Шақтық бейлокалдылықтың «нақты қайталау» мен «дағдылы қайталау» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен айырмашылығы
Мұндағы басты көрсеткіш (белгі) – нақты анық көрініп тұрған көптік мәндегі субъектілер. Топтық сипаттағы субъектілер қимыл-әрекетті бірінен соң бірін арасына уақыт интервалын сақтай отырып іске асырады. Меншіктік/меншік емес сипаттағы біртектес қимылдардың бір-бірінен айырмашылығы жекелік/көптік мәндегі объектілерге байланысты бейрелевантты түрде көрінеді: Лап берген сойылшылар жұбын бұзбай жау шебіне тұтас кіріп, сойылдарын оңды-солды сілтеп, қарқындарын бәсеңдетпестен, сол шапқан қалпында қарсы шепті жайпап өтеді де, тоқтамастан орағыта шауып, жұбын жазбай тағы лап қояды (І.Есенберлин). Жоламан сарбаздары Карпов әскерлерін бір жайпап өтіп, қырқаны баурай орағыта кейін бұрылғанында, арбалы оқ-дәріні көремін деп өздері тұрған төбешікке шапқылай көтерілген Байтабынды қоршап қалды (І.Есенберлин). Мысал ретінде келтірілген екі мәтінде де анық (нақты), көптік мәндегі субъектілердің қатысуымен нақты қайталау жағдаятын білдіреді. Осы субъектілер топтамасы мәтінді айтып тұрған автор (айтушы) арқылы бақыланады. Бірігіп келіп көптік сипатта тұрған субъектілердің әрқайсысы белгілі бір қимылды атқарып тұр. Уақыттың белгілі бір кезеңінде осы көрсетілген қимылдарды бірнеше субъекті бірден атқарады немесе барлығы (субъектілер) бірге тұрып атқарады. Біртектес қимылдардың қайталануындағы біртектілік жекелік актуалды белгіге ие болады. Қимылдың әрқайсысы мағына ұқсастығына байланысты бірінен соң бірі қайталанып бір уақытта өтіп отырады: Оның артынан әлдекімдер қарсы сөйледі. Олар Ақбаланың баяндамасын мінеді, сынады. Жолаушылар сол отаудың сыртына келіп тұра қалды. Есік алдында көрінген бір балалау жігітті шақырды. Сонымен сөйлесе қалды (Ж.Аймауытов). Кейбір қимыл-әрекеттер нақты бақыланатын жағдайда әртектес қатар құрай отыра, қайталанады. Мұндай қимылдар өзінің табиғатына қарай әртүрлі болады әрі оларды нақты субъекті (бірінен соң бірі қайталанылатын және әртекті қатар құрайтын қимылдар) немесе нақты топталған субъектілер (біруақытта іске асып жатқан және әртекті қатар құрайтын қимылдар) жүзеге асырып отырады. Бірінен кейін бірі әртекті қатар құра отырып қайталануының бір ерекшелігі предикатының көптігінде: Сейітқан сол бетте қолына үлкен қара сойылды алып, жақын тұрған қонақ атын өреден босатып мініп, біресе үркітіп, біресе секіртіп құнықтыра шапқан (М.Әуезов). Көкпай жаңағы Ербол айтқан Абайдың сәлемін өлеңмен қайта айтып шықты. Содан ары Абай өлеңін айтып кетті. Бар сөзін анық етіп салмақтап, Абайдың «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» деген өлеңін ұзақ айтып еді (М.Әуезов). Бұл сөйлемдердегі предикаттар әртекті, әрқайсысын жеке-жеке алып бөлек қарастыруға болады. Бірақ субъектілері біреу, ол – Сейітқан (бірінші сөйлемде), Көкпай (екінші сөйлемде). Сөйлемдердегі қимыл-әрекеттер бірінен соң бірі бірізбен жарыса қолданылып тұрғандығын көреміз.
Бір уақыт бойында жүзеге асып, әртектес қатар құрайтын қимылда субъект өзгеше қолданылады. Бұл қимылдың ілгеріде қарастырылған біртекті қимылдардан өзгешелігі субъекті көптік мәнде топтала қолданылуында және сөйлемнің құрылысындағы жасалынып жатқан қимылдардың әрқайсысын әртүрлі субъектілер іске асырып жатқандығында. Яғни бір қимылды бір субъекті, екінші қимылды басқа субъект жасап жатады: Абай келіп отырысымен анау үлкендер бұдан: қала жайын, оқу жайын, саушылығын сұрастырды, өзге үлкендер бала мінезіне бір күліп, бір таңданып сүйсініп отырды (М.Әуезов). Әлі жауға түспеген жігіттер бейқам болмайық дегендей әлсін-әлсін күнбатыс жаққа көздерін тігіп, семсерлерін қыса ұстап қояды. Ал кейбір жүрек жұтқан батырлар күрке, лашықтардың қасында жіңішке найзағай меңзелдес көгілдір құрыш алдаспандарын қамсыз қайрауда… Барлық топ енді түгел шапқан күйінде, құстардың соңынан кетті. Озып барған Мағаш лақтай бір дуадақты сарала жүнін жарқылдатып басып қалғап бір қаршығаның үстіне ағызып жетті де, тымағын бұлғап, арттағыларға айғай салды. Кейінгілер де тақау еді.(М.Әуезов). Осы көрсетілген барлық қимылды (сұрастырды, сүйсініп отырды, көздерін тігіп, ұстап қояды, қайрауда, кетті, ағызып жетті, айғай салды) жасаушы жалқы субъект, жинақты және мағына жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойылған субъектілер: Абай (жас) – үлкендер қимылдың қайталануын түсіндіреді. Мұндай жағдайдағы қимыл-әрекеттердің әртектілігіне қарамастан, олар жинақты мәнде жұмсала береді. Осындай қимылдардың қайталануы шақтық локалдылық жағдаятына ұқсас болып келеді.
Субъектінің жинақтылығы мен анық еместігі узуалдылық жағдаятын айқындау үшін және белгілі бір топтастырылған тор сызығын [87, 432] анықтау үшін субъектінің жинақтылығы мен анық еместігі ең маңызды дифференциалды көрсеткіші болып табылады. Бұл жағдаяттағы негізгі белгі субъекті емес, нақты орны бар объекті екенін естен шығармау керек. Яғни қимылдың бейлокалдылығын узуалды жағдаяттағы нақты (жалқылық пен көптік) субъектіге арқа сүйемеді, бұл дегеніміз субъектісі жоқ қимылдың узуалдылық мәні көрінбейді деген сөз емес. Қимылды атқаратын субъекті болған соң оның қатысуы әбден мүмкін, бірақ узуалыдылықты көрсетіп, анықтап тұратын субъект нақты әрі кеңейтілген болуы керек. Айтушы адам өзінің ойын, жеке басының тәжірбиесін белгілі бір (нақты) ортада, санаулы адамдар ортасында ғана жалпылама түрде жеткізеді: Абай аз тоқтап, күз желінің суылдай соққан лебінен әлдебір суық сарын есіткендей болды. Аласа төбенің селеу мен көдесі қалтырай түсіп, бас шұлғып, баяғы бір ескі зардың болғанына куәлік айтқандай; Көпшілік біз үнсіз тұрып, құптағандай Дәрменнің өзгеше мұңмен аса сезімтал ажар беріп айтқан әнін ұйып тыңдап қалыппыз. Оның бұл әні амандық, бейбітшілікте айтылатын сауық әні тәрізді емес. Өлгендердің аруағына арналған, дертті жүрек жоқтауы сияқты. Жүзінің сыр толқыны көп, әнші-ақын, бұл топтың бәріне мәлім бір әнді бастаса да, қазіргі айтуында соны осы сәтке аса бір орайлы саздай созады. Абай әні – «Көзімнің қарасы»; Мағаштың жай айтса да зіл салмақты айтылған сөзінен соң, Әзімбай да амалсыз тартынып қалды. Бірақ қыңыр қыястығынан, қорқау озбырлығынан қайтқан жоқ. Енді сонысын қолмен болмаса да, сөзбен танытты. Егер субъект жинақты жалпы мәнде тұрса, онда дағдылы типтік мәндегі іс-әрекеттер шақтық бейлокалдылықтың ең жоғарғы топтық дәрежесінде қолданылады. Өзінің жеке тәжірибесінің кеңейе түсуіне байланысты түрлі таптардың, топтардың да шегі кеңейе түседі. Осыған сәйкес сол тапқа немесе топқа айтушының өзі де тәуелді сипатқа ие болады [88, 221].
Дағдылы іс-әрекет әдетте өткен шақта, келер шақта, осы шақта немесе тек жедел өткен шақта, бұрынғы өткен шақта, құрмалас сөйлем ішіндегі бірінші жай сөйлем өткен шақта, екінші жай сөйлем осы шақта тұруы мүмкін. Мұндай қайталамалы іс-әрекеттің негізгі белгісі – нақты субъекті болуы немесе бастауыш мүшесі жасырын және күрделі болып келуі мүмкін: Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман (Абай). Бойдақ жылқының бәрі жайылысты тастаған, сонау биік адырдың басына шығып қатты солықтайды (М.Әуезов).
Қимылдың жалпылана белгілі бір шаққа бейлокалдануы әртүрлі дәрежеде іске асады. Жалпылық іс-әрекеттер көбінесе осы шақта бейлокалдана қолданылады (Жолдасын таппаған ер азады, басшысын таппаған ел азады). Дегенмен қимылдың бейлокалдануы тек осы шақта ғана өз қызметін атқармайды. Сонымен қоса өткен шақта да келер шақта да функционалдылық сипатқа ие болады. Мысалы: Қартқожа естіп жүрді, көрші ауылда Бұқабай би шабындысын тартып шауып алғанын да, әкесінің әркімге барып, сандалып, түк өндіре алмағанын да Қартқожа жақсы біледі. Мұның бәрі Қартқожаның жүрегіне түйткіл болды (Ж.Аймауытов). Бұл мәтіндегі бірінші жай сөйлем өткен шаққа локалданыла, нақтылана қолданылып тұр. Бұл нақтылықты -ді жедел өткен шақтық жұрнағы мен нақты субъекті Қартқожа арқылы қимылдың қайталануын көрсетеді, сонымен қоса біледі етістігі арқылы қимылдың осы шақта орын алып тұрғанын байқатады. Келесі сөйлемдегі бәрі жалпылау есімдігі және жүрегіне түйткіл болды тіркесі қимыл-әрекетті жалпыландырып көрсетіп тұр. Бұл мәтінде өткен шақтық та, осы шақтық та семантикалық белгілері бірдей қоданылып тұрғандықтан шақтық ұдайылықтың семантикалық мүмкіндігін анықтайды. Мұндай мүмкіндіктегі қимыл-әрекеттердің белгілі бір шақтағы орын тәртібі анық емес әрі қимыл уақыттың бір бөлігіне шоғырланбаған.
Сонымен, тілімізде жапылық мағына білдіретін бейлокалдылықтың нақты қайталау мен дағдылы қайталау түрлері жиі қолданыс табады. Екеуінің басты айырмашылығы, біреуінде субъекті нақты, анық көрінеді, екіншісінде субъекті нақты немесе субъектілер тобынан тұруы мүмкін. Нақты қайталауда жалпылық сипат төмендеу болады.
