TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Локалдылық белгілі бір уақыт бөлігіндегі іс-әрекеттер мен оқиғалардың бүтіндей жапсарласа әрі нақтылана қолданылуы, ал бейлокалдылық қимыл-әрекет пен оқиғалардың орналасу орны мен уақытының анық еместігі, белгісіздігі [100, 56]. Қазақ тілінде локалдылық/бейлокалдылық іс-әрекеттерді білдіретін арнайы грамматикалық формалар жүйесі жоқтың қасы. Бұл ұғымдар түрлі амал-тәсілдер қатары тығыз байланысса ғана мәтінде жүзеге асады. Басты рөлді шақ формалары, сонымен қатар темпоралды, локалды пысықтауыштар, референтті, белгісіз референтті және референтсіз субъекті мен объекті алады. Жұмыстың бұл бөлімінде шақтық локалдылық ұғымы мен оны білдіретін, танытатын тілдік амал-тәсілдерді (референтті субъект, темпоралды және кеңістіктік көрсеткіштер, бағыныңқы сөйлем) қарастырамыз.

Сөйленімдегі нақты әрі жалпы түрдегі субъекті ШЛ/ШБЛ ұғымын түсіндіруде маңызды рөлді жалпы әрі нақты түрдегі зат есім алады, яғни терминологиядағы субъектіміз сөйленімде бастауыш қызметін атқарады. Бастауыш – сөйленімнің тұрлаулы мүшелерінің бірі, сөйлемде айтылатын ойдың негізі, баяндауыш арқылы айтылған қимыл-әрекеттің иесі (субъектісі). Бастауыш баяндауышпен предикаттық қатынаста жұмсалып, оны өзіне бағындыра отырып, сөйленімнің негізін құрайды [101, 55]. Бастауыш кез келген лексикалық мағынасы бар сөз болуы мүмкін, белгілі бір жақта тұруы мүмкін, жанды/жансыз, адамзат/ғаламзат атауларын беруі мүмкін. Субъект категориясының ұғымдық жағы белгілі бір заттың, кеңірек айтсақ, субстантивтенген (заттанған) құбылыс, зат болуы мүмкін, басқаша айтсақ,  сөйлемнің субъектісі ─ ұғымдық (семантика-синтаксистік) және коммуникативтік бірліктен құралған мазмұнды грамматикалық категория. Көптеген еңбектерде субъект термині семантикалық емес синтаксистік ұғымда қолданылады. Субъект ─ синтаксистік категория, кез келген етістік қатыстырыла отырып құрылған тұлғалық құрылымда қаралған мазмұн межесі [102, 7]. Жұмыста субъект мен бастауыш терминдері тең ұғымда қолданылады әрі нақтылық пен жалпылыққа құрылған сөйленімдерде басты орын алады. Нақты/жалпы түрдегі субъектімен ғана қатысы бар ұғымдарды әрі ШЛ/ШБЛ категориясын маңызды деп танылатын тілдік бірліктерді қарауымыз керек.

Сөйленімдерде нақты бір қимыл белгілі бір уақыт мезетінде нақтыланған субъектімен жүзеге асып отыруы шақтық локалдылықты көрсетеді: Намаз оқылып болысымен зор дауысты семіз мәзін Самұрат жаңағы Сарммола тұрған алаңға шықты (М.Әуезов). Абай Құрмаштың үйінде кітап оқумен шұғылданып отырған күні, түс мезгілінде, шешесі жұмсаған жайменен Дәмежанның үлкен баласы Жұмаш келді (М.Әуезов). Бірінші және екінші сөйлем де ШЛ-тың шартына сай құрылған мына темпоралды көрсеткіштерді атап өткен жөн (намаз оқылып болысымен, кітап оқұмен шұғылданып отырған күні, түс мезгілінде). Дағдылық (узуалдылық) ұғымдағы сөйленімдер, яғни тыңдаушы мен сөйлеуші арасындағы қимыл жалпылана қолданылады. Бұл ұғымдағы субъект әрі нақты, әрі жалпылана болуы мүмкін. Дағдылықтың негізі сөйлеуші мен бір топ адамдардың тәжирбесінің ортақтығы: …Ал еркек атаулы бұлай емес, көбінше еркек еркекке өзінен асқан сұлулықты қимайды, көргісі келмейді, әсіресе танығанын айтқыш емес.әйелден еркектің бұл да бір төмен мінезі екен-ау! (М.Әуезов). Қандай сөзбен, не айтып жатқанын да Абай түгел аңдап жатқан жоқ. Қанша жазғанын, нелер айтқанын, кеудеге сыймас қанша шер тілінің қағазға түспей қалғанын Абай аңдай алмайды.(М.Әуезов). Халық ашығып, жүдеп жұтап қырылып барады. Сахара жұрты шұбырды. Бұл қадірлейтін “халық” дейтін қалың шоғыр бытырап, ыдырап, таусылып барады. (М. Әуезов). Жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және өлім үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды қайта жібермейтұғынын, осыған да амал жоқ, нанады, анық әз ойына, ақылына тексеріп нанбайды (М.Әуезов). Екінші сөйлемдегі субъектінің нақты екендігін аңғару қиын емес, қимыл-әрекет нақтылықтан гөрі жалпылық сипатқа бой алдырған. Адамның ішкі жан күйзелісі астан-кестен болып жатқандығын байқаймыз. Не айтқаны, не жазғанын түсінбейді, әрі аңдай алмайды, сияқты іс-әрекеттердің жалпы санада қалыптаса отырып сыртқа шығармай, тек ой тізбегінен өткізіп отыруы дағдылық ұғымды қалыптастырады. Бірінші сөйлемдегі субъект, бір қарағанда, жалқы дара күйінде нақтылық сипатта тұрған сияқты, бірақ мәнмәтіндік құрылымында “жалпы еркек әйел затына тән мінездің жоқтығы, тек еркек атаулыда болатын қасиет. Яғни еркек кіндіктілерге ғана тән”. Төртінші сөйлемдегі субъект есімдік түрінде жалпылама жұмсалады, дағдылық семантикасын білдіріп тұрған үнемі пысықтауышы іс-әректтердің үздіксіз, ұдайы түрде ылғи да осылай өтіп отыратындығын аңғартады, яғни “жұрт өлімнің қартайтып келмейтіндігін, қайта жібермейтіндігін үнемі естен шығармай, табиғи құбылыс екендігін біледі”. Үшінші сөйлем де дағдылық сипатқа құрылған. Ондағы жұрт – топталған субъект есебінде жұмсалған.

Нақтылық/жалпылық сипаттағы субъектілер өзара бір-бірін толықтыра отырып белгілі/белгісіздік категорияларымен байланысын білдіреді. Бұл жайында сөз қозғасақ,  Л.Р.Зиндер мен Т.В.Строеваның белгісіздік жайлы ойлары еске түседі. Олар қосымша сәйкесті/сәйкессіздік деген категорияны енгізеді, оның артынша референттік/референттік емес ұғымын ұсынады. Несоотнесенность понимается как обозначение понятие существующим в общем смысле. Соотнесенность ─ как обозначение существительным самого предмета или явления [103, 79]. Тіл білімінде референттілік мәселесі тек бір сөзге қатысты болмайды, бүтіндей бір сөйленімге қатысты сөз қозғалады. Сөйленімде сөйлеушінің түсінік-қабілетіне байланысты санада қабылданған объект, сөздің “ішкі мағынасы”, яғни ұғымдық мазмұн ретінде шындық болмыстың санада бейнеленген элементі. Субъектінің референттік сипатта берілуі − сөйлеушінің сөйлеу барысында бірнеше немесе одан да көп объектілермен үйлесе санада қалыптасуы. Бұл объектілер санада не нақты түрде, не болжам күйінде сақталады. Ол дегеніміз ─ белгісіз референттік субъекті. Нақты бір объектіге емес, жалпы объектілер тобына тәуелді болса, мұндай субъект референтті емес мағынаға ие болады. Мысалы: Бүгін ол қызметінен қайтар жолда колхоздың шөпханасынан бір бау жоңышқа, екі бау жүгері пая алып үйіне қайтып бара жақан жолда Ардақпен қарсы ұшырасты (Ж.Аймауытов). Сол күні кешке жақын Мұқаштың Қарашатқа қарай желе жортып бара жатқанын бір қойшы көреді (Ж.Аймауытов). Осыдан үш күн бұрын Кенесары зеңбірек құйғызамын деп бірнеше ауылдың қазан ошағын жинатып, Дәулетшінің қасына қазақтың асқан шебер бес ұстасын қосып, Қорғасынды дейтін жерден көрік ашқан (І. Есенбнрлин). Бұл мысалдардағы іс-қимылдардың жүзеге асу мезгілі ондағы уақытты білдіріп тұрған тілдік бірліктерден көреміз (бүгін, сол күні, кешке жақын, үш күн бұрын). Әр сөйлемдегі іс-қимыл нақтылықты көрсетіп тұр, яғни қимыл белгілі уақытқа локалдана жұмсалып тұр. Мұндағы субъектілердің референттілігі ШЛ ұғымымен сәйкес келуде, дегенмен бұл жалғыз ғана амал-тәсіл емес. Шақтық локалдылықтың тілдік семантикасы күшейе түсетін сөйленімдердің құрамында локалдылықты білдіретін тілдік компоненттер (сілтеу есімдігі, кеңістікті білдіретін, себебін білдіретін пысықтауыштық көрсеткіштер, модаль сөздер мен салыстырмалы шырай) үлкен орын алады: Бұл күні Қартқожа лағып теріс шығып кетіп, далаға түнеген (Ж.Аймауытов). Кешке жақын анау кеме үстінде гармонь дауысы шыққан соң, Қартқожа сол жақ жоғарыға тартты (Ж.Аймауытов). Шәрипаның бүгін жүрегі орнына түсіп, жастыққа басы тиісімен қатты ұйқыға кіріп еді. Қатты ұйықтағандықтан Ұлбосындардың жиылыстан қайтып келгенін сезбеп еді (Ж.Аймауытов). Құнанбай былтырғы көктемнен бері қарай, жаз бойы, күз, соғым кездері болсын, бәрінде қайта-қайта мал сатқызып, ақша жиып әзәрленіп келген (М.Әуезов). Тап осы минутта Әбітай екеуі бірер сөз үшін таласып, келісе алмай жатқан болар (Б.Майлин). Сабақтас құрмалас сөйлемдерде модаль сөздер бағыныңқы сөйлемде берілген ойдан логикалық қорытынды шығаратын басыңқы сөйлемде қолданылады. Болжалды мағына үстеп тұр. Бірінші сөйлем сабақтас құрмалас сөйлемге құрылған, ондағы іс-әрекет белгілі бір мезгілде бір уақыт осінде (бұл күні) локалдан қолданылып тұр. Екінші сөйлемдегі қимыл-әрекет кешке жақын сынды мезгіл үстеуімен де берілген әрі субъект анау сілтеу есімдігімен тіркесіп конкретті көзге көрініп тұрған кемені нұсқап көрсетіп тұр. Сөйлемнің екінші басыңқы сыңары да дәл осылай шақтық локалдылықтың функционалды семантикасын ашып береді. Үшінші сөйлем бүгін мезгіл үстеуі арқылы нақтылық сипатты аңғарамыз. Не себепті Шәрипа түк сезбеді? Қатты ұйықтағандықтан түк сезбеді. Бұл да себеп-салдарлық локалдылық сипатты аша түседі. Төртінші сөйлемдегі қимыл-әрекет жасаушы субъект жалқылық сипатта тұр. Мезгілдің анықтығы, нақтылығы пысықтауыштар арқылы (былтырғы көктемнен бері, жаз бойы, күз, соғым кездері) көрініс табады. Көктемнен бастап қыс мезгілдері аралығын нақты сипаттап тұр. Уақыт интервалын аңғарамыз. Әрі қимылдың дүркінділік сипат алып тұрғанын қайта-қайта сын-қимыл пысықтауышынан байқауға болады. Яғни бір қимыл-әрекет ұдайы түрде қайтлану үстінде.

Нақты тарихи оқиға жайында мәлімет беретін сөйленімдерді қарастырайық. ШЛ мағынасын ашып көрсететін, тарихи оқиғаға толы сөйлемдер: Жүсіпбектің “Қартқожа” романы тұңғыш рет 1926 жылы Қызылорда қаласында жеке кітап болып басылып шықты (Ж.Аймауытов). Көздеген арманына жеткен Кенесары мәжіліс біткеннен кейін ең жақын серіктерімен де біраз ақылдасып, хан төңірегіндегі батырларды қол астына жинай бастады (І.Есенберлин). Бұл сөйлем сабақтас бағыныңқылы құрмалас сөйлемге құрылған. Субъектісі референтті, себебі ондағы Кенесары батырды басты кейіпкер әрі тарихи тұлға ретінде танимыз. Қимыл-әрекеттердің бір уақыт төңірегіне біріккенін мәжіліс біткеннен кейін, біраз сияқты темпоралды көрсеткіштерден көреміз. Қимыл-әрекет нақты бір кезеңге тәуелді, яғни локалдана жұмсалып тұрғандықтан бастады көмекші етістігі қимылдың бастау алатындығын енді жүзеге асайын деп тұрғандығын байқаймыз. Иосиф Гербурт Кенесарыны анық білмейтін, оны сұлтан болса да, ұлт бостандығы қозғалысының қолбасшысы деп қана ұғынатын (І.Есенберлин).  Барлық жауапкершілікті Асылкерейге жүктеп, Қоңырқұлжа аттанып кетті. Бұл сөйлемдер нақты субъектіге әрі нақты және жалпы абстрактілі объектіге құрылған. Таратып айтсақ, бірінші сөйлемдегі қимылды орындаушы нақты субъектінің (Иосиф Гербурт) іс-әрекетінен анық әрі нақты шындық болмыстағы объектіге қарым-қатынасын көреміз, Кенесарының басында қандай адам екендігін білмесе, кейіннен қолбасшы ретінде, қолбасшы болғанда да қандай қолбасшы екендігі екінші сөйлемде көрсетіледі әрі соған анықтама бере отырып, автор суреттеген объектімен қасиеттерін толықтырып көрсетеді. Екінші сөйлемде нақты субъекті (Қоңырқұлжа) нақты объекті (Асылкерей) жалпы ұғымдағы объектмен барлық жауапкершілікті қарым-қатынасқа түсе отырып, нақты бір іс-қимылға (аттанып кетті) локалдана жұмсалып тұр. Мысалы:

2. Ахаң айтқан шілдеханасн ақшиліктер ұланасыр тойдай етіп өткізді (С.Ғаббасов).

3.Қуанғанымнан орнымнан атып ұшып тұрып, шылапшынды да, құманды да тез әкеле қойдым. Суды әуелі нағашыма құйдым, сонымен оның аузы жабылды (С.Ғаббасов). Бірінші сөйлемдегі қимылдың локалдануы бүгін, таңертеңгі шайдан соң сияқты пысықтауыштардан байқалады, міне ─ қыстырма сөзі әрі өзінің лексикалық сілтеу мағынасында қимылдың дәл бүгін жүзеге асатындығын нақтылайды. Бір сәт ─ пысықтауышы қимылдың сапалық амалын әрі мезгілдік жағынан дәлелдеп нақтылап тұрғандай, тыным алды күрделі етістігі қимылдың тұрақтанғандығын, біткендігін білдіріп тұр, қимылды жасаушы субъект арқылы нақтылық сипатты көреміз. Екінші сөйлемдегі қимылдың нақтылығы топталған субъектілерден көрінеді. Өткізді ─ етістігі қимылдың аяқталу мағынасын айқындап тұр. Яғни қимыл-әрекеттің жүзеге асуы әрі аяқталып бітуі локалдылық сипатта жұмсалып тұрған сөйленім екендігін аңғарамыз. Үшінші сөйленімдегі қимылдың аяқталуын білдіретін мағына әкеле қойдым, аузы жабылды лексемалары арқылы ашылады. Локалдылық сипатты білдіретін басты тәсіл тез, әуелі сияқты амалдың сапасын және мезгілін білдіретін пысықтауыштар болып табылады. Яғни қимыл түрлі мағыналық сипат беретін жеке дара қолданыстағы субъект емес, керісінше топталған, көптік мәндегі субъектілердің қимылды жүзеге асыру процесіндегі нақтылық жұмсалымды аңғарамыз. Дөңгелек стол айналасында отырып, кешкі шайды қонақтар іше бастаған кезде, бұл үйге үйреншікті жақын таныстары Әбен мен Айша да келіп қалып еді; Әбен мен Айша көздерінен жас аққанша күлу үстінде Әлмағамбетке мүсіркей қарасады. Мұндағы көптік мәндегі субъект нақты болмаса да белгілі бір екі адамнан тұратын субъектілер қимылдың жүзеге асуына қатысатын қимыл атқарушы басқа бір адаммен қарым-қатынаста бола отырып, белгілі бір референтті субъект болып табылады. Амалдың созылыңқылық мәнін көздерінен жас аққанша тұрақты тіркесінен көруге болады. Бұл тіркестің сөйлемдегі қызметі ─ амалдың сапасын білдіретін пысықтауыш. Яғни қимыл “ұзақ” сипатта орын алады. Қимылды атқарушы нақты бір адам болмаса да топталған белгілі бір адамдардың жиынтығынана тұратын субъектілер белгісіз референтті болып танылатын сөйленімдерді мысал ретінде келтіре кетейік: 1) Ел біразда жайлауға шығады. Қаладан ұзап кетеді. Бала-шағаның, келін-кепшіктің жаз киетін киімі бар, ауылға керек, қонақ-қопсыға керек қант, шай сияқты алатын зат мол (М.Әуезов); 2) Сонымен көктем күнінің түске жақындаған шағында екі қабат үйдің барлық астыңғы, үстіңгі бөлмелерінен қалың жұрт ақтарылып шыға бастады. Көпшілігі қыр киімін киген ел адамдары (М.Әуезов). 3) Бұл үшеуі қара шұғадай майлы топырақты сайдың жағасындағы бір адырдың үстіне кеп тоқтады (М.Әуезов). Бірінші сөйлемдегі қимыл жүзеге асқан жоқ. Қимылды атқарушы топ адамнан құралған ел нақты бір адам емес, көпшіліктен құралған топ. Іс-әрекет әлі болмағандықтан, келер шақ формасын оның ішінде ауыспалы келер шақты білдіреді, көсемшенің -а жұрнағы арқылы және біразда немесе жуық арада мағыналас сөз арқылы қай шақта тұрғанын көре аламыз. Яғни қимыл-әрекет әлі жүзеге аса қойған жоқ, дегенмен көп ұзамай белгілі бір уақыт мезетінде өтеді. Қимылдың келер шаққа локалдануы біразда мезгілдік ұғымдағы үстеу сөзден көрінеді. Екінші сөйлемдегі іс-әрекет дағдылы қалыпта енді ғана өте бастады. Қимылды атқарушы жұрт субъектісі көпшіліктен құралған субъект рөлінде жұмсалған. Іс-әрекет ауыспалы осы шаққа локалдана сипатталып тұр. Локалдылық сипат тек субъект және қимылды білдіруші етістік арқылы жасалып тұрған жоқ. Локалдылық мағына көктем күнінің түске жақындаған шағында күрделі мезгілдік ұғымдағы сөз тіркесі арқылы айқындалып тұр. Қимыл қыс мезгілінде не болмаса, жаз мезгілінде емес көктем мезгілінің бір күнімен шектеліп тұр. Үшінші сөйлемдегі локалдылық сипат осы шаққа құралған. Локалдылық ұғым бұл үшеуі, бір адырдың үстіне, кеп тоқтады тіркестерінен көрінеді. Себебі, қимылды білдіруші етістік (кеп тоқтады) нақты осы шаққа, яғни іс-әрекет белгілі бір нүктеге кеп тірелді де, сол жерде өтіп жатыр. Атқарушы субъект нақ үш адамнан құралған (төртеу, бесеу емес) әрі сілтеме ұғымда көптің ішінен нақ бұл үшеуін даралап нұсқап көрсетіп тұр. Осы тілдік белгі де (бұл сілтеу есімдігі) ─ локалдылықтың бір белгісі. Нұсқау ұғымындағы нақты бір анықталған объекті рөлін бір адырдың үстіне тіркесі де − нақты бір шаққа локалданған әрі функционалдық мағынасын ашуға бірден бір керек тілдік бірлік.

Темпоралды көрсеткіштердің өзіне тән бір қасиеті уақыттың белгілі бір созылыңқылық сипат алуы. Қимыл-әрекеттердің жүзеге асу сәтінің белгілі бір уақыт бөлігіне тәуелді сипатын осы темпоралды көрсеткіштерге тән, яғни қимылдың белгілі бір уақыт кезеңіне қатысты сипат алуы [104, 19]. Жылы, тымық күні судан шыққан соң, біраз жалаңаш отыр. Үстіңе күн тиіп, тұла бойыңды жел қақсын. Аурудан әбден айықпаған әлсіз адамға тымық, жылы күні ғана суға түсуге болады. (Х.Досмұхамедұлы). Бұл жердегі біраз – темпоралды маркері қимылдың өтуінің дәл нақты уақытын, яғни секундқа, минутқа тәуелді болып тұрғандығын керек етпейді, жиырма төрт сағат бойғы (күні бойғы) уақыт мезетінде өтіп жатқандығын аңғарамыз.

Үздіксіз процессуалды уақыт ұғымын білдіріп әрі белгілі бір уақыт щеңберінде жүзеге асатын қимылдардың өзі де белгілі бір шаққа локалданған сипат алады. 1) Тұратын Шағанда бір апа-жездем, дәм айдап бара қалдым ауылға аз дем. Жиырма бесінші жыл, ұмытпасам, жас кезім жалаң аяқ жаһан кезген (Б.Адамбаев). 2) Бір минут, екі минут өтті ме, өтпеді ме, машина теңселіп қозғала бастады; үлкен тегірмеші бір айналдақ машинаның соңынан бар нәрсе айнала берді. Паприка гүрілдеді, тірілді, жан енді, тегермештер улеп, күрсілдеп, дөңгеленіп ұйытқып жатыр; белдері қатты жел күнгі қаңбақша асығып домаланып жатыр; тартпа қайыстар сырылдап айналып жатыр. Өз-өзінен жіптер ызыңдап жүгіріп жатыр. Машина ана жерде мақтаны сабаумен ұрып, дірілдетіп сілкіп, жұлқып жатыр; мына жерде болат тарақпен бұрқыратып түтіп жатыр (А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы). 3) Бұл күнде оқымыстар есептеп отырып қандай құйрықты жұлдыз қашан көрінетінін күн ілгері айтып қоймақшы (А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы). Бұл жердегі темпоралды көрсеткіштер сөйленімнің шақтық локалдылық ұғымының тілдік құрылымын анықтауда басты әрі маңызды семантикалық компонент болып қана табылмайды. Мәтіннің басқа да тілдік бірліктермен байланыса келе, ШЛ ұғымын толық түрде тануға мүмкіндік береді. Бірінші сөйлемдегі жиырма бесінші жыл, жас кезім темпоралды маркері анықтауыш қызметінде жұмсалып тұр әрі қимылдың іске асу уақыты өткен шақта және нақты қай кезеңде екендігі анық байқалады. Екінші сөйлемдегі бірінен соң бірі үздіксіз өтіп жатқан қимыл-әрекет осы шақта сипатталып тұр. Бір минут, екі минут сияқты темпоралды маркері дәл уақытын бермесе де қимыл осы екі минуттың ішінде өтіп жатқандығы айдан айқын. Қозғала бастады, айнала берді және жатыр көмекші етістігімен тіркескен жетекші етістіктері қимылдың нақтылық сипатын осы шақта болып жатқанын, өтіп жатқанын анық көрсетіп тұр. Үшінші сөйлемнің мазмұнына көз жүгіртсек, әрі осы шақта әрі келер шаққа тән сипат алып тұрғанын байқаймыз. Бұл күнде темпоралды маркері осы шақ мәнәі көрсетіп тұрса, күн ілгері темпоралды маркері келер шаққа тән көрініс беріп тұрғандай. Бірақ бұл сөйлем толығымен келер шақ мағынасында, себебі қимыл әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін іске асатынын етістік түбіріне жалғанатын -мақ жұрнағының үстіне -шы жұрнағы жалғанып жіктелуі арқылы да мақсатты келер шақ жасалатындығын көреміз. Көріп отырғанымыздай, ШЛ семантикалық ұғымын тек темпоралды көрсеткіштер ғана емес, жалпы сөйленім бойындағы жетекші және көмекші етістіктердің қолданысынан да нақтылық сипатты аңғарамыз [105, 156].

Сонымен, ілгеріде келтірілген сөйленімдердің нақты локалдылыққа құрылғандығын референтті және белгісіз-референтті субъктіден, әрі сол субъектілердің темпоралды, кеңістіктік көрсеткіштермен біріге отырып сипатталатындығын айтып өттік.

ШЛ/ШБЛ ұғымын түсіндіруде темпоралды көрсеткіштердің (темпоралды тілдік құрал) алатын орны ерекше екендігін айтып кеткен жөн. ШЛ ұғымын кеңейте түсетін сөйленімдердің құрылысында іс-қимылдың өту барысын білдіретін темпоралды көрсеткіштер нақты бір кезеңге тәуелді сипатын ашып көрсете алады. Темпоралды көрсеткішді білдіретін тілдік бірліктер мыналар: нақты мезгілді көрсететін үстеу сөздер (бүгін, қазір, ертең, таңертең, кешке, күндіз т.б). және кеңістік ұғымды білдіретін көмекші есімдер де ШЛ сөйленімдерді көрсетуге септігін тигізеді: алды, жаны, қасы, іші, маңы, беті, шеті, соңы т.б): Ол атының басын қақпаның дәп алдына келіп тежеді (С.Сейфуллин). Жұмыстан қайтар кезіңде кеңсе алдына барасың (М.Әлімбаев). Абай кеш батар алдында Баймағанбетті жіберіп, Әбішті шақыртып алған (М.Әуезов). Күнде таңертең қаланың жан-жағынан осы мектепке жарқын жүзді жастар ағылады (Газеттен). Ол үй сыртында ұзақ тұрып қалды.  Қимылдың ұзақтығын (созылыңқылық) білдіретін темпоралды көрсеткіштер де бар, -е бар, -е түс форманттары арқылы: Әкесін мазалай берді (Қ.Жұмақанов). Түнек қоюлана бастады (З.Шашкин). Қимылдың еш қайталанбай бір рет қана әрі нақты бір кезеңге тәуелді сипатта орын алуы шақтық локалдылық ұғымын білдірудегі айрықша орын алады, ал сол ұғымды жете түсіндіру мақсатында темпоралді маркер рөлін нақты уақытты белгілейтін дата (ай, күн) мен анық көрініп тұрған уақыт мезеті басты ұстаным болып табылады.

1.Сөйтіп жүргенде, 1936 жылы, Мәскеу косерваториясының жанынан қазақ студиясы ашылды. Соған «жастар алынады» деген газетте құлақтандыру жарияланды («Егемен Қазақстан»).

2.Бірінші Николай патша 1825 жылы 11-февраль күні, қазақша Тауық жылы ақпан айының он бірінде Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соғыс губернаторына Сібірмен шектес қазақ секілді «бұратана» ұлттардың жас қыз балаларын қолға түсіруге жарлық берген (І.Есенберлин).

3. Өзенде отырған ауылға Құрымбай әлгіде сәске кезінде келді. Таңсық дейтіннің бригадасы екен. Ылғи жас жігіттер, жас әйелдер. Құрымбайды олар дәлден танымағанмен, шырамытып маңын орай түсті (З.Шашкин)

4. Дәл осы сәтте ылдиға қарай ентелей құлаған көштің бір бүйірінен, жал- құйрығын күзеулі тайға мінген, екі бүйірін таянып алып, «Елім- ай» әнін салған он төрт- он бес жасар қара торы қыз бала көрінді (І.Есенберлин).

5. Таңертеңгі ұрыстан бері жасағы әжептәуір сиреп қалғанын Жоламан енді ғана анық аңғарды (І.Есенберлин). Бірінші, екінші сөйлемдердегі студиясы ашылды, жарлық берген тіркестерінен қимылды бір рет қана әрі нақты кезеңге тәуелді түрде өтіп кеткендігі, яғни өткен шаққа локалдана қолданылып тұрғандығын көреміз. Темпоралды көрсеткіштер 1936 жылы, 1825 жылы, 11-февраль күні. үшінші және төртінші сөйленімдердегі қимыл—әрекеттің белгілі бір уақыты, датасы көрсетілмесе де дәл осы сәтте темпоралды маркері арқылы уақыттың анықтығын байқаймыз. Әлгіде сәске кезінд, енді ғана мезгіл мәнді темпоралды көрсеткіштер қимылдың белгіленген әрі анық көрініс беретін уақыт мезетіне тәуелді сипатын аңғарамыз.  Осыдан біраз ай бұрын Алаштың қос арысы – Ахмет пен Міржақыпқа Торғай төсіндегі астан кейін халық тіпті арқалатып алған екен (С.Абрахманов). Ұлбосынның жауабынан Әбулақап біраз нәрсенің басын аңғара бастады: Ұлбосын науқан жұмысына араласа бастағалы науқанның не екенін білмейтін қыз қазір басша-кещесін біліп алғаны жолсыздықты да сезетіндігі, ең арғысы ауылдық кеңестің жұмысына өкілдің қол сұғып, кеңесті баса-көктеп отырғанын да біле бастады (С.Абрахманов) Бұл екі сөйлемдегі біраз темпоралды маркері өте қызықты қолданысқа ие болып тұр. Бірінші сөйлемдегі осыдан біраз ай бұрын мезгіл пысықтауыштық қызметте жұмсала отырып, қимылдың белгілі бір уақыт төңірегінде өтіп кеткендігін аңғартады. Біраз тілдік бірлігі басқа бірліктермен тіркесе келе, мезгіл мәнді үстеу рөлін атқарып тұр. Ал екінші сөйлемдегі біраз темпоралды маркері бірінші сөйлемдегіден өзгеше жұмсалуда, яғни бұл жерде мезгіл мәні емес нұсқау меңзеу ұғымында екендігін аңғаруға болады. Жұмсалу қызметіне қарай пысықтауышпен берілген. Сонымен қоса бұл сөйлемдегі іс-әрекет баяу жайлап бір қалыпта басталғанын білдіріп тұрған -а бастады форманты білдіріп тұр. Іс-қимылдың дәл уақыты анық байқалмаса да контекстік мағынасы қимылдың енді ғана жүзеге асып жатқандығын байқаймыз. Қой сойылып, самауырын қойылды. Қыстан шыққан сүр қазы салынған, таң асқан уыз қымыз ішілді. Ет пісер кезде ауылдың бір-екі басты ақсақалдары шақырылды. Ет жеп, қымыз ішіп, аз уақыт әңгіме құрып олар да кетті (Б.Майлин). (Қимыл-әрекет белгілі бір уақыт ішінде бірінен соң бірі өтіп жатыр). Ақбілек қол сандықтан кестесіз  атон қызыл қарындашы мен бір парақ қағаз алып «Қыз Жібектің» астына салып етпетінен жатып, қарындашын жалар қояды (Ж. Аймауытов).

Іс-әрекеттің болып өткендігін немесе болып жатқаны немесе алдағы уақытта болатыны сөйлеу сәті арқылы белгілі болады. Егер іс-әрекет сөйлеу сәтінен бұрын болған болса, онда ол белгілі бір уақыт сызығы бойымен өлшене келе, өткен шақта іске асатынын байқаймыз. Ал егер іс-әрекет сөйлеу сәтімен сәйкес келсе, онда ол осы шақта жүзеге асқандығы.

Тіл білімінде сөйлеу сәті (момент речи) деген ұғым бар. Сөйлеу сәті шақтық қатынаста қолданылатын тілдік дефиниция екендігін бәріміз білеміз. Сөйлеу сәті – шақтық  меженің орталығы және шақтық қатынастардың негізгі бастау нүктесі болып табылады. Шақтық қатынастар сөйлеушінің сөйлеу сәтімен өлшенеді [106, 203]. Сондай-ақ актуалданудың бастапқы нүктесіне сүйену осы нүктені меже ретінде тану оның семантикалық мазмұнынан байқалып тұрады. Мысалы: өткен шақ мағынаның өтіп кеткен іс-әрекет екендігі сөйлеу сәтіне қатысты анықталса, жақтылықта 2-жақтың мағынасы 1-жаққа яғни сөйлеушіге қатысты анықталады.

Шақтық локалдылық, жақтылық, модалділік, аспектуалдылық сияқты межелі категориялардың ерекшелігі «сөйлеушінің сөйлеу сәтіне қатысты анықталады [107, 26]. Аздан соң жол соғып қалжыраған жұрт қатты ұйқыға кетті (І.Есенберлин). Бұл жерде іс-әрекет сөйлеу сәтімен сәйкес келмей тұр. Мұнда бастау нүкте ретінде сөйлеу сәтінен басқа бір кезең бар. «Аздан соң» сөз формасы алдағы уақытта болатын іс-әрекетті меңзесе, «ұйқыға кетті» тіркесіндегі -ті жұрнағы өткен шақты білдіреді. Қалың ел бұл араға кеше кешке таман келіп қонған (І.Есенберлин). Бір уақыт бойымен нақты түрде өтіп жатқан іс-әрекетті кеше кешке мезгіл мәнді үстеуі де білдіре алады. Іс-әрекеттің өту мерзімі жуық арада ғана болса онда ол сөйлеу сәтінен бұрын болған іс-әрекет ретінде танылады. Жеңіске мастанған қатігез жауынгерлер қорғансыз қалың қойға тиіп қанға құныққан аш қасқырлардай, жұрттың жазықты-жазықсызына қарамай түні бойы ойран салды.-дегенде өткен шақ мағына сөйлеушінің сөйлеу сәті арқылы анықталады. Әрі бұл мысалдағы локалдылық (нақтылық мағына) түні бойы сөз формасынан көреміз. Іс-әрекет белгілі бір уақыт мезетінде жүзеге асатындығы айдан айқын көрініп тұр.

Осы айтылғандарды қорытындылай келе, сөйленімдегі ШЛ/ШБЛ ұғымын түсіндіруде нақты әрі жалпы түрдегі субъекті маңызды рөлге ие болады. Ал референтті, белгісіз-референтті субъекті және темпоралды көрсеткіштер шақтық локалдылық пен бейлокалдылықтың ең маңызды семантикалық компоненті болып саналады. Дегенмен жалғыз өзі ғана бұл семантикалық категорияның табиғатын аша алмайды. Басқа да тілдік бірліктермен (кеңістіктік көрсеткіштер) етене тығыз байланыса отырып, сөйленімдегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымының қалыптасуына өз әсерін тигізеді.