TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Бізді қоршаған ортада, қоғамда болып жатқан алуан түрлі өзгерістер, жаңарулар адамзат арқылы жүзеге асып жатады. Ал сол адамзатты бір-бірімен қатынастыратын сөйленіс құралы – тіл. Тіл ақиақат дүниені танытуда, әлем туралы аялық білімімізді жетілдіріп толықтыруда негізгі құрал болып танылады. Тіл арқылы екі адам коммуникацияға ұшырайды. Яғни коммуникативтік мақсатта өзара қарым-қатынас түзеледі, ақпарат алмасады. Сөйлеу кезінде міндетті түрде екі жақты әрекет жасалып жатады. Сол әрекетті тудыратын сөйлеуші мен тыңдаушы болады, сөйлеуші өз мақсатына жету үшін белгілі бір стиль түрін таңдайды. Ол коммуникацияда прагматикалық салмаққа ие болады. Синтаксис саласы жекелеген сөйлемдерді зерттеумен шектеліп қана қоймай, тіл бірліктерін сөйлесім деңгейінде қарастыра отырып, әрі күрделі кешенді тілдік актілерді зерттеумен айналысады. Прагматика тілдік коммуникацияда адресантқа бағытталған заңдылықтарды қалыптастырады және оны реттеп отырады. Прагматикалық аспект – мақсатты әрекеттің бір түрі сөйлеудің ажырамас белгісі. Прагматиканың алғаш рет сөйлеу актілері негізінде қозғалып, зерттелуі – соның дәлелі. Прагматиканың міндеті − тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған  тілдік қатынас коммуникациясын қолданудың заңдылықтарын реттеу екені мәлім. [80, 11].

Коммуникатавті-прагматикалық зерттеудің бірінші аспектісі субъектінің тіліне қатысты болады. Яғни оған қатысты мынадай мәселелер қозғалады: сөйлесімнің айқын және жасырын мақсаты (кейбір ақпараттарды, өз ой-пікірін хабарлау, бұйрық, өтініш, кеңес, уәде, кешірім сұрау, сәлемдесу, шағым айту); сөйлеу тактикасы мен сөйлеу тәртібі; әңгімелесу ережесі; сөйлесімнің прагматикалық мағынасы немесе сөйлеушінің шарттары: сөйлесімніғң жанама мазмұны, тұспалдар, алдын ала болжау т.б.; прагматикалық пресуппозициялар, сөйлеушінің хабарлап отырған ақпаратына деген қатынасы т.б. [81, 9].

Қарым-қатынастың орнауы, оның прагматикалық аспектісі тыңдаушының қабылдап, түсінуімен байланысты. Тілдің ықпал ету күшін анықтайтын – тыңдаушының әрекеті. Бұл – сөйлеушілер арасында қабылданған, қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан сөйлеу нормалары болуымен байланысты. [80, 11]. Сөйлеу әрекеті, адамдар арасындағы қарым-қатынас белгілі бір жағдайларда – мекен, уақыт кесіндісі – сөйлеу жағдаятында орын алады… сөйлеу жағдаяты сөйлеуші мақсаты арқылы сөйлесім мазмұнында қамтылады. Оның – объективті шындықтың – сөйлем пропозициясында берілуі сөйлеуші мен тыңдаушының ортақ білім қорына, өзара қарым-қатынасына, сөйлеу мақсатының түріне тәуелді.

Сөйлесім мазмұнын пресуппозиция түрлері анықтайды. Пресуппозиция – сөйлеу жағдаятымен байланысты анықталатын сөйлеушілердің білім қорының, тәжірибесінің қажетті бөлігі. «Пресуппозиция» ұғымы тілдік және тілдік емес шарттардың сөйлесім мазмұнын анықтауға қатысын көрсетуде қажетті категория болып табылады. Пресуппозиция тілдің әр деңгей бірліктерінің қолданысқа түсуін, жасырын мәннің қалыптасуын, сөйлесім семантикасында коммуникативтік-прагматикалық салмаққа ие компоненттерді анықтауға, негіздеуге көмектеседі. Прагматикалық пресуппозиция сөйлеу жағдаятымен байланысты шарттарды, ал лексикалық және семантикалық пресуппозициялар сөздер, сөйлемдер арасындағы өзара анықтаушы, шарттасқан байланыстарды белгілейді [81, 15].

Сөйлеу тілінде кез келген сөйлем мүшесі коммуникативті салмаққа ие болып, сөйлеуші мақсатын жеткізе алады. Ол сөйлеу жағдаятындағы диалогтің дамуымен байланысты сөйлем құрылысын сөздің лексика-семантикалық мәні анықтамайды, сөздер арасындағы семантика-синтаксистік қатынастар – синтагмалар анықтайды, сөйлемді құрастырушы компоненттердің сөйлеу мақсатына қарай қолданысқа енуімен байланысты сөйлемнің ең кіші коммуникативті бірлігі ретінде синтаксема алынады [81, 19]. Сөйлесімді құрастырушы компонент – сөйлеу мақсаты мен сөйлеу жағдайы, контекст арқылы таңдалған ойды, хабарды жеткізу қабілетіне ие бөлшекті синтаксема деп атаймыз [24]. Сөйлесімнің қалыптасуына үш прагматикалық фактордың біреуі – сөйлеуші, тыңдаушы, сөйлеу жағдаяты – жетекші қызметте тұрады.

Тілдің маңызды қызметтерінің бірі саналатын коммуникация мен танымдық әрекет сөйлем арқылы жүзеге асады. Р.Әміров «сөйлемнің формасы тек предикативтілікте білдіруге бағынышты емес. Оның көптеген формалары сөздің (сөйлеудің) мақсатына да байланысты», — дейді өз еңбегінде [82, 22]. Тілдік деректерге сүйене отырып, қазақ тілінде локалдылық категориясына қатысты семантиканы жеткізуге сөйленімдердің де белгілі бір дәрежеде қатысатындығын көреміз. Сол себебті локалдылық мағынаны сөйлем арқылы оның ішінде жай сөйлем мен құрмалас сөйлем деңгейінде қарастырдық. Нақтылыққа құрылған сөйленімдердегі негіздеу, сендіру, дәлелдеу сияқты мағыналық байланыстардың орын алуы сөйлеуші мақсатына тәуелді. Сөйлеуші өз ойын, көзқарасын білдіріп жеткізуде, дәлеледеуде тыңдаушыны сендіру керек. Ойды жеткізуге хабарлама, баяндама түріне және диалогқа құрылған сөйлемдерді қолдану дұрыс болады.  Үлкен үзілісте бірінші хатшы Исатайды бөлмесіне жеке шақырып алған. Қабағы қатып кетіпті. Манағы өкіл үстімнен шағым айтқан ғой деп секем алып қалды.

− Ұжымның кассирі бар ма осы?

− Жақында әскерге алып кетті. Орнына қолайлы адам іздеп жатырмыз,

деді Исатай (І.Есенберлин). Бұл жердегі іс-әрекет алғашқы үш сөйлемнен көрініп тұрғандай, көсемше оралымдар негізінде белгілі бір мақсатты жеткізу үшін семантикалық пресуппозиция орнында тұр. Бірінен кейін бірі өтіп жатқан іс-әрекет бір уақыт бойына тәуелді сипат алып тұр. Яғни үлкен үзілістен кейін ғана хатшы Исатайға қарап сөйлейді. Өткен шақтық мағынамен қоса осы шақтық мағына қоса қабаттаса жұмсалуда. Сөйленімге қатысты мынадай коммуникативтік-прагматикалық пресуппозиция түрлерін анықтауға болады:

—                 көсемше оралымның коммуникативті мақсатта жұмсалуы;

—                 сөйлеушінің көңіл хошы жоқ (қабағы қатып кетіпті);

—                 ұжымда кассирдің жоқтығы жанына батқандай әсер етеді;

—                 сөйлеушінің тыңдаушыны танитындығы;

—                 тыңдаушының қатты қобалжып, секем алып қалғандығы, жаңа ғана көрген өкіл өзінің үстінен шағым айтты ма деп сасқандығы.

Локалдылық мағына мәтінде беріледі. Мәтін деп сөйлеуші мақсатына сай аяқталған ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлесімдер тізбегін айтамыз. Болмыстағы кез келген құбылыс туралы ақпаратты кейде бір сөйлем бойына сиғызу мүмкін болмайды. Мәтін тілдік иерархиялық құрылымындағы ең жоғарғы деңгей бірлігі саналады. Мәтін мазмұн тұтастығы мен ой тиянақтылығы жағынан бүтіндік сипатымен ерекшеленеді. Тілдік жүйеде мәтінмен қатар дискурс ұғымы бар. Дискурс – мәтіннің сыртқы факторлары арқылы құрылады. Дискурс – прагматикалық, мәдени-әлеуметтік, психологиялық т.б. эксралингвистикалық факторлармен, шындық өмір уақиғасымен байланысты нақты мәтін.

Әлден уақытта, қоршаған жұрт шешем екеуімізді күшпен әрең айырды. Даладағы шудан бізді оңашалағысы келгендей:

− Үйге жүрейік, — деді Әсия шешеме.

− Бәтес, бастап жүр! -деді Әсия маған.

    − Ие, сөйтіңдер! — деген даусы естілді Еркіннің топ ішінен,-таң ата аттанады ғой Бәтес, оған дейін көз шырымын алсын! (С.Мұқанов). Бұл жердегі коммуникация үш адам арқылы жүзеге асады. Нақтылықтан гөрі жалпылық басымырақ. Жасырын мән мәтін деңгейінде қалыптасқан. Мынандай прагматикалық пресуппозиция түрлерін анықтауға болады:

—                 сөйлеушінің шешесімен енді ғана көріскенін;

—                 шешесімен оңаша қалудың ыңғайын іздеуі;

—                 бұйрықтық мәннің көрінуі;

—                 жасырын себептік мәннің үстелуі (таң ата жүреді ғой, біраз көз шырымын алсын) әрі аяушылық сезімнің басымдығын аңғарамыз;

—                 өткен+осы шақтық мағынаның көрінуі.

    − Маған сенің сезімталдығың менен әлдеқайда күшті сияқты көрінеді. Күнделік пен естелік сезім дүниесінің ісі. Ендеше, сенің жазғаның менен әлдеқайда терең болуыға тиісті.

   − Келістіре алмасам ше?

       − Шамаңның келгенінше жаз! (С.Мұқанов). Бұл сөйлемдегі  күрделі синтаксистік ұласымның  бірінші бөлігі арқылы созылыңқылық мағына имплицитті түрде көрінгендей. Бұйрықтық мәннен гөрі болжалдық (сияқты көрінеді), міндеттілік мақсатты (сенің жазғаның менен әлдеқайда терең болуға тиісті) айқын аңғару қиын емес. Жалпылық жинақты локалдылық мағына модаль сөздер арқылы да, мына бір (күнделік пен естелік сезім дүниесінің ісі) іспетті сөйлем арқылы да көрініп тұр. Мұндай мәттіннің прагматикалық пресуппозициясына мыналарды жатқызуға болады:

—                 сөйлеуші өз ойына, пікіріне тыңдаушының көзқарасын білгісі де келмейтіндігін аңғару қиын емес;

—                 сөйлеуші нақтылаушы, өзін қолдаушы пікірін білгісі келеді;

—                 сөйлеушінің тыңдаушыдан үлкен үміт күтетінін аңғартады;

—                 сөйлеуші тыңдаушыға кәміл сенеді.

Келесі бір диалогқа құрылған мәтін бойынан жасырын мән емес, мақтану, оқу үлгерімінің жоғары деңгейде екендігін көрсететін сөздер ашық мәнді жеткізуші қызметте тұр.

     − Мен бірінші класты бітірдім… екіншінің кітаптарын оқып жүрмін, — дедім.

    − Қалай бітірдің? — деп, ақ көңіл оқытушым таңданып та, абыржып та қалды.

    − Оқытып көріңіз… Букварь да бітті, есеп те бітті, — дедім (Ғ.Мүсірепов).

Осы сипаттағы тілдік қолданыстар бірнеше пресуппозиция түрлерін жинақтап тұр.

— сөйлеу жағдаятына қатысты сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы сөйлеу актісі белгілі бір нақты кезеңді қамтиды. Бірақ сөйлеу үдерісі толық біткен жоқ, ары қарайғы жалғасы бар екендігін аңғару қиын емес;

— сөйлеушіге өзі жайлы тыңдаушының пікірін білуі қажет;

— тыңдаушының шын мәніндегі таңғалысы;

— сөйлеуші тыңдаушының шәкірті екендігі анық байқалады. Сөйлесімдердің дүниеге келуі, бар болуы сөйлеушінің жалпы білімі, дүниетанымы кең болуы керек, яғни басқа адамдарға ортақ қоғамдағы тәжірибесі болуы керек, оны тыңдаушы түсіне алуы керек. Сонда ғана сөйлесім пайда болады. Сол сөйлесімді бар қылатын оның дамуына ықпал ететін әрі дәнекер болатын тілдік бірліктер: сөйлеу жағдаяты мен сөйлеуші және тыңдаушының арақатынасы түгел қатысуы керек.

Локалдылық мағынаны тек диалогқа құрылған сөйлемдерден көре бермейміз, сонымен қатар күрделі құрылымға құрылған синтаксистік тұтастықтан да байқаймыз: Ертеңгілік шай үстінде шалдың сандық түбіндегі құжат қағаздарын алғызып көз жеткіздім: жұрт төндіріп айтқандай жүзде емес, тоқсан төртке шығыпты. Он тоғызыншы ғасырдың аяғынан қалған қылыш сынығындай көне көз осы. Кісінің төбе шашы тік тұратын қиын кезеңді басынан өткізіп, ажалдың апан аузына талай мәрте түсіп-шығып жүріп қалайша ақылын жойып, алжаспағанына қайран қаламын (Д.Досжан). Бұл жердегі логикалық байымдау арқылы сөйлеушінің таңғаларлық сезімін көреміз. Нақты локалдылық мағына ертеңгілік шай үстінде тіркесті оралым арқылы көрінеді. Қимылдың өту кезеңін анық көреміз. Сол бір мезетте ой елегінен өтіп жатқан қимылдар да бір уақыт бойына тәуелді сипат алатындығын байқау қиын емес. Бағалау мәні сөйленім мазмұны мен құрылымынан анық көрінеді. Бағалауыштық реңк көне көз осы, ақылын жойып алжаспағаны сияқты тіркестерден анық көреміз. Мәтін  құрамындағы кейбір сөйлемдерде  кездесетін қимылдың қайталануынан хабар беретін грамматикалық көрсеткіштердің болуы тұтас мәтін арқылы берілетін  мазмұнды толықтыруға, нақтылау мен күшейтуге қызмет етеді. Мағыналық тәуелділікке ие алдыңғы сөйлемдегі осы сілтеу есімдігі мәтіннің соңғы бөлігімен байланысқа түсе отырып, толықтырушы әрі ұластырушы қызмет атқарып тұр. Сөйлеуші өз ойын, таңғалысын мақсатты түрде тыңдаушыға жеткізу үшін тұрақты тіркес орамдарын қолдануы жинақтаушы мағынаның болуымен байланысты. Жалпы бұл мәтін нақты  қайталау мағынасына ие, себебі екінші сөйлемнен бастап мазмұндық тәуелділікті көреміз. Бірін-бірі толықтырып тұрған екі бөліктің қосындысы арқылы біртұтас мәтін деңгейіндегі қимылдың жай қайталануы анық байқалады. Таудан ылдиға көшіп келе жатып Жетібас ой ішінен ой терді. Бұл жасында өмірдің өрін де, ойпаңын да көріпті; даңғалымен де, соқпағымен де жүріпті; жастық бейне қайнаулы қазандай буымен шарпып, ауыз күйдірсе, қазан оттан түскен соң қайтып қыза қоюы екіталай білем. Әйтеуір ұлы топтан шеткеріліп қалғаны рас (Д.Досжан). Дағдылы бейлокалды мағына бүкіл мәтін бойынан анық көрінгенімен, тұтастай коммуникативті мәнге ие бола отырып, адамның ойын ары қарай саралай түсіндіріп кетеді. Сөйлеу жағдайында орын алған құбылыс, әрекет сөйлеушінің ойша ылыдеген тұжырымдары негізінде бағаланып қалыптасады. Осы жасына жеткенге шейін біраз іс тындырғаны, өз-өзіне есеп беру, тыңдаушысын қызықтыра түскендей. Сонымен айналасы алты жылға созылған мектеп дәуірінде мен патшаға үш рет кездестім: әуелі инспектор алдында патшаның әйелін мадақтадым, үш күннен кейін суретін сүйреткіге салыстым, енді міне, «жасаған, патшамызды сақтай гөр!» деген дұғаны да төрт жыл бойы хорға қосылып айтып келем! (Ғ.Мүсірепов).

Бұл жерде нақты жағдаятқа құрылған шексіз қайталанылатын іс-қимылдар қатары жалпы қайталанылатын белгілі бір уақыт кезеңіне тәуелді сипат алып отыр. Қимылды атқарушы субъект нақты екендігін аңғарамыз. Сөйлеушінің мақсаты осы алты жыл бойы патша сеніміне кіргендігін тыңдаушыға түсіндіре отырып негіздеу, сендіру соны дәлелдеу. Міне осындай мағыналық байланыстардың орын алуы сөйлеушінің мақсатына тәуелді. Қимыл белгілі бір созылыңқылыққа құрылған. Созылыңқылық мән тұтас мәтіннің мазмұнынан туындап жатқан мағына болып табылады.

 Құнан терісі бықырған и ішінде апта жарым жатады. Сосын исінді болған теріні іліп, қырғышпен қырады, шелиді, шелін алады. Көгеріп таза терінің өзі қалады. Енді мұны саба қып тігеді. Тобылғыны жағып, ащы түтінімен сабаның ішін ыстайды. Ысталған сабаға саумал құйып, ұзақ шайқайды. Сосын саумалын төгіп тастайды. Және ыстайды саумалмен шаяды. Қашан ішіне құйған қымыздан тері дәмі кетіп, тобылғы табы қалғанша өстіп алмастыра береді. Бал татитын тәтті қымыз әзірлейтін әдемі саба дүниеге осылайша келеді (Д.Досжан). Ұлттың дүниетанымын, салт-дәстүрін өзіне ғана тән болмысын осы бір мәтіннен аңғарамыз. Ұлттық-мәдени ерекшелік осы мәтіндегі әрбір сөздің барлық семантикалық компонентіне тән. Сөйлеушіге де, тыңдаушыға да тән тұтастай мәтін мазмұны ортақ дүниетанымға негізделіп беріледі. Сол сияқты қазақ халқына тән дәстүр-жаралғыға байланысты қолданылған (қымыз құюға арнап жасалатын сабаны дайындау барысын сөз қылып отырмыз) лексикалық тілдік бірліктер қатарын атап көрсетейік: «құнан тері бықырған», «шелиді», «шелін алады», «саба», «тобылғыны жағып», «саумал», «қымыз».

Сонымен, тіліміздегі функционалды-семантикалық өрістерді функционалды грамматика тұрғысынан тіл және сөйлеу деңгейінде қарастыру қажеттігі туып отыр. Бұл мәселені коммуникативтік-прагматикалық аспектіде зерттеу өзекті мәселердің бірі болып танылады. Прагматикалық аспект жалпы мәтін, сөйлеу жағдаятындағы сөйлесімге қатысты синтаксистік тұрғыдан зерттеу екендігін білеміз. Қимылдың белгілі бір шаққа локалдана қолданылуы синтаксистік бірліктермен, сөйлем және мәтін деңгейінде алынып қарастырылды. Сөйлемнің локалдылық сипатын көрсетуде көп жағдайда мәтін деңгейіндегі сөйленімдер шешуші рөл атқарады. Локалдылық мағынаны танытатын тілдік бірліктерге талдау жүргізу арқылы сөйлеушілердің сөйлеу әрекеттерінің тізбегін диалогқа құрылған сөйлемдерден көре алдық.  Шақтық локалдылық мағынасын тудыратын синтаксистік бірліктердің прагматикалық аспектісін зерттеу барысында тиісті пресуппозиялардың түрлерін анықтадық. Сөйленіске түскен сөйлеушінің мақсаты анықтала отырып, өзінің ойын тыңдаушыға жеткізуде қолданылған прагматикалық пресупозицияларға талдау жасалынды.

Түйін: бұл бөлімде функционалды-семантикалық өріс тіл білімінде функционалды   лингвистиканың бір бағытын құрайтын функционалды грамматиканың негізгі нысаны болып табылатындығы айтылды.  Функционалды-семантикалық өріс тұжырымдамасындағы семантикалық категория, категориялды жағдаят ұғымдарына  түсініктеме берілді.

Зерттеуде функционалды-семантикалық өріс   теориясын басшылыққа ала отырып, қазақ тілі деректері негізінде шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының  семантикалық  өрісін құрайтын  тілдік көрсеткіштер айқындалды. Шақтық локалдылық категориясын өріс теориясы негізінде зерделегенде грамматикалық  формалардың  мағынасы мен қызметі  морфология деңгейінде ғана сипатталмай, олардың сөйлеу жағдаяттарындағы  қызметтері және басқа тіл деңгейі бірліктерімен тығыз қарым-қатынасқа  түсе отырып,  қолданылуы  басты назарда болады. Бұл орайда ортақ мағына негізінде  байланысқан барлық тіл деңгейі бірліктері шақтық локалдылық категориясының  тұрпат межесі ретінде  қаралады. Сондай-ақ локалдылық/бейлокалдылық мағына аспектуалдылық, темпоралдылық, модалділік, таксистік семантикалық категориялармен астаса тығыз байланыста қаралады, олардан бөле-жара жеке алынып қаралмайды. Локалдылық мағынаны танытатын тілдік бірліктерге талдау жүргізу арқылы сөйлеушілердің сөйлеу әрекеттерінің тізбегін диалогқа құрылған сөйлемдерден көре алдық. Яғни коммуникативтік-прагматикалық аспекті тұрғысынан синтаксистік талдау жасалды.