбір тілігін кеңістіктің жеке бір бірлігіне ауыстырады (мысалы 1см – 1 сағ). Қарапайым сағат бетіндегі уақытты көрсететін екі стрелка нақты уақытты немесе белгілі бір кезеңнің нақты шегін білдірсе, біз қарастырып отырған “уақыт сызығында” бір бағыт бағдарын (стрелканы) қолданамыз. Бұл уақыт өлшемін былай түсіндіріп өтуге болады: 1) бағыт бағдар солдан оңға қарай бір түзудің бойымен қозғалса, сол қозғалыспен субъектінің сана-сезімі арқылы осы шақтағы үздіксіз өтіп жатқан іс-қимылы қатар жүреді. 2) субъект өзінің осы шақтағы іс-қимылымен ешбір қозғалыссыз бір орында тұрады, ал уақыт сызығы өз уақыт бірліктерімен субъектіні айналып өтіп жатады. Ол дегеніміз уақыт (шақ) ұғымының басты әрі маңызды факторы – қимыл-қозғалыс ұғымы. Ілгеріде сөз болған қимыл-қозғалыстың екі түрі (субъектінің уақытқа қатыстылығы немесе керісінше) уақыт концепциясын ашуда толық мүмкіндік береді. Э.Кошмидер «Zeitbezug and Sprache» еңбегінен бастап 60-жылдарға дейін жазылған еңбектерінде шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық мәселесі жайлы сөз қозғаған ғалымдардың бірі. Ол өз еңбектерінде шақтық локалдылық концепциясының мазмұнын былай көрсетеді: а) ШЛ/ШБЛ оппозициясының жалпы теориялық жан-жақты талданған мән-мағыналық ұғымын ұсынады; ә) бұл оппозицияның уақыт өлшемімен өлшенетін басқа да категориялармен қарым-қатынасының тілдік көріністегі түрлерін анықтап көрсетеді. Кошмидер поляк және түрік тілдеріндегі шақтық локалдылық категориясын талдау барысында славян тілдерінде де осы категорияның орын алатындығын айтады.

Жұмыста Кошмидердің қолданған уақыт сызығы терминін біріншілік мағынада ұғынамыз. Ол дегеніміз (біріншілік мағына) түзу уақыт сызығымен бірге қозғалатын субъект жайлы болып тұр. Уақыт сызығын уақыт осі деп те қолданылатын кездер болады. Себебі ось бір бағыттағы уақыт ағымын нақты түрде бір түзу уақыт сызығымен білдірсе, уақыт сызығы уақыт осіне қарағанда өткен шақтан келер шаққа нақты белгіленген немесе нақты бағытталған ұғымды бере алмайды. ШЛ/ШБЛ мәселесін орыс тіліде А.В.Бондарконың еңбектерінен көре аламыз [45, 178]. Ол ШЛ/ШБЛ-тың семантикалық оппозициясының негізі түрлі тілдік деңгейдегі амал-тәсілдер кешенін құрайды дейді. Ол тек етістік, пысықтауыш мүшеге байланысты емес, сонымен қатар жүйелі-тілдік деңгейаралық көрініс беретін субъекті мен объектіге тікелей қатысты. А.В.Бондарко шақтық локалдылық мәселесін функционалды грамматиканың бір зерттеу объектісі деп, яғни соның негізін қалайтын функционалды өріс пен категориялды жағдаят ұғымдарымен байланыстыра әрі сол деңгейде қараса [46, 378], Э.Кошмидер бірінші болып шақтық локалдылықты ерекше бір семантикалық категория етіп жеке бөліп алып қарайды.

А.В.Бондарко Э.Кошмидердің осыған қатысты тілдік талдауына қарағанда ШБЛ-тың тілдік ортасын кең түрде түсіндіреді де, “ұдайы шақтылық” (вневременность), “дағдылық” (узуальность), “қарапайым қайталау” (простая повторяемость) деп сөйленімдегі іс-оқиғаларды топтап қарастырды [47, 181].

1. Нақты қайталау. Нақты бір оқиғадағы іс-әрекеттің дағдылы емес шексіз қайталануын айтамыз. Бұл жағдайдағы шақтық бейлокалдылық уақыт бөлігінің анық шегін көрсетеді, ол дегеніміз шақтық локалдылықтың ауқымды әрі кең көлемдегі оқиғаға (жағдайға) байланысты анықталады. Нақты қайталау жағдаятындағы оқиға сырттай бақылаудан немесе сана-сезім арқылы түйсінуден көрінеді. Яғни ондағы басты белгі  субъектінің нақтылығы.

2. Дағдылық (узуальность). Бұл жағдаяттағы қимылдың қайталануы ерекше түрде, яғни жиі әрі ауық-ауық қайталануымен ерекшеленеді, нақтылық дағдылық іс-әрекетіне тән емес, керісінше бір-біріне ұқсас қимыл-әрекеттің қайталануы негіз болып табылады. Ең маңызды белгісі сөйлеушінің тәжірбиесі жалпылана түседі әрі қимылға қатысатын адамдар тобын анық көрсетеді. Ол дегеніміз дағдылықты басқа жағдаяттардан айырым белгісі, ондағы субъект нақты әрі жалпылама түрде де жұмсалады.

 3. Ұдайы шақтылық (вневременность). Шақтық бейлокалдылықтың бұл түріндегі сөйленімдер мақал-мәтелдерге, ұранды сөздерге, қағида-ережелерге құрылған. Ондағы жағдаяттар жоғары дәрежеде топтала қолданылады. Бұл жағдаяттағы сөйленімдер “жалпы халыққа” қаратыла айтылады. Ал сөйлеуші өз ойын жеткізуші, білдіруші есебінде анық көрінеді. Ұдайы шақтылықтың тілдегі көрінісін міндетті түрде жалпыланған (топталған) субъектіден және объектіден байқаймыз, ал оқиға (сөйленім) өзінің жоғары деңгейдегі топтала қолданылған қимылмен ерекшеленеді.

ШЛ/ШБЛ мәселесі жайында И.Н.Смирновтың еңбегін [48, 87] атап көрсетуге болады. Негізгі тірек көзі, материалы етіп А.В.Бондарконың классификациясын алады, бірақ ол өз ара бір-бірімен байланысты семантикалық ерекше белгілерін негізге ала отырып, бүге-шігесіне дейін сараптап береді. И.Н.Смирнов локалдылықты нақтылы (точечная) және жанама (линейная) деген анықтама беріп кетеді. ШЛ жағдаятына біртұтас классификация жасайды. Оның айтуынша, шақтық ұғымдағы темпоралдық семантикамен байланыстыра отырып, локалдылықтың семаниткалық мүмкінділігін анықтай аламыз дейді. Нақты локалдылық іс-әрекетті белгілі бір шектеулі кезеңі бар әрі ары қарай жалғаса бермейтін өзінің шектеу нүктесіне жеткен, қимылдың жүзеге асқандығын көрсетсе, жанама локалдылық өзінің белгілі бір уақыты бар, бірақ әлі жүзеге асып бітпеген әйтеуір бір уақыт кезеңінде жүзеге асуы мүмкін қимылды білдіреді. И.Н.Смирнов нақтылы және жанама локалдылықты айқын анықталған және сәл айқын анықталған деп бөле отырып, ШЛ/ШБЛ күрделі дефиниция екендігін баса айтып кетеді. Дефиниция (лат. анықтау) − белгілі бір термин не сөз арқылы бейтаныс басқа терминнің (сөздің) мағынасын ашу; зерттеу объектісіне мінездеме беру, пайымдау (24, 89).

И.Н.Смирнов ШБЛ семантикалық өрісіне мынадай жағдаят түрлерін ұсынады: шексіз қайталанылатын және жинақы мәндегі қимылындағы жағдаяттар [48, 135]. Шексіз қайталанылатын қимыл әрекет өз ішінде нақты (нақты бір оқиға шеңберінде) және дағдылы қайталау деп бөледі. Ал жинақы мәндегі қимыл толымсыз (әдеттегі іс-әрекет жағдайы шеңберінде) және толымды (ұдайы шақтағы оқиға шеңберінде) болып бөлінеді. И.Н. Смирнов шақтық локалдылық қимылы мен жинақы мәндегі субъект арасындағы байланыс субъект категориясы қимылды тудырушы немесе қимылды атқарушы есебінде түсінетіндігінде жатыр. Қимылды атқарушы субъектінің әрқашан морфологиялық белгісі болады. Ол дегеніміз екі құрамды сөйлемдегі субъект рөлін атау септігін атқарады, әрі сөйлемдегі қызметі бастауыш болып табылады [48,134]. Әдеттегідей қимылдың локалдылық жағдаятындағы субъект нақты, анық көрініс табады. Субъектінің жалпылануы локалдылыққа тән емес. Жай, қарапайым іс-әрекет жоғары деңгейдегі топтала қолданылу (ШБЛ) қа тән, мұнда субъект адамның сана-сезімінде жалпылана көрініс табады, жалпылана қолданылған субъект қимылдың топтала жүзеге асуына әсер етеді.

Қимыл белгілі уақыт деңгейінде локалдана және бейлокалдана қолданыла отырып, өзара қарама-қайшы тұстары категориялды жағдаяттағы сапалылық (квалитативтілік) мәнінің орын болу/болмауымен тығыз байланыста қаралады. Шақтық локалдылықтағы қимыл белгілі бір кезеңде жүзеге асса, ондағы субъектіге тигізер әсері жақсы байқаламайды. Егер қимылдың қайталануы жиі-жиі ұдайы түрде немесе әдеттегідей жүзеге асса, онда белгілі бір субъектіге әсері күшті екендігі көрініп тұрады [49, 94]. ШБЛ семантикасының мүмкіндігі күшті сыңары ретінде квалитативтілік ұғымы семантикалық кеңістікке өзінің негізгі үш түрі арқылы (облигаторлі, детерминді және жекелілік) түрліше орын алады. Сапалылық ұғымы дағдылы қайталау түріне тән емес. Себебі, дағдылы қайталаудағы қимылдар бір ғана жағдай шеңберінде жүзеге асады, бір негізгі оқиғаға және тікелей бақылауға құрылады, ал сапалылық ұғымы көптік дәрежесіндегі жағдай шеңберінде әрі нақты бір назарда ұстауға бой алдырмайды. Сондықтан квалитативтілік ұғымы дағдылық пен ұдайылық жағдаяттарында көрінеді [49, 96]. Дағдылық мәніндегі қимыл нақты уақыт кезеңінде жүзеге аспайды. Әдетте дағдылық мәніндегі жағдаят нақты субъекті мен субъектілер тобын негізге ала отырып тілдік байланысқа түседі. Ұдайы шақтылық жағдаяты нақты кезең мен белгілі бір уақыт бөлігінен гөрі жалпыланған қимылмен көрінеді, яғни жалпы адамзатқа тән әрі өмір тәжірбиесінен өткен оқиғаларға (мақал-мәтел, қағида сөздер) құрылған.

И.Н.Смирнов субъект ұғымы жайында орыс тілді материалдарға сүйене отырып, ШЛ/ШБЛ семантикалық категориясын сипаттап береді. Жұмысымыздың екінші бөлімінде субъект ұғымы мен ШЛ/ШБЛ арасындағы байланысты қарастырамыз. Т.В.Булыгина мен А.Д.Шмелев узуалды (дағдылы) предикатты қимылмен қоса квалитативтілікпен де тығыз байланысқа түсу арқылы предикаттардың бір деңгейлік құрамын тудырады дейді. Ал бейлокалдылық ұғымы квалитативті предикаттардан көрінеді [37, 52-53]. Олардың айтуы бойынша, кеңістіктік-шақтық локализация құбылысымен байланысқа түскен барлық дағдылы қалыптағы предикатты сөйленім локалдылық сипатта қаралады да, белгісіз анық еместік қарым-қатынас тудырады. Уақытты белгілейтін барлық өлшеу құралдары (интервал) локалдылық жайында түсінік береді. Армян тілі мен орыс тілін салыстыра отырып ШЛ/ШБЛ мәселесін Н.А.Козинцева да зерттейді. Оның зерттеуі бойыша, ШЛ/ШБЛ қимыл-әрекеті етістікпен, шақ формаларымен, референттік қатыстық атау ұғымындағы актанттармен, сиркостанттармен сонымен қатар, мекендік, мезгілдік тілдік құралдар мен итеративтіліктің тығыз байланыстылығын қарастырады [44, 152-162].

С.М.Полянский өз еңбегінде ШЛ/ШБЛ ұғымы таксистік ұғымдағы түрлі тілдік бірліктермен байланыста дейді, сондықтан сөйленімдегі барлық талданатын тілдік құралдарды оның ішінде тек қана етістікті ғана емес, сонымен қатар субъектілік және объектілік актанттарды әрі олардың деректі/дерексіз, нақты/жалпы, жекелік/көптік сияқты бөліктерін тұтастай алып семантикалық құрылымына мән беру керек дейді [50, 342]. Осы сияқты зерттеу материалдарын қарастыра отырып, ШЛ/ШБЛ ұғымы ерекше құрылған әрі басқа да әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктермен біріге келе тығыз байланысады деуге әбден болады.

Грамматикалық бірліктердің функционалдылығын зерттеу барысында ауқымын, тілдік шеңберін кеңейте түсіп ұғыну үшін әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің бір-бірімен байланыстылығын көрсететін сөйленімдерді талдау қажет. Грамматикалық бірліктер, категориялар, кластар жүйесі өздерінің жұмсалымдылығын ең бірінші санада қалыптасатындығын естен шығармау керек. Осы мәселелер дәстүрлі грамматикада қарастырылады,   семасиологиялық бағытта зерттеу «тұлғадан ® қызметіне» қарай  жүргізіледі. Яғни  форманың мағынасы мен атқаратын қызметінің  заңдылықтарына  назар аударылады. Бұл бағыттағы зерттеулерді де  функционалды деуге болады, өйткені  онда  тілдік тұлға қызметінің парадигмасы  түгелдей көрсетіледі де,  дәстүрлі  грамматикалық зерттеулерге  ұқсас келеді. «Мағынадан ® формаға» қарайғы бағыттағы зерттеулер функционалды грамматикада қарастырылады. Мұндай функционалды зерттеудің  ұтымдылығын Қ.Рысалды оның тіл болмысының жүйелік сипатын болмыстың көрінісі болатын ұғымдық категориялар негізіндегі тілдік-семантикалық категориялардың  тұтас құрамын,  оның жүйелі-құрылымдық сипаты мен  сөйлеу жүйесін шендестіре отырып зерделеуге  әлеуетінің  жететіндігімен түсіндіреді [51, 98]. Мұндай мәселелер функционалды грамматикада талданады. Функционалды грамматика дәстүрлі грамматикамен астасып жатады, яғни функционалды грамматика тілдік бірліктердің мән-мағынасын талдауға құрылған. Бірақ осы талдау шеңберімен шектеліп қалып қоймай кең түрде ұғымдық категориялар мен өрістерді талдайды, негізгі өзегі түрлі кейіпте көрінетін семантика ұғымында жатыр. “Амал-тәсілден” → “функцияға” (формадан → семантикаға) қарайғы бағыт функционалды грамматиканы танытатын тілдік тұлға есебінде әрі грамматикалық категория шеңберінде ғана тар ұғымда түсінеміз. Ал фукциядан → амал-тәсілге қарайғы бағыт (семантикадан → формаға) грамматика кең түрде әрі ұғымдық категорияның негізін қалаушы бағыт деп ұғынамыз [52, 26]. Тар мағынадағы грамматиканың (құрылымды грамматика) шеткері өріс есебінде функциядан → амал-тәсілге қарайғы (семантикадан → формаға) бағыт функционалды грамматиканың ең негізгі ұстанатын орталық компоненті болып табылады. Ұғымдық категорияның тілдегі қолданыс аясы амал-тәсілден → функцияға қарайғы бағытты (формадан → семантикаға) талдау барысында кеңейе түседі, яғни функционалды грамматикалық бірліктер мәнмәтін мен сөйлеу тілімен тығыз байланыста қаралады [53, 56-52]

Жұмыстың қарастырып отырған басты әрі ең маңызды мәселесі − ШЛ дефинициясын функционалды-семантикалық категория ретінде қарастыру. А.В.Бондарко грамматикалық және ұғымдық категорияларды жеке-жеке алып бөліп қарастырады. Грамматикалық категориялар өз алдына ұғымдық негізі бар категория, бірақ ұғымдық категориялармен тіпті ішкі құрылымы, ұғымдық категория мазмұнындағы тілдік бірліктердің жүйелі байланысымен де сәйкес келетін тұстары жоқ. Ұғымдық категория оған қарағанда тілдік аясы кең түрлі деңгейдегі тілдік бірліктерден бастау алады. Олар: лексикалық тілдік бірліктердің үйлесімі, мәнмәтін мен сөйлеу тілі [54, 22]. Категориялық ұғым грамматикалық семантиканының негізгі өзегін құраса, ал шеткері өрісін мәнмәтіндік кешен семантикасы, лексика-грамматикалық ұғымдағы сөз түрлендіруші формалар де қалыптастырады.

Грамматикалық категорияның мазмұндық жағы ұғымдық категориямен сәйкес келмейді, дегенімен тығыз қарым-қатынасқа түсе алады. Грамматикалық категория сананың күрделі тілдік интерпретациясынан шығады, тілдік категоризация ретінде ақиқат дүниені санадағы тілдік көрінісін байқай аламыз. Ұғымдық категория − әмбебап ұғым. Кейбір ұғымдық категориялар мен субкатегориялар грамматикалық категориялармен байланысқа түседі, кейбірі түрлі лексикалық және мәнмәтіндік амал-тәсілдермен грамматикаланады. Мысалы, модалділік категориясын алайық, етістіктің рай категориясымен грамматикалық байланысқа түседі. Осы айтылған амал-тәсілдер предикативтілік категориясын түсіндіруге әбден септігін тигізері хақ. Предикативтілікті сөйлемнің коммуникативтік бірлігі ретінде түсінеміз. О.Н.Москальская предикативтілік категориясын тыңдаушының түсінігіне жететін әрі айтылатын пікір мазмұнының сөйленімнің негізі ретінде шындыққа қатысын білдіреді дейді. Предикативтілік сөйлеуші жайында әңгіме ме, жоқ  әлде тыңдаушы ма, немесе үшінші бір адам жайлы сөз болып отыр ма − соны меңзейді. Сөйленім шындыққа жанса ма, әлде қатысы бар ма дегенді қарастырады [54, 195]. Предикативтілік белгілі бір жағдайды, оқиғаны меңзей отырып шындықпен жанасатын, оның сөйлеу мезгіліне қатынасын білдіреді. Сол себепті ШЛ/ШБЛ категориясы предикативтілік категориясымен астас тұстары, ортақ белгілері мол.

ШЛ категориясы нақты ойлау мен шындықтың болмысты ұғынатын мағыналық құрамы астасып жататын басқа да семантикалық категориялармен біріге келіп, сөйленімнің мағыналық компоненті ретінде танылады. Сөйлеу мазмұны нақты бір тілде түрлі тілдік бірліктермен, кей жағдайларда тілдік емес бірліктермен де берілуі мүмкін [55, 324]. Яғни мазмұн (мағына) − алдын ала келісілген жағдайдағы сөздің ұғымынан туатын мән, ал сөйлеу мазмұны мағына нагізіндегі сөйлеуші мен тыңдаушының белгілі бір информацияны тыңдауы мен қабылдауынан туады. Әрі сөйлеуші мен тыңдаушының білімі мен тәжірбиесі байқалатын жағдайларда сөйлеу жағдаяты мәтін тілдік бірліктермен байланысқа түсу арқылы сөйлеу мазмұнын анықтауға болады. Сөйлеу мазмұнының негізгі көзі 1) мазмұн межесі мен тұрпат межесі (план содержания, план выражения), 2) мәнмәтіндік ақпарат, 3) ситуативті ақпарат, 4) энциклопедиялық ақпарат. Мазмұн межесі тілдің мағыналық жағын білдіреді, ол шындық болмыстағы сөйлеу тілі мен лексикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық мағынаның өзара қарым-қатынасын, яғни осындай тілдік бірліктер арқылы көрініс табады. Адамның ойлау жүйесіне, тілден тыс шындық болмыс құрылымына сәйкес келеді.

Зерттеу жұмысында мазмұн межесінен тысқары ШЛ/ШБЛ категориясының тұрпат межесін қарастырамыз. Бар мән-мағына белгілі бір оқиғаға, жағдайға құрылғандықтан, ШЛ/ШБЛ категориясы белгілі бір мәтінде, сөйленімде көрінетіндіктен екі межені де қатар алып қарайды. Шақтық локалдылықты бейлокалдылық сыңарынсыз бөлек алып қарастыра алмаймыз. Онсыз жеке бір семантикалық категория деуге келмейді. Екеуінің ажырамас, мықты тығыз байланысы ерекше функционалды-семантикалық өрістің өзіндік орны бар, сапалы семантикалық категориясы екендігін анықтай түседі. Шақтық локалдылықты семантикалық категория ретінде таныту үшін тек шақ формалары қатыспайды, сонымен қатар кеңістіктік ұғымдағы тілдік құралдар, субъектінің нақты/жалпылық сипатын, бір немесе бірнеше қимылдың жүзеге асуын көрсететін лексикалық көрсеткіштер т.б. тілдік құралдар қатысады.