Сахна тілі интонациясының дискурстық сипаты
ӘОЖ 811.512.122’342 Қолжазба құқығында
Альпатина СамАЛ БЕЙБІТШІЛІКҚЫЗЫ
Сахна тілі интонациясының дискурстық сипаты
(эксперименттік-фонетикалық зерттеу)
10.02.02 — қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
филология ғылымдарының
кандидаты А. Үдербаев
Диссертация 2010 жылдың «__» ___________ сағат 14.00-де ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д.53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады. Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 29).
Автореферат 2010 жылы «__» ___________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Ж.А. Манкеева
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Грек, Рим ойшылдарының ежелгі трактаттарында интонация шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен байланысты қарастырылған. ХІ ғасырда жазылған шығыс ғалымы Кайкаустың «Кабуснама» еңбегінде, ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың «Айтулы оқиғалар кітабы» еңбегінде интонация туралы алғашқы сипаттама беріледі.
Интонация арқылы адамның қандай көңіл-күйде тұрғанын, сөйлеушіге қарым-қатынасын, оның мінезін, тіптен мамандығын да аңғаруға болады. Интонация сөздің синтаксистік реті, лексикалық құрамы және стилистикалық ерекшеліктерімен бірге қосылып, небір уақыт ішінде дауыс кідірістері мен екпін арқылы бөлшектенген негізгі тонның ең жоғарғы шамасы, дауыс күші мен ұзақтылығы тәріздес параметрлердің өзіндік дыбыстық құрылымы қалпында қабылданады. Интонация сезімнің құлаққа шалыну (есту) түйсіктерінде қандай болмасын коммуникативтік мәнге ие болған сөз әуені, дауыс реңкі, айтылу қарқыны мен ырғақ сияқты элементтердің құрылымдық бірлігі түрінде беріледі. Сахна тілінің интонациясы да қарым-қатынас жасау жағдаятындағы ерекшеліктер мен айтылған сөздің мағыналық мазмұнына қатысты анықталады. Қазақ тіл білімінде интонология саласында жазылған бірқатар еңбектер болғанымен, сахна тілінің интонациясының дискурстық сипаты суперсегменттік фонетика тұрғысынан қарастырылмаған.
Қазақ тіл білімінде сахна тіліндегі интонацияның дискурстық сипатын классикалық шығармалар негізінде жүйелеп арнайы қарастырып, оған интонологиялық талдау жасап, лингвистикалық сипаттама беру тақырыптың өзектілігі болып табылады. Суперсегментті фонетикада сахна тілінің дискурсын просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру, актерлердің сөйлеу әрекеттеріне интонология тұрғысынан сипаттама беру зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Просодикалық тәсілдердің сахна тіліндегі дискурстық сипатын анықтау, актерлердің сөйлеу әрекетіндегі сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап, интонациясының ерекшелігіне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
— сахна тілінің дискурсында просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты ашып көрсету;
— сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа алу;
— сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын анықтау және суперсегментті тәсілдер арқылы сөйлеу толқынының бірлігіне лингвистикалық талдау жасау;
— сахна тіліндегі классикалық драмалық шығармалардың оқылуындағы просодикалық тәсілдердің өзгерісіне жеке-жеке тоқталу нәтижесінде синтагмалар мен ырғақты топтарға суперсегменттік бөлшек болып табылатын интонемалардың сегіз түріне инварианттар негізінде лингвистикалық сипаттама беру;
— сахна тілінің дискурсында актерлік шеберліктің негізін құрайтын сөйлеу техникасы мен сөйлеу мәдениетінің интонация компоненттерімен бірлігін анықтау;
— дүниежүзілік ұлы мәдениет қорында қазақ халқының еншісін қалыптастырған қазақ сахнасының классикалық қойылымдары Ғ.Мүсіреповтің «Қозы көрпеш-Баян сұлу» және «Ақан сері-Ақтоқты» пьесасынан алынған үзінділерге интонологиялық талдау жасау.
Зерттеу нысаны. Жұмыста Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік кинофото құжаттары мен дыбыстық жазбалар мұрағат қорының № 4820 деректерінің екінші, үшінші бөлімдеріндегі дыбыстық жазбадан алынған қазақ сахнасының үздік пьесалары, халықтың ұлттық мұрасына, рухани қазынасына айналған Ғ.Мүсіреповтің «Қозы көрпеш-Баян сұлу» және «Ақан сері -Ақтоқты» пьесасынан алынған үзінділер пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
— сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипаты қазақ халқының мәдениетін әлемдік деңгейге танытқан классикалық үлгідегі драмалық шығармалардың негізінде тұңғыш рет қарастырылды;
— сахна тіліндегі интонациялық компоненттердің дискурстық ерекшелігі компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде интонологиялық талдау жасау арқылы анықталды;
— сахна тілінің дискурсында сөйлеу техникасының негізгі тәсілдерінің бірі ретінде қарастырылатын просодикалық тәсілдерге эксперименттік талдау арқылы суперсегментті фонетика тұрғысынан сипаттама берілді;
— сахна тілінің дискурсында интонация компоненттерінің функциясының сан қырлылығы актерлердің сөйлеу техникасының дұрыс қалыптасуына әсер ететін негізгі тәсіл екені анықталды;
— сахна тіліндегі әуен, дауыс реңкі, қарқын, үдемелік, кідіріс т.б. кейіпкердің ойын, ниетін сыртқа шығаратын, көрерменге мәтіннің оқылуын дұрыс қабылдауына қызмет ететін дискурс аясында қызмет атқаратыны төмендегідей айқындалды:
— актерлердің дауыс әуені вербалды және вербалды емес әрекеттермен үйлесе келе сөйлеу жағдаятымен толығып, образ сомдаудағы шеберліктерін арттырғандығы нақты дәлелденді.
Жұмыстың теориялық құндылығы. Зерттеу барысында алынған сипаттамалар нәтижесінде жасалған тұжырымдар мен қорытындылар интонология, сахна тілі, тіл мәдениеті, прагмалингвистика мәселелеріне арналған еңбектерге үлес қосуды көздейді. Жұмыс нәтижелерін лингвистика мәселелерінің түрлі салаларын сипаттайтын зерттеулерде пайдалануға болады.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғарғы оқу орындарында сахна тілі, тіл мәдениеті, сөйлеу мәдениетіне, интонологияға арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, сахна тілі мен қазақ тілі теориясы мен практикасына арналған арнайы курстар мен семинарларды өткізу үшін пайдалануға болады. Радио, телеарналарда сахна артистерінің, көркемсөз оқушылардың дауыс сазын дұрыс меңгеруіне көмегін тигізеді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің рөлін анықтауда эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық талдау, сипаттау, қорыту әдістері алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
— Сахна дискурсында просодикалық тәсілдер сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы байланыстың прагматикалық мақсатқа жетуіне, бір-бірін түсінуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі ретінде көрерменнің қойылымды дұрыс қабылдауына қызмет етеді;
— сахна тіліндегі интонация компоненттері пресуппозициялар теориясымен ұштасып, дискурстың прагматикалық аспектісін күшейтіп, мағына ажыратушы қызмет атқара алады;
— сахна тілі дискурсында интонеманың просодикалық тәсілдері сөйлемдердің әр алуан құрылымдық-коммуникативтік түрлерін жасап қана қоймай, олардың негізгі функцияларын төмендегідей бере алады:
— сөйлеушінің сезімін, ішкі ойын жеткізуге септігін тигізетін тілдік емес әрекеттерді (ым, қимыл, түрлі қозғалыс-әрекеттер, мимика, жест) тыңдаушыға, көрерменге сөзі түсінікті болу үшін сөйлеу әуенімен сабақтастыра отырып, дискурстағы актерлердің бет-пішіндерінің қозғалысы, жестері, ойды жеткізу кезіндегі орнығым түрленімдері ақпаратты жеткізуде және қабылдауда үлкен рөл атқарады;
— сахна тілін сөйлеу мәдениетімен бірлікте қарастырылатын, просодикалық тәсілдер – сөйлеу мәдениеті мен сөйлеу әрекетінің құралы; сахна тілінде әрбір оқылатын мәтін мазмұнына, құрылымына орай өзгеше дауыс әуенін қажет ететінін ескере отыра, сахна тіліндегі сөздің сапасын, сөз дұрыстығын, сөз байлығын, сөз тазалығын көрсету актер шеберлігімен сабақтас анықталады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен қорытындылары төмендегідей республикалық және халықаралық конференцияларда баяндалды: «Мемлекеттік тілдің ахуалы, проблемалары және шешу жолдары» халықаралық ғылыми-практикалық конференция (Өскемен, 2006), «Үздіксіз кәсіптік білім беру: мәселелері және дамуы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен, 2009), «С.Аманжолов оқулары-2009» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен, 2009), «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2009), «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2009), «Үздіксіз кәсіптік білім беру: мәселелері және дамуы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен, 2010). Ғылыми жұмыс бойынша 4 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми басылымдарда жарық көрді. Диссертация А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында тұрақты жүргізілетін «Лингвистикалық жұма» атты семинардың 2009 жылдың 6 қарашасындағы отырысында және фонетика бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылған.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тіл біліміндегі интонация мен сахна тіліндегі мәселелердің зерттелу деңгейі жайында мәліметтер беріліп, зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны, жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық құндылығы, зерттеу әдістері, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдары баяндалған.
«Тіл біліміндегі интонация мәселесі» деп аталатын бірінші тарауда интонация мәселесіне кеңінен тоқталдық. 1.1 Просодикалық тәсілдердің дискурстық қызметі. Интонацияның дискурстық қызметі туралы алғашқы пікірлердің бірі ретінде ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың пайымдауын айтуымызға болады. Оның «Айтулы оқиғалар кітабы» еңбегінде: «Дауысын көтермей, ақырын, баяу сөйлеген адамның мұңға батып тұрғанын аңғаруымызға болады. Кейде адамның бұлай сөйлеуі оның еңбекқорлығын танытады» дей келе «дауыс» туралы пікірін: «кімде-кім әлсіз дауыспен сөйлесе-қозықа сияқты қорқақ, қатты және бейберекет сөйлеген адам-ешкі сияқты топас»-деп білдірген [1, 22 б.].
Осы уақытқа дейінгі интонация, дискурс теориясына қатысты Г.П. Торсуева, Е.В. Клюев, О.Я. Гойхман, О.М. Казарцева, Л.А. Кантер, Т. Милевская, М.Л. Макаров, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Жүнісбек, Ж. Абуов, З.М. Базарбаева, Г. Әзімжанова, З.Ш. Ерназарова, Б. Мурзалина еңбектерінде бұл мәселелер әр қырынан қарастырылады.
Дискурс француз тілінен аударғанда «сөйлеу» мағынасын білдіреді. «Дискурс – экстралингвистикалық, яғни парадигмалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторлармен байланысты болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін» [2, 7 б.].
Сахна тілінің дискурсының көрерменге ұғынықты қабылдануында просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Егер әр актер оқылатын мәтінді әр түрлі интонациямен оқитын болса, онда дискурс қабылданбайды. Сахналық дискурстағы негізгі мәселелердің бірі сөйлеуші мен тыңдаушының бір-бірін түсінуі ғана емес, мәселе сахнада айтылған сөзді есту арқылы көрерменнің қабылдауында. Классикалық драматургияда дискурс мақсатқа жету үшін, кейіпкер бейнесін сомдап, ойды жеткізуде актер әрбір сөздің интонациясын дәл қойып, нақышына келтіріп оқи білу керек. Сахнадағы дискурс ыңғайында берілген сөйлесім актілері хабарлау, қарсылық білдіру, мақұлдау, келіспеу тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Сахнадағы сөйлеу актісінде сөйлеуші де, тыңдаушы да, сөйлеу жағдаяты да бар. Сахналық дискурс тек қана актердің қатысуымен ғана жүзеге аспайды, онда автордың ойы, режиссердің идеясы, көрерменнің спектакльге деген көзқарасы жатыр. Интонация компоненттерінің сахна дискурсындағы қызметі барлық сыртқы факторлардың ықпалын ескере отырып жүргізіледі. Профессор Г. Әзімжанова: «Интонация мәтінде де үлкен рөл атқарады: Әр түрлі стиль мен жанр түрлерін әр түрлі ыңғайда безендіреді, мәтінді әр түрлі мағыналық бөлшектерге бөледі, тыңдаушыға эмоционалды – эстетикалық әсер ете алады, фразааралық байланысты қамтамасыз етеді» деп пайымдаған [3, 40 б.]. Сахналық дискурста просодикалық тәсілдер тілдік емес мәнбірлермен толығып отырады. Сахналық дискурстағы просодикалық тәсілдердің қызметі сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы байланыстың мақсатқа жетуіне қызмет етеді.
1.2 Интонация компоненттерінің жазу тіліндегі көрінісі. Бір нәрсені жазғанда, оқығанда, айтқанда ойды басқаға түсіндіру, сондай-ақ бөгде біреудің ойын түсіну үшін қолданылатын тыныс белгілері ережелерінің қағидасы басшылыққа алынып, сахна тіліндегі қызметі қарастырылды. Өткен ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың бірінші жартысында көптеген зерттеушілер шешендердің немесе сахна өнеріндегі актерлардың орындауындағы көркем сөздің интонациясын жан-жақты қарастыра бастады. Олар өз зерттеулерінде сахна өнерпаздарының, артистердің сөйлеу мәнерлерін қарастырды. Олар мәтіндердің, яғни, жазу тілінің өздеріне тән заңдылықтары болу керек деген жорамалға келеді. Сондықтан ол заңдылықтардың өзіне лайық интонациясын, оның әуенін, қарқыны мен паузасын, синтагма шекараларын тыныс белгілері көрсететіне сенді [4, 6 б.].
Сахна артисі мәтінді өзінше оқып, оның сөздеріне басқаша мағына беріп, тыныс белгілерін орнынан жылжытып, паузаларды басқа жерге жасап, тыныс белгілерінің оқылу заңдылығын сақтамай оқыса, онда тілдің лексика-грамматикалық құрылысы мен интонациясы дұрыс берілмейді, екіншіден мазмұн өзгеріске түсіп, айтылар ой жеткізілмейтіні белгілі.
Зерттеу жұмысының екінші тарауы «Сахна тілінің қалыптасу, даму тарихы» деп аталады. 2.1 Сахнадағы сөйлеу мәдениеті және сөйлеу техникасы. Жалпы сөз өнері, сөздің құдіреттілігі туралы мәселелер грек, рим ойшылдарының еңбектерінен басталады. ХІ ғасырдағы шығыс ғалымы Кайкаустың еңбегінде: «…Сөз төрт топқа бөлінеді. Біріншісі – білуге де, айтуға да қажеті жоқ сөздер. Екіншісі – білуге де, айтуға да қажетті сөздер. Үшіншісі – білуге қажеті жоқ, бірақ айтуға болатын сөздер. Төртіншісі – білу керек, бірақ айтуға қажетсіз сөздер. Негізінде, дүниенің бар жақсылығы – айту және білу үшін қажетті сөздерге тән қасиет. Бұл сөздер дүние үшін пайдалы болып, айтушыға да, тыңдаушыға да мән-мағынасымен әсерлі болуға тиіс» делінген [5, 29 б.].
Сахна тілі, сөйлеу мәдениеті, сөйлеу техникасы мәселелері Н.В. Черемисина, П.С. Пустованов, Т.А. Ладыженская, В.П. Чихачев, қазақ зерттеушілері М. Балақаев, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Сығай, Р.Нұрғали, Р. Қаныбаева, Д. Тұранқұлова, М. Байсеркенов, Д. Әлкебаеваның зерттеу еңбектерінде қарастырылады.
Сөйлеу мәдениеті – сахна тілінің бірден-бір негізгі элементі болып табылады деген қағида қалыптасқан. «Тіл мәдениеті сөздің тек нормаға сай жұмсалуын ғана емес, оның әсерлі, бейнелі, образды жұмсалуын да талап етеді. Айтушының сөзі әсерлі, бейнелі болу үшін: 1) өзінше ойлау, сөйлемдерді өз бетінше құру; 2) сөздің құрамындағы дыбыстардың айтылу ерекшелігіне көңіл бөлу, яғни мәнерлеп сөйлеу; 3) тілдің бейнелеуші, көркемдеуші тәсілдерін жақсы біліп, орынды қолдану; 4) сөздің стильдік реңкін ажырату тағы басқа шарттар жүзеге асу қажет» [6, 13 б.]. Сахна тілі маманы, профессор Д.Тұранқұлова «Сөйлеу техникасы мен сөйлеу мәдениетін қатар меңгеру – дауыс сапасын жақсартудың бірден-бір жолы. Өйткені сөйлеу мәдениеті сөздерді білдірмек ойға дәл таңдай білу болса, сөйлеу техникасы – сол сөздерді тыңдаушысына жеткізе білетін дауыс құбылыстарын меңгеру болып табылады» деп тұжырымдаған [7, 30 б.]. Демек, бұл мамандықтың иелері міндетті түрде сөздің қыр-сырын жете түсініп, соның ішінде интонацияның сөйлеудегі рөлін анық бағамдай білу керек.
2.2 Сөйлеу техникасы және просодикалық тәсілдер. ХХ-ХХІ ғасырдағы тіл білімінің жаңа даму бағыттары лингвистика ғылымын жан-жақты зерттей бастады, бірақ сахна тіліндегі просодикалық тәсілдерінің қызметі тілдік тұрғыдан қарастырылмаған. Шын мәнінде, сахналық дискурста сөйлеу жағдаяты актердің тек сөйлеу әрекеті арқылы ғана жүзеге аспайды. Актер автордың ойын, спектакльдің идеясын жеткізуде сөйлеу әрекетін алуан түрлі тілдік емес әрекеттер арқылы толықтырып, әртүрлі эмоцияны танытуда просодикалық тәсілдер арқылы да ақпарат бере алады.
С.Аманжолов еңбегінде «Сөз, сөйлем дегеніміз адамның көңіліндегі ойының дыбыстау арқылы жарыққа шығуы екенін білеміз… Мұны бізде шамасы келгенше театр искусствосы көріп-біліп, көңіл-күйіне байланысты сөздің, сөйлемнің не алуан құбылыстарын беруге тырысуда…» делінген [8, 62 б.]. Сахна тілінде актерлердің мәтінді оқу интонациясына талдау жасаған кезде біз алдымен мәтінді фразаларға жіктеп аламыз және олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын анықтаймыз. Суперсегментті тәсілдер сөйлеу толқынының әрбір бірлігін әртүрлі анықтайды. Сөйлеу техникасы көбіне-көп өз дауысын меңгеруге байланысты. Ал өз даусын меңгеруі, оның тынысына, сөйлеу мүшелерінің қызметіне, интонацияға, сөйлеу шапшаңдығына, дикцияға байланысты болатыны сахна заңдылығында берілген. Сахна тілінің негізін сөйлеу техникасы құрайды.
2.3 Сахнадағы сөйлеу актісінің дискурстық сипаты. Сахнадағы дискурс та прагматикалық қатынас арқылы жүзеге асады. Өйткені прагматиканың негізінде жасалатын тілдік таңбаларды сахнадағы сөйлеу коммуникациясы арқылы жеткізуге болады. Сондай-ақ тілдің прагматикалық аспектісі сөйлеуші мен тыңдаушының айтылған, естіген нәрсені ұғынуымен, түсінуімен байланысты. Яғни прагматика қарым-қатынас жасауда мағыналы сөздерді таңдап, ой елегінен өткізіп, байланыстыра білу керек екендігін көрсетіп, қандай мақсатта сөйлеп тұрғандығын да қарастырады.
«Құрылымы әлдеқайда күрделірек көркем шығарма дискурсының басты қызметі – эстетикалық ықпал етіп, адресат санасының интеллектуалдық- эмоциялық тұстарына қозғау салу» [9, 208 б.]. Дискурстың бастауы, ортасы және соңы болатыны белгілі. Сахна тіліндегі дискурс дайындықсыз еркін түрде жүзеге аспайды. Сахна тілі эмоция мен экспрессияға бай болып келеді. Драмалық шығарманың мазмұндық ерекшелігіне орай әр түрлі мақсаттағы сөйлеу актілері жүзеге асады. Сахнадағы дискурста сөйлеуші де, тыңдаушы да, көрермен де, сөйлеу жағдаяты да бар. Дискурстағы сөйлеуші мен тыңдаушының қарым-қатынасындағы сөйлеу мақсатының жүзеге асуы кешенді түрде болады.
«Прагматика – стилистика, мәтін лингвистикасы, коммуникативті синтаксис, сөйлеу әрекетінің табиғатын ашуға көмектесетін, зерттеуге міндетті түрде басшылыққа алынуға тиіс ұстаным» дей келе, профессор З.Ерназарова прагматиканың алғашқы түсінігінің қазіргі түсіндірілумен зерттеу ауқымын салыстыруға келмейтіндігін айта келіп, «Прагматика адамның нақты жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қарастыратынына келісетіндігін білдіреді» деп ойын тұжырымдаған [10, 12 б.]. ХХ-ХХІ ғ. лингвистикасының суперсегментті фонетикасында антропоцентристік бағыттағы мәселелерді просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру өзекті мәселе болып отыр. Сахнадағы әрбір айтылған орамды сөз сөйлеу мәдениеті мен байлығын сақтап, оны түсінуге, сөз қадірін ұғынуға, сөйлеу шеберлігін дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Үшінші тарау «Сахна тілі дискурсына просодикалық талдау» деп аталады. Тарау екі тараушадан тұрады. 3.1 Ғ.Мүсіреповтің Ақан сері — Ақтоқты» пьесасынан алынған үзіндіге интонологиялық талдау. Талдауға алынған Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты», «Қозы көрпеш-Баян сұлу» пьесаларынан үзінді мұрағат қорынан бейнетаспаға және компьютерлік дискіге жазылып, оған интонологиялық талдау жасалып, лингвистикалық сипаттама берілді. Пьесадағы басты рольдерде Ш.Айманов, Ш.Жандарбекова, Қ.Бадыров, Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, С.Майқанова, Р. Қойшыбаева ойнаған.
Интонологиялық талдаудың тіл біліміндегі рөлі үлкен. Талдау жұмысында қазақ тіліндегі интонациялық бірліктерді ажыратушы деп саналатын негізгі акустикалық параметрлер алынды. Интонологиялық талдау қазіргі қазақ тілі интонациясын жүйеге түсірген ғалым, профессор З.М.Базарбаеваның теориясына негізделініп алынды.
Сахнадағы дискурста сөйлемнің құрылымдық-коммуникативтік түрлерінің бәрі өзіне тән интонациямен ерекшеленген. Дискурстағы сөйлемдерге интонологиялық талдау компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде жасалып, оған лингвистикалық сипаттама берілді.
Интонологиялық эксперименттік-фонетикалық талдаудың негізінде сөйлемдердің интонациясына қарап, оның сөйлемнің қай коммуникативтік түрі екені анықталды. Сонымен қатар, төмендегі ретпен зерттеулер жүргізілді:
Интонограммаларда сөйлеу сигналының осциллограммасы, негізгі тон жиілігінің сызығы, үдемеліктің амплитудасы, уақыттың белгілері анықталады. Ең алдымен алынған үзінді интонограммасы бойынша дыбыстар санаққа алынды, интонограммалар сөйлеу тілінің әуенді, динамикалық, темпоралды просодикалық сипаттамасы тұрғысынан қаралды. Негізгі тон жиілігінің параметрлерінен синтагмалар әуені контурының басталу және аяқталу деңгейі, синтагмалардың, сөздегі әрбір буынның максимальды және минимальды мәндері, негізгі тон жиілігі, әуені шыңының орны анықталды. Үдемеліктің параметрлерінен синтагмалардың, сондай-ақ әрбір буынның үдемелігінің жоғарғы және төменгі диапазонына сипаттама берілді. Уақыттың параметрлерінен синтагмалардың абсолюттік ұзақтылығы мен қарқыны анықталды. Қарқын сегменттердің жалпы ұзақтылығы мен барлық буындар санының арасындағы қатынасынан анықталды. Ой екпіні түскен буынның үдемелігі мен негізгі тон жиілігінің диапазоны айқындалды. Интонацияның маңызды компоненті кідірістің сахналық дискурстағы функциясы зор. Кідіріс сөйлемнің коммуникативтік түрлерін фразаларға, синтагмаларға, ырғақты топтарға ғана бөліп қоймай, просодикалық басқа тәсілдермен қосылып, сөйлемдердің түрлі мазмұндық, эмоциялық қарым-қатынастарын анықтауға қатысады. Кідірістің мөлшері қарқынмен тығыз байланысты. Фраза мен синтагмалардың кідірістері сөздердің арасындағы кідірістерден көлемдірек болады. Сахна теорияларына сүйенсек, сахнадағы кідірістің қисынды кідіріс, психологиялық кідіріс, тыныстық кідіріс сияқты негізгі үш түрі болады. Қисынды кідіріс – тіл білімінде сөз бен сөйлемнің ішкі мағынасын ашатын өлшемдік бірлік, яғни тілдік бірлік тұрғысынан бұл грамматикалық кідіріске тең келеді. Психологиялық кідірістің (грамматикалық емес) сөз бен сөйлемнің айтылар ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы сөз астарын жеткізетін сахналық құрал болып табылатыны сахна теориясында қарастырылған. Сахнада оқылған мәтіндегі сөйлемдердің лексикалық құрамы мен синтаксистік қатары интонациямен тікелей байланысты. Талдауымызды жүзеге асыру үшін интонацияға физикалық тұрғыдан герц саны, яғни негізгі тон жиілігін өлшеуде герц, үдемелікті өлшеуде децибелл қолданылды, фраза бойындағы уақыт бірлігі миллисекундта өлшенді, негізгі әуеннің жоғарылығына, екпінге, синтагмалардың жіктелуіне сипаттама берілді. Сонымен қатар интонацияның динамикалық күші мен әуеніне арналған қосымша есептеулер жүргізілді. Бұл талдау интонацияның семантикалық-грамматикалық және эмоционалды-экспрессивтік қызметтерін анықтайды. Сөйлеушінің эмоциясын мысалға, үстемдік жүргізу, қорқыту, қатты таңқалу, таңырқауды айқын көрсететін интонация мен хабарлау, санамалау мәнінде келетін прозалық суреттеудегі логикалық интонацияның берілуі екі басқа болып келетіні анықталды.
Талдауға негіз болған мәтін үзіндісі бірнеше жыл бұрын таспаға жазылынып алынған мұрағат деректерінен алынды. Эксперимент – актердің мәтінді оқуы бойынша жүргізіліп отыр. Сондықтан да талдауға алынған мәтінді синтагмаларға жіктегенде сөздердің буын жігі де назардан тыс қалмады, өйткені актерлердің шеберліктерін танытуда, дауыс интонациясының ерекшелігін анықтауда просодикалық тәсілдердің бірін-бірі толықтырып, бірінің ашылмаған сырын екіншісі ашып, қазақ тіліндегі басқа тілдік заңдылықтармен тұтасып отырады. Синтагмалар буынға жіктеліп, орфоэпиялық үлгіде беріліп, сөйлеу буынына да назар аударылды. Сөйлемдегі сегменттердің ерекше просодикалық тәсілдермен белгіленгендері қою шрифтмен берілді. Ғ. Мүсіреповтің «Ақан сері — Ақтоқты» пьесасындағы Дәмелі мен Қоңқай кейіпкерлерінің сөз тартысына жасалған интонологиялық талдауды қарастырайық.
Дәмелі:
Ойбай-ау өлем де өшем, күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?! Қойып жүр ме еркіне…
Ойбайау//өлем де өшем // күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе?! //
1) Ойбайау
Айтылуы: уұй-ба–йау;
әуен: 160-166,4-166,4 гц;
үдемелік: 3-7,5-3,75 дб;
реңк: эмоциялық реңкі мол
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы :20 м/с .
Сипаттама: Ойбайау сөзі жеке синтагма құрап тұр. Екінші, үшінші буындарда әуен:166, 4 гц мөлшеріне, үдемелік 7,5 дб көтерілген және соңғы буында З,75дб төмендеген, интонация бірқалыпты. Сөйлемнің басында келген эмоцияның мәні үлкен, реңктің мағына ажыратушылық қызметі басым, сондықтан одағай сөзді оқшау сегмент ретінде қарастыруға болады. Жалпы одағай сөздердің тілімізде адамның көңіл-күйімен байланысты сөздер тобы екендігі белгілі. Бұл синтагмада одағайдың бірсыдырғы, бірқалыпты интонациямен айтылуы кейіпкердің көңіл-күйін нақтыландырған.
2) өлем де өшем / күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!//
Айтылуы: ө-лөм дө-шөм;
әуен: 166,4-166,4 166,4-190 гц;
үдемелік: 7,5-7,5 7,5-8,5 дб;
реңк: эмоция молынан берілген
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 24 м/с.
Сипаттама: Әуен мен үдемелік бірқалыптылығымен ерекшеленеді, тек соңғы буында әуен 166,4 гц-тен 190 гц көтеріліп, үдемелік 8,5 дб-ге күшейген. Бірыңғай мүшенің алғашқы компоненті болғандықтан интонация аяқталмаған.
3) күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!
Айтылуы: кү-йөм дө жа-нам деп тұр-ған бір жан е-мес пе;
әуен: 166,4-166,4 190 180-180 193 190-195 200 200 200-200 200 гц;
үдемелік: 7,5-6 3,75 қалған буындар легінде бірыңғай 3,5-3дб аралығында;
реңк: эмоциялық бояуы күшейе түскен
қарқын орташа;
буынның орташа ұзақтылығы 20 м/с.
Сипаттама: Сөйлем бірыңғай сөйлем мүшелерінен құралғандықтан алғашқы синтагмадағы интонация жалғасын табады. Сөйлемнің соңына қарай келгенде буынның айтылу жылдамдығы да, эмоция да күшейе түскен. Әуен 190-200 гц аралығында бірқалыптылықты ұстайды, үдемелік те 5-7,5 дб аралығында бірқалыпты. Сөйлемнің соңында да интонация бәсеңдемейді, өйткені ой жалғасын тауып тұр. Сөйлемнің соңы бір жан емес пе сұраулық демеулігіне аяқталған тіркес жоғары әуенмен айтылған. Ма/ме, ба/бе, па/пе шылаулары арқылы жасалған, қос тыныс белгісінің (?!) қатар келуі арқылы бірыңғай мүшелер арқылы берілген сөйлемнің мазмұнында қатқыл леп те, сұрау мәні де бар. Зерттеуге сүйенетін болсақ пе шылауы арқылы жасалған сөйлемнің соңында тонның жиілігі де молайған, сөз буындарының айтылу қарқыны өскен, кідірістің де ұзақтылығы мол. Интонацияның негізгі тон жиілігі орташа регистрде, төмен дауыс күшімен айтылған.
4) Қойып жүр ме еркіне…
Айтылуы: Қо-йып жүр мер-кі-не;
әуен:245 245 272,5 245-217-135 гц;
үдемелік: 16,8-11,25 3,75 5,5-7,5-11,25-3 дб;
реңк: эмоция мол;
қарқын: жылдам қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы 17,14 м/с .
Сипаттама: Сөйлеу реңкінде өкініш, күйініш эмоциясы басым. Алғашқы сөйлеммен бір тұтастықпен айтылғандықтан, қарқын жылдам және сөйлемнің алғашқы буындары мен қалған буындарындағы әуен толқынды болып келген. Әуеннің шарықтау шыңы ме демеулік шылауында анық байқалады. Ал үдемелік сөйлемнің алғашқы сөзінің басқы буынында ең жоғарғы деңгейге көтерілген. Сөйлемнің соңына қарай қарқын баяулап, интенсивтілік пен әуен төмендеген, интонация аяқталған. Жауап күттіретін кідіріс анық байқалады. Актер екі сөйлемнен тұратын күрделі тұтастықтағы интонацияны жоғары тоналды деңгейде қою арқылы, орташа қарқынмен жеткізгені, оның сахнадағы әріптесін шыңдай түскен. Қойып жүр ме еркіне тіркесінен кейінгі ұзақ кідірістік үнсіздік сахнадағы әріптесінің сөзін баяу қарқынмен бастап, жоғары қарқынға көшуіне мотив ретінде қызмет атқарған. Ойбайау сөзінен кейінгі аз уақыттық кідіріс бірыңғай сөйлем мүшелерінің бірқалыпты қарқынмен айтылуына әсер еткен. Яғни актер өз дауысын дәл шыңдай білетін шеберлік танытқан. Сөз автордікі болғанымен, оның орындаушысы, тыңдарманға жеткізушісі – актер. Актер мәтінмен үздіксіз жұмыс істегенде ғана мақсатқа қол жеткізеді.
Қоңқай:
Ақан жанамын десе // Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен?
1) Ақан жанамын десе
Айтылуы: А-қан жа—на-мын де-се;
әуен: 135-170 170-193- 190 190-193 гц;
үдемелік: 21,25-20 16-22,5-9,3 14-16 дб;
реңк: мол эмоциямен айтылған;
қарқыны: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 27,14 м/с.
Сипаттама: Фразалық екпін синтагманың соңына түсіп тұр. Интонация аяқталмаған, негізгі тонның жиілігі сөйлемнің соңына қарай жоғарылаған, бұл қарсылықты бағыныңқыға тән ерекшелікті көрсетеді.
1) Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен ?
Айтылуы: Ақ-тоқ-тұ от-қа тү-сө ға-лұу ке-рек пе-кен;
әуен: 190-190-190 190-255гц 245-217 217-200 87-162 135-135гц;
үдемелік: 17,5-8,5-3,75 11-24 7,5-12 14-8,5 5,6-5,75 5,75-3 дб;
реңк: мол эмоция бірінші оймен ұласқан;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 23,84 м/с.
Сипаттама: Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы – се шартты райдың жұрнағы арқылы жасалған. Құрмалас сөйлемнің екі компоненті екі синтагма құрап тұр. Екінші компонент екі ырғақты топтан жасалған. Актер оқиғаның мағыналы өзегін просодикалық тәсілдер арқылы жеткізген. Болып жатқан оқиғаны ашып көрсететін отқа түсу фразеологиялық тіркесін жоғары әуенмен қарқынды, мол үдемелікпен жеткізген. Отқа түсу тіркесіне екпін түсіріп, жоғары интонациямен айтқан. Сөйлеуші интонацияны дөп басып дәл қоя білген, отқа түсу тіркесінің мағынасын анық жеткізу үшін бір екпінмен айта білген. Бұл оқиғаны жандандыру, анық етіп көрсетуде сахна тарланы С.Қожамқұлов жазушының айтпақ болған ойымен байланыстыра қолдануда шеберлік танытқан.
Дәмелі:
Немене,// жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың…//
1) Немене
Айтылуы: не-ме-не //;
әуен: 150гц бірқалыпты ;
үдемелік: 5-4,5-3 дб бірқалыпты;
реңк: молынан берілген;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 30м/с
Сипаттама: Баяу қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы 30 м/с, реңктің бояуы молынан берілген. Қыстырма сөз ретінде келген оқшау сегмент бір синтагма құрап, кідіріс арқылы ажыратылып тұр. Бірқалыпты әуенмен үдемелікпен айтылған. Сөйлемнің мазмұндалуынан бұрын айтылған қыстырма сөздің мазмұны негізгі ойдан кем емес, өйткені бір сөзбен берілген қарсылық мәндегі ой актерлік вербалды емес процестермен ұштасып мағынаны ашып тұрады. Сөйлем басында келген қыстырма сөздердің ролі де, қызметі де жоғары. Дегенмен негізгі оймен салыстырғанда әуеннің, динамикалық диапазоны аз, қарқыны жылдам әрі көмескі болып тұр.
2) жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың….//
Айтылуы: жа-на-тын жал-ғыз А-қаң ғой деп о-тұр-мұ-сың;
әуен:135 гц бірқалыпты тек А-қан буынында 187 гц көтеріліп біртіндеп 135гц төмендеген;
үдемелік: 3,5-4дб бірқалыпты, тек А-қан буынында 7,5 дб көтеріліп 3,5-4 дб-ге біртіндеп төмендеген;
реңк: молынан берілген;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 20,76 м/с.
Сипаттама: Синтагма орта қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы 20,76 м/с. Бұл синтагманың ерекшелігі – әуен де, үдемелік те бірқалыпты болып келеді. Әуен төменгі тоннан орта деңгейге Ақан сөзін айтқанда ғана көтерілген. Негізгі тонның көтерілуімен үдемелілік те күшейген, яғни ойдың мағыналық өзегі болып тұрған Ақан сөзіне логикалық екпін түсіріліп айтылған.
Дәмелінің сөзі жалғасады:
Екі ғашықтың дерті: ем қонбайды дейтұғын
1) Екі ғашықтың дерті //
Айтылуы: Е-кі ға-шық-ың дер-ті//;
әуен: 191-245 ға буынында 270,5 гц көтерілген-244-150 215,5-255 гц;
үдемелік: 8,5-22 ға буынында 25,5дб—ге күшейген-16,5-5 8-13- 7,5 дб;
реңк: өкініш, мұң;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 24,28 м/с.
Сипаттама: Әуен де, үдемелік те жоғары деңгейде айтылады. Интонацияның тоналды контуры толқындалып келген. Түсіндірмелі құрмалас сөйлем, бірінші компоненттегі ой екінші компонентте жалғастығы табылатыны анық байқалып тұр. Ой да, мағына да, интонация да аяқталмаған, керісінше жоғарғы регистр сақталып интонация толқындалып келген.
2) ем қонбайды дейді мұны
Айтылуы: ем ғом-байт дей-ді мұ-нұ;
әуен: 150 155-155 155-155 297-245гц;
үдемелік: 22,5 23- 25 17-15 ІЗ-7,5 дб;
реңк: мол эмоция сақталған;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 28,33 м/с.
Сипаттама: Жалғаулықсыз іргелес салаластардың мағыналық қатынастарын көрсетуде барлық күш олардың интонациялық тәсілдеріне түседі. Интонацияның компоненті болып саналатын қарқын, үдемелік, ұзақтылық, әуен сияқтылар қозғалысқа түсіп, әр түрлі қызмет атқарады және А.М. Пешковскийдің өтем заңы (закон компенсации) деген пікірін, яғни жалғаулықтар арқылы жеткізілмейтін мағынаны интонация арқылы жеткізуге болады деген ойын мақұлдауға болады. Кідіріс синтаксистік көмекші тәсілдермен бірігіп интонацияның маңызын үстемелеп тұр. Ем қонбайды (айтылуы: ем ғомбайт) тіркесі грамматикалық жағынан бөлшектенбейтін, лексика-семантикалық жағынан бір ғана негізгі мағынаны (шара, амал қалмады деген) білдіретіндей болып орныққан бір бүтін тұлға есебінде қолданылатын тұрақты етістік. Үдемелік синтагманың басында біршама күшті 22,5 дб. Кейіпкердің ішкі толғанысын жеткізіп, тіркестің мағынасын баса ашып көрсету үшін синтагманың басын қатқыл үдемелікпен, баяу қарқынмен, орташа әуенмен бастаған. Соңғы дейді мұны мәнсіз көмекші етістік пен есім сөздің тіркесінен жасалған құранды етістік тіркесі тек бір екпінмен айтылады, өйткені олар сыртқы тұрпаты жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да тұтасып барып, біртұтас мағынаға ие болған. Синтагма барысында әуен жоғары деңгейге көтерілген, үдемелік 13 дб-ге күшейген.
Қоңқай:
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді. Баяғыда сен де талай күйсенгенсің маған… Арты қой болды болып шықпады ма! Кәне, сонда ала келген бақ-дәулетің?
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді//
1) Айтпа деймін //
Айтылуы: Айт-па дей-мін //;
әуен: 217-190 162-140 гц
үдемелік: 26,5-23 7-6 дб
реңк: жақтырмаушылық, көңілі толмаушылық эмоциясы
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 22,5 м/с:
Сипаттама: Интонация аяқталған, тәуелсіз. Сөйлемнің басы қатқыл 26,5 дб үдемелікпен, жоғарғы әуенмен басталған. Синтагма соңындағы кідіріс сөйлеушінің ойын, пікірін толықтырып тұр. Айтпа деймін тіркесі сөйлемде ремалық мағынаны, жаңа ақпаратты емес, жаңа ақпаратты жеткізетін дайындық кезеңінде берілген. Диалогтық сөйлесім болғандықтан да алдыңғы позициядағы алғашқы буынға ой екпіні түсіп тұр. Ой екпінінің ремадағы алғашқы буынға түсуі, синтагма соңына қарай интонацияның төмендейтінін, ал темада интонацияның әуені деңгейі көтерілетінінен белгі береді.
2) қайдағы / ашық-машық дегенді//
Айтылуы: қай-да-ғы /
әуен: 140 гц бірқалыпты;
үдемелік: 9-11,25—7,5 дб;
реңк: реніш, өкпе-наз;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 20 м/с.
3)/ ашық машық дегенді
Айтылуы: а-шық / ма-шық де-ген-ді//
әуен: 176-270 /176-176 135-135-135 гц;
үдемелік: 22,5-22,5 15-13 7,5-3,5-3 дб;
реңк: кекесінді реңк бар;
қарқын: баяу
буынның орташа ұзақтылығы: 28,5 м/с.
Сипаттама: Ашық-машық бір екпінмен айтылатын қос сөз. Тіркесті айту кезінде интонацияның әуен контуры жоғарылаған, осы тіркесте әуеннің шарықтау шыңы 270 гц-ке, үдемелік 22,5 дб. Алғашқы компонентті айтқанда интонация әуенінің контуры көтеріліп, сөз екінші рет қайталанып келген кезде интонацияның әуен контуры төмендеп барып кідіріспен ұштасқан.
3.2 Ғ.Мүсіреповтің «Қозы көрпеш — Баян сұлу» пьесасынан алынған үзіндіге интонологиялық талдау. Талдауға пьесадағы Қарабай, Күнікей, Мақпал кейіпкерлерінің сөз тартысы алынды.
Күнікей:
-Қозыны бір күн көрмей қалса, Баянның бебеу қағып, құрыққа тұрмайтынын нағып ұмытып қалдың ? //
1) Қозыны бір күн көрмей қалса //
Айтылуы: Қо-зы-ны бір гүн гөр—мөй ғал-са//;
әуен: 162,5 гц-тен біртіндеп 190гц-ке синтагма соңында 283 гц-ке жоғарылаған;
үдемелік: 3,75 дб басталып соңғы буындарда 17-15 дб—ге күшейген;
реңк: реніш реңкі білінеді;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 16,4 м/с.
Сипаттама: Сөйлем төрт синтагмадан тұрады, алғашқы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем жеке синтагма құрайды. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. Компоненттер бір-бірінен пауза арқылы ажыратылып тұр. Алғашқы синтагмада сөйлемдердің мазмұндық байланысын анықтап тұрған көрмей қалса күрделі етістігінің әуені тіркес барысында шамамен 283 гц –ке дейін көтерілген. Әуенмен қатар үдемелік те параллельді түрде қалса сөзін дыбыстау кезінде жоғарғы деңгейге 17 дб-ге күшейген. Бұл жағдайда үдемелік дыбыстардың негізгі тон жиілігімен қосылып бірінші компоненттегі күрделі етістікке екпіннің түсуіне қатысып тұр.Үдемелік күшейіп, үдеп тұр. Үдемеліктің күшейгені құлаққа көбінесе дауыстың қатты шыққанындай болып естілгенімен, біздің жағдайымызда актердің дауысы қарқынының күштілігімен ерекшеленеді. Үдемеліктің күшеюіне әуеннің негізгі тонының көтерілуі де әсер етеді.
2) Баянның бебеу қағып //
Айтылуы: Ба-йан-ның бе-беу қа-ғып//;
әуен: 258,5 гц бірқалыпты, екінші сөзде 217 гц-ке төмендеп соңғы буында 246,5 гц-ке көтерілген;
үдемелік: 11 дб-ден басталып, соңғы сөзде 15дб-тен-7,5 дб азайған;
реңк: реніш;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 16,6 м/с.
Сипаттама: Әуен алғашқы синтагмамен салыстырғанда паузадан кейін біраз төмендейді, толқынданып келеді. Әуен де интенсивтілік те біршама жоғарғы деңгейде сақталған. Синтагма барысында үдемелік 11дб. Интонация бірқалыпты, аяқталмаған тәуелді.
3) құрыққа тұрмайтынын/
Айтылуы: құрқ-қа тұр-май-ты-нын //;
әуен: 217-218 гц бірқалыпты болып келген;
үдемелік: 5 дб-ден басталып синтагма соңында -13 дб-ге күшейген;
реңк: эмоция реңкі көп байқалмайды;
қарқын:баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 16,6 м/с.
Сипаттама: Айтуда дыбыстар түсіп қалады. Әуен бірқалыпты жоғары деңгейде айтылған. Үдемелік тек жоғары екпінмен айтылған сөзде ғана байқалады, қалған синтагма барысында өте төмен деуге болады. Өйткені дыбыстардың түсіп қалуы үдемелікті азайтқан. Бірыңғай мүшелерді айтқан кезде сөйлемдегі буынның орташа ұзақтылығын бірқалыпты сақталған. Дискурс дауыс тонын бірқалыпты ұстау актерлік шеберлікті көрсетудің бір тәсілі.
3) нағып ұмыта қалдың ? //
Айтылуы: на-ғып ұ-мы-та қал-дың ?//;
әуен: біршама жоғары деңгейде 282,5 гц-пен берілген соңғы сөзде 286,5 гц-ке көтеріліп, кідіріске қарай-272 гц-ке сәл төмендеген;
үдемелік:10 дб шамасынан 21 дб күшейіп бірден әлсізденген;
реңк: әуеннің жоғары деңгейі, 21 дб-дік үдемелік эмоцияны молайтқан;
қарқын: жылдам
буынның орташа ұзақтылығы: 15,7 м/с.
Сипаттама: Басыңқы компонент көлемді болып келеді және ол бірнеше ырғақты топтарға бөлінеді. Сабақтас құрмалас сөйлемнің ішіндегі соңғы синтагманың соңғы сөзінің алғашқы буыны ең жоғарғы әуенмен 286,5 гц / нағып ұмыта қалдың/, ең күшті үдемелікпен 21 дб айтылады. Яғни басыңқы сөйлемдегі соңғы сөз акценттеліп, көтеріңкі тонымен, үдемелігімен басқа синтагмалардан ерекшеленіп тұр. Бұл біріншіден, диалогтік сөйлесімнің ерекшелігін көрсетеді. Диалог жауап күттіріп тұр, жауап беруге түрткі әсер етіп тұр, түрткіні тудырып, ойды нақтыландырып тұрған интонация дәл қойылған. Күнікейдің ролін ойнаушы актер сөзін нық әрі анық қарқынмен сөйлейді. Буынның айтылу ұзақтылығы басқа синтагмаларға қарағанда соңғы синтагмада жылдам 15,7 м/с. Дегенмен де сөйлем бойында буынның айтылу ұзақтылығында үлкен айырмашылықтар жоқ. Ойды нақтыландыра түсу үшін әуенді, үдемелікті молайтқан кезде буынның ұзақтылығы да көбейген. Жалпы сабақтас құрмаластардың басым көпшілігінің екі компоненті екі синтагма құрап, алдыңғысының интонациясы аяқталмағанын білдіріп, соңына қарай жоғарғы деңгейде көтеріңкі айтылған. Қарсы сұрақты сұраулы сөйлемнің негізгі тон жиілігі, үдемелігі сөз соңына қарай молайған.
Қарабай:
-Қан жауғыр, баланың қай бебеу қаққаны есте қалушы еді! //
1) Қан жауғыр.
Айтылуы: Қан жау-ғыр //;
әуен: 107 гц-тен 160 гц-ке көтерілген;
үдемелік: 4 дб-ден 9,25 дб күшейген;
реңк: бұл тұрақты теңеудің өзінің ырғақтық интонациялық бояуы басым болғандықтан, актер үдемелікті де, әуенді де біршама орта деңгейден асырмайды, баяу қарқынмен, мол эмоциямен берілген.
буынның орташа ұзақтылығы: 30 м/с.
Сипаттама: Басқа синтагмалық топтарға қарағанда баяулау айтылады. Сөздің басы қатаң дыбыстан басталады да, ал қалған дыбыстардың артикуляциялық ерекшелігіне қарай дауысты және үнді, ұяң дыбыстармен келеді. Дауыс желбезегінің мол және толық тербелісі, жартылай тербелісі арқылы жасалған бұл дыбыстар /а,н,ж,у,ғ,ы,р/ интонацияның ұзақтылығына әсер етеді. Эмоцияны білдіруде актер лепті интонеманы баяу қарқынмен орташа реңкпен айтқан. Интонация тәуелді, аяқталмаған.
2) Баланың қай бебеу қаққаны
Айтылуы: ба-ла-ның қай бе-беу қақ-қа-ны //
әуен: 135 гц-тен басталып біртіндеп синтагма соңында 190 гц жоғарылаған;
үдемелік: 13-19 дб үдемелікке /бе-беу қақ/ буындар жігінде күшейген;
реңк: кекесін, жақтырмаушылық эмоциясы басым;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 23,3 м/с.
Сипаттама: Осы сөйлемдегі үш синтагмалық топтың ішінде жоғарғы деңгейдегі әуенмен, қарқынмен айтылатын топ. Әуеннің жоғарғы деңгейде айтылуы үдемеліктің те көтерілуіне параллельді түрде бебеу қаққаны тіркесінде көрінеді. Әуен синтагманың басында 135 гц-тен басталады да біртіндеп бебеу қаққан тіркесі бойында шарықтау шыңы 190 гц көтерілген. Бебеу қаққаны тіркесінің мағынасын ашып көрсету үшін автор даусының үдемелігін одан да күшейтіп, әуенді көтерген және сөйлемнің соңында екпін де ерекше өлшемдермен белгіленген. Актер кейіпкердің ішкі сезімін, көңіл-күйін тап басып берген. Интонация тәуелді, аяқталмаған.
3) есте қалушы еді!
Айтылуы: ес-те ға-лұу-шет //
әуен: 162-272,5 гц 162-146-135 гц;
үдемелік: 13-18 дб бірден төмендейді 3,75 дб көлемінде;
реңк: эмоция аз берілген;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 21,6 м/с.
Сипаттама: Соңғы синтагманың алғашқы сөзін айтуда ғана әуен мен үдемелік жоғары, ал қалған буындар бойында әуен бірден төмендесе үдемелік ең төменгі деңгейге азайған. Интонация тиянақты, аяқталған. Берілген сөйлем бойында негізгі тонның жиілігі сөйлемнің соңына дейін біртіндеп көтеріліп келген және бірден төмендеген. Адамның тікелей көңіл-күйімен байланысты лепті сөйлем.
Күнікей:
-Он жетіге толғанша тірі болса — Қозы мен Баянды қоспай қалмаймыз деген Мақпал екеуміздің антымы бар-ды: қан құйысқанбыз! Міне…сол ант бүгін толды, сол күн бүгін жетті.
1) Он жетіге толғанша тірі болса //
Айтылуы: У-ұн же-ті-ге тол-ған-ша ті-рі бол-са //;
әуен: 217гц-тен басталып екінші буында 286 гц-ке жоғарылап келесі буындарды 140-170 гц-ке төмендейді де, – тол буынында 296 гц шарықтау шыңына көтерілген, одан кейінгі буындарда 135-145 гц-ке қайта төмендеген, ті-рі буындарында 270 гц-ке көтеріліп, кейінгі буында аздап 245 гц төмендеп барып 272 гц-ке – са шартты райдың жұрнағында қайта көтеріліп, кідіріске қарай төмендеген;
үдемелік: 19дб басталып келесі буындарда 24-23-24 дб-ден біраз 11дб-ге төмендеп ті-рі буындарында 24-18 дб-ге күшейіп, келесі буында 7,5 дб-ге азайып, соңғы буында 24 дб-ге күшейген;
сөйлем бойындағы үдемелік өте жоғары;
реңк: амалдың жүзеге асу-аспау шарты бар;
қарқын: жоғары қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы: 23,6 м/с.
Сипаттама: Аралас құрмалас сөйлем. Бірінші, екінші компоненттер шартты бағыныңқылы түрде сабақтаса байланысып тұр, екінші үшінші компоненттер түсіндірмелі салалас түрінде келген. Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бойында интонация толқындалып келген, бір көтеріліп, бір бәсеңдеп отырған. Он жеті күрделі сан есім тіркесінен басталған сөйлемнің басталу әуенінде ерекшелік бар. Сөйлем [О] дыбысының дифтонгтық сипатын көруімізге болады. Айтылудағы О-[у] және [ұ] дыбыстары арқылы естіліп тұр. Алғашқы [у] дыбысын айту кезінде әуен орта 217 гц деңгейінде 19 дб-мен созылып айтылады да ұ дыбысын айтар кезде бірден 286 гц пен 24 дб көтерілген, ал оның тіркес сөзін айтар кезде әуен төмендеген. Актер уақыттың көзді ашып жұмғанша зымырап өте шығатынын нақтылап айту үшін, уақыттың келгенін білдіру үшін, он сөзінің интонациясын жоғары деңгейде айтқан. Үнді [у] дыбысындағы дауыстың мол тербелісі дауысты [ұ] дыбысын айтқан кезде дауыс толқынын толық тербелтіп, әуеннің жоғары тербелісінің қалыптасуына әсер еткен. Жалпы синтагма бойында интонация көтеріңкі-бәсең, бәсең-көтеріңкі түрде келіп отырады. Әуеннің шыңы толғанша сөзінің алғашқы буынында 296 гц дейін көтерілген. Соңғы сөздің соңғы буыны да жоғары екпінмен, жоғары әуенмен, күшті үдемелікпен қарқынды айтылған. Бұл тіркесте фразалық интонация басым деп айтуға болады, өйткені фраза бойында интонация толқынданып келіп жоғары әуендік деңгейде беріледі.
2) Қозы мен Баянды/
Айтылуы: Қо-зы мен Ба-йан-ды /;
әуен: 140 гц-тен басталып мен жалғаулық шылауында 162-190 гц-ке жоғарылаған келесі буындарда 140-135 гц төмендеген;
үдемелік: 11-13 дб басталып, әуенмен қатар мен жалғаулығында 22,5 дб-ге күшейген. Байан сөзінің –йан буынында 23-28,75 дб-ге күшейіп синтагма соңында 3,75 дб-ге азайған;
реңк: эмоция мол;
қарқын: жоғары қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы: 20 м/с.
Сипаттама: Интонация тәуелсіз аяқталған. Әуен толқынды болып келген. Қозы мен Баянды баса атап көрсету үшін мен жалғаулығын айтқан кезде интонацияның реңкі молайған.
3) қоспай қалмаймыз деген //
Айтылуы: қос-пай қал-май-мыз де-ген //;
әуен: 240 гц-тен басталып, екінші буында 274 гц шарықтау шыңына көтерілген, қалған буындар бойымен біртіндеп 245-217-200 гц соңғы сөзде 160-100 гц-ке төмендеген
үдемелік: 5 дб басталып –пай буынында 9,5 дб күшейіп барып келесі буындарда 7,5-6-5 дб 4-3,2 дб әлсізденген;
реңк: эмоция аз;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 21,42 м/с.
Сипаттама: Интонация аяқталған, тәуелсіз. Синтагманың алғашқы сөзінің екінші буынына екпін түсіп жоғары үдемелікпен, әуенмен айтылған.
4)Мақпал екеуміздің антымыз бар-ды.//
Айтылуы: Мақ-пал е-кеу-міз-дің / ан-ты-мыз бар-ды//;
әуен: 145-155гц бірқалыпты /155 гц әуен —бар буынында 190 гц-ке көтеріліп, соңғы буында 160 гц-ке төмендеген;
үдемелік: әлсіз, 3 -2 дб аралығында / 3,75 дб-ден басталып – бар буынында 7,5 дб-ге сәл күшейіп барып, 2 дб азайған;
реңк: мұңға, шерге толы эмоция;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 20 м/с.
Сипаттама: Интонация тәуелсіз, аяқталған. Интонация синтагма бойында бірқалыпты болып келеді де, тек соңғы сөздің алғашқы буынында интонация жоғарғы мәнге ие болады. Кідіріс мағынаны ажыратуда үлкен рөл ойнап тұр. Екпін – ды нақтылау мәнді демеулікке емес, бар сөзіне түскен.
5) қан құйысқанбыз !
Айтылуы: Қаң ғұ-йыс-қан-быз//
әуен: 107 гц-тен басталып 135-150 гц-тен –қан буынында 264 гц шарықтау шыңына көтерілген, соңғы буында 165 гц-ке төмендеген;
үдемелік: синтагма басында 24 дб күшті үдемелікпен басталып, буын бойында 15-12-12-2 дб-ге азайған;
реңк: сертке беріктік, сөзге тұрушылық, адалдық;
қарқын: жоғары қарқынмен айтылады;
буынның орташа ұзақтылығы: 28 м/с.
Сипаттама: Интонация көтеріңкі-бәсең аяқталған, тәуелсіз. Қан құйысу тұрақты тіркесі ойдың мағыналық өзегі болып табылады, сондықтан да сөйлемнің соңында келген бұл тіркес көтеріңкі тонмен, күшті үдемелікпен, мол ұзақтылықпен айтылған. Тіл арқылы белгілі ұлттың болмысын тануға болатындығы бүгінгі күні зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылуда.
Міне…сол ант бүгін толды, сол күн бүгін жетті.
6) Міне…//
Айтылуы: Мі-не//;
әуен: 170-217 гц;
үдемелік: 7,5-15 дб-ге көтеріліп барып, кідіріске қарай бірден төмендеген;
реңк: эмоция мол;
қарқын: орташа қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы: 15м/с.
Қорытынды: Интонация аяқталмаған тәуелді. Ой жалғасын күтіп тұр, кідірістің ұзақтығы ойдың жалғасуына ұласқан.
7) Сол ант бүгін толды//
Айтылуы: Сол ант бү-гүн тол-дұ //;
әуен: сілтеу есімдігінде әуеннің шарықтау шыңы 286,5 гц, буындар бойында 160-135гц болып келеді де, соңғы буында қайтадан 160 гц-ке көтерілген;
үдемелік: біршама күшті үдемелікпен 16,25-25 дб басталып, одан кейінгі буындарда бірден 3 дб азаяды да сөйлемнің соңғы буынында 13 дб-ге күшейген;
реңк: сенімділік пен жігерлілік берілген;
қарқын: мол ұзақтылықпен, жігерлі жылдам қарқынмен ерекшеленген;
буынның орташа ұзақтылығы: 31,6 м/с.
Сипаттама: Синтагма бойында толқынды интонация келген. Интонация аяқталған-тәуелсіз. Әуеннің шыңы сілтеу есімдігін айтуда 286гц–ке, үдемелік 16,25-тен 25 дб көтерілген. Салаласа байланысқан сөйлемдердің интонациясын бағыныңқы компоненттермен салыстырғанда айырмашылығын байқауға болады. Бағыныңқы компоненттерде интонация әуенінің деңгейі біршама жоғары, ал салаласа байланысқан компоненттердің интонациясы біршама төмен. Тек акценттелген буынды айтқанда қарқын күшейіп, әуен мен үдемелік көтерілген. Осы сөйлем аяқталған соң психологиялық кідіріс орнаған. Психологиялық кідіріс – сахнаның негізгі сәні. Бейвербальды әрекеттер дискурстың мағынасын толықтырған.
3) сол күн бүгін жетті
Айтылуы: сол күн бү-гүн жет-ті //,
әуен: сол сілтеу есімдігінде әуеннің шарықтау шыңы 272 гц келесі буындарда 220 гц-тен 170 гц-төмендеп, -гүн буынында 220 гц-ке қайта көтеріліп синтагма соңында 100гц төмендеген;
үдемелік: 9,37дб-ден басталып келесі буында 2 дб азайған,— гүн буынында 15дб-ге күшейген, синтагма соңында 3,75 дб-ге азайған;
реңк: сенімділік пен жігерлілік берілген;
қарқын: баяу қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы: 28,3 м/с.
Сипаттама: Бірінші сегменттің соңы көтеріңкі әуенмен өрнектелсе, екінші синтагманың басындағы сөзге екпін түсіп, үдемелік күшейген. Қайталанып келген сол сілтеу есімдігінің мол интонациямен берілуі заңды. Екі синтагмада да сол сілтеу есімдігіне екпін түсіп тұр. Интонация аяқталған, тәуелсіз. Интонация арқылы байланысқан салалас құрмалас сөйлемнің екі компонентінің жасалу жолы ұқсас болғандықтан, айтылудағы дауыс интонациясы да бірқалыпты берілген. Интонацияның әуендік контурының сызығында да үлкен айырмашылықтар жоқ.
Қорытынды
Жұмыста Ғ.Мүсіреповтің «Қозы көрпеш-Баян сұлу» (Қарабай, Мақпал, Күнікей кейіпкерлерінің тілдесімі) және «Ақан сері — Ақтоқты» (Қоңқай мен Дәмелі кейіпкерлерінің тілдесімі ) пьесасы алынған үзінділерге эксперимент әдісімен интонологиялық талдау жасалып, лингвистикалық сипаттама берілді. Сахна жұлдыздары С. Қожамқұлов, С. Майқанова, Р. Қойшыбаеваның мәтінді сазына келтіріп оқуларын тыңдап, эксперименттік-компьютерлік әдіспен интонологиялық талдау жасаған кезде актерлік құдіреттілік пен шеберлікке көзің жетеді. Интонологиялық талдау нәтижесінен төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:
— сахнадағы дискурста интонацияның жалпы әуенінің бағыттық қозғалысына әсер ететін фактор синтагмадағы логикалық маңызды сөзге түсетін екпіннің қызметін актер кейіпкердің психологиялық ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізуде тиімді тәсіл ретінде пайдаланған. Ой екпіні актердің сөйлеу актісі кезіндегі ниетін білдіретін семиотикалық құрал қызметін атқарған. Ой екпіні ақпаратты жеткізуші арқылы хабарды баяндайды және жаңа ақпараттың көздеген мақсатына жетуіне ықпал еткен.
— кейіпкерлердің ішкі толғанысын жеткізу үшін, ойдың мағыналық өзегін баса ашып көрсету үшін сыртқы тұрпаты жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да тұтасып барып, біртұтас мағынаға ие болған тіркестерді айтуда интонацияның әуенінің сызығы көтерілген.
— ойдың мағыналық өзегін жеткізу үшін актердің үдемелікті, қарқынды буындар жігін молайтып, күшейтуі интонация компонеттерінің дискурста жауап күттіретін түрткі тәсіл ретінде қызметін арттырған. Айтылатын ойдың мағынасына байланысты актерлер қарқынды бірден өзгертіп, құбылта білген. Синтагманы қарқынмен айту кезінде сөйлемнің мағыналық өзегі болып тұрған сөзді ерекше екпінмен айту сахна тілінің бір ерекшелігі болып табылады.
— кейіпкердің эмоциялық жағдайына, қызулану, әсерленуіне байланысты сөйлемдегі негізгі тон жиілігі өскен. Кейіпкерлердің әлеуметтік жағдайын, психологиялық ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізу интонация арқылы толығып отырған. Актерлердің дауыс әуені тілдік және тілдік емес әрекеттермен үйлесе келе сөйлеу жағдаятымен толығып, образ сомдаудағы шеберліктерін арттырған.
— кейіпкердің реніш, өкпе, наз, ашу, ыза эмоциясы интонация компонеттері арқылы дөп басып жеткізілген. Интонацияның әуені, ұзақтылығы, үдемелігі, реңкі сөйлеу әрекеті мен қимыл әрекетін байланыстырып сөйлесім мақсатын нақтыландыра түскен.
— әрбір оқылатын мәтін мазмұнына, құрылымына орай өзгеше дауыс, дыбыс, тынысты қажет ететінін ескеру керек. Актерлердің даусы қимыл-әрекетпен үйлесе келе, сахнадағы әріптесінің дауыс әуенінің қалыптасуына әсер еткен.
Сонымен сахна тіліндегі интонация қазақ тіл білімінде тереңірек зерттеуді талап ететін, жан-жақты күрделі құбылыс деп айтуға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Абуль-Фарадж. Книга занимательных историй / сирия тілінен орыс
тіліне аударған А.Белова., Л.Вильскера /. — Москва, 1957.-269 с.
2 Сыздықова Р. Бүгіні көркем проза тілі және әдеби норма // Өнер алды- қызыл тіл.-Мақалалар жинағы.-Алматы, 1986.-85б.
3 Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті.-Алматы, 2006.- 324 б .
4 Базарбаева З. Қазақ тілі: Интонология.Фонология.-Алматы: Жібек жолы, 2008. -326 б.
5 Қабуснама /өзбек тілінен аударған және алғы сөзін жазған
Т.Айнабеков/. — Алматы, 2005.-160 б.
6 Сыздықова Р. Сөз сазы. — Алматы: Санат, 1995. -117 б.
7 Тұранқұлова Д. Сахна тілі.- Алматы: Білім, 1999. -210 б.
8 Аманжолов С. Тіл және жазу. — Өскемен, 2005. -404 б.
9 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің негіздері // филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.-Алматы, 2007.-330 б.
10 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі.- Алматы, 2001. -194 б.
Диссертация тақырыбы бойынша жарық көрген мақалалар тізімі:
1 Сахнадағы сөздің құдіреттілігі туралы ғылыми ойлардың қалыптасуы // «Мемлекеттік тілдің ахуалы, проблемалары және шешу жолдары» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары, 1 бөлім.-Өскемен, 2006.-219-227 б.
2 Сахна тілінің ерекшелігі. // Тілтаным.-2007, № 1.-113-118 б.
3 Серке Қожамқұловтың сахнадағы дауыс әуеніне талдау // «Үздіксіз кәсіптік білім беру: мәселелері және дамуы» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары — Өскемен, 2009.-1 бөлім.-189-195 б.
4 Сахнадағы сөйлеу мәдениеті және интонация. Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуындағы ғылымның ролі //«С.Аманжолов оқулары-2009» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, 4-бөлім.- Өскемен, 2009.-122-127 б.
5 Сахнадағы тіл мәдениеті және сөйлеу техникасы // ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Сыздықтың 85 жылдығына орай өткізілген «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми-теориялық конференция материалдары.- Алматы, 2009.-151-154 б.
6 Сахна тілінің интонациясы. // «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» Профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.- Алматы, 2009.-71-74 б.
7 Сахнадағы тіл техникасы және просодикалық тәсілдер // Қазақ тілі және әдебиеті, 2009, №9.-104-109 б.
8 Сахнадағы актерлік шеберлік және оның интонациямен ұштасуы //Қазақстан ҰҒА Хабарлары /тіл, әдебиет сериясы/.-2009, №4 (176).-69-72 б.
9 Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» драмалық қойылымынан алынған үзінді бойынша актерлердің дауыс әуеніне эксперименттік-фонетикалық талдау. // Тілтаным.-2009, №3.-158-164 б.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации, представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности
10.02.02- казахский язык
Альпатина Самал Бейбитшиликовна
ДИСКУРСНОЕ ОПИСАНИЕ ИНТОНАЦИИ СЦЕНИЧЕСКОЙ РЕЧИ
(экспериментально-фонетическое исследование)
Актуальность темы исследования. По интонации человека можно определить, в каком настроении (расположении духа) он находится, его отношение к собеседнику, характер и даже профессию. Интонация является одним из составляющих элементов коммуникативного содержания через слуховое восприятие мелодики речи, тембра голоса, его колебания и способа говорения. Интонация сценической речи выражается в создании атмосферы взаимодействия, подчеркивая при этом конкретные особенности и раскрывая глубину содержания произносимого слова. Интонация реализуется в тесной связи к коммуникативными, предикативными, синтаксическими и модальными функциями речи.
Разностороннее изучение интонации можно наблюдать в трудах таких ученых-лингвистов, как В.А.Богородицкий, А.М.Пешковский, А.А.Шахматов, Л.В.Щерба, А.А.Реформатский, Л.Ф.Зиндер, Г.П.Торсуева, В.А.Артемова, Т.М.Николаева, В.В.Виноградов, а также в трудах казахских лингвистов А.Байтурсынова, К.Жубанова, С.Аманжолова, Н.Сауранбаева, М.Балакаева, Т.Кордабаева, А.Нурмахановой, Ш.Сарыбаева, З.Базарбаевой.
Несмотря на то, что в области интонологии казахского языкознания имеется ряд трудов, интонация сценической речи в дискурсном описании с точки зрения суперсегментой фонетики еще не изучена.
Систематизация дискурсного описания интонации сценической речи в казахском языке, на основе интонологического анализа и интерпретации экспериментальных данных, является предметом данного исследования.
Проблемность темы усиливается и тем, что в суперсегментоной фонетике дискурс сценической речи рассматривается в связи с паралингвистическими аспектами, дается описание актерского мастерства говорения с точки зрения интонологии.
Цели и задачи исследования. Анализ просодических средств дискурсного сценического языка и выявление их функций на основе интонологической системы современного казахского языка и теории техники сценического мастерства говорения. Для достижения намеченных целей предстоит решить следующие конкретные задачи:
— разностороннее раскрытие функций просодических средств в дискурсе сценической речи;
— толкование результатов исследования в прагмалингвистическом аспекте;
— анализ просодических средств, участвующих в описании дискурса сценической речи;
— описание роли интонационных компонентов в оформлении сценической речи в классических драматических произведениях;
— уточнить единство интонационных компонентов в культуре речи, в технике чтения как основы, составляющей актерское мастерство в дискурсе сценической речи;
— описать прагмалингвистические функции интонационных компонентов во взаимосвязи и взаимодействии, проявляющиеся в сценической речи;
-произвести интонологический анализ отрывков из произведений Г.Мусрепова «Козы Корпеш-Баян Сулу», из истории фольклорных пьес; трагедии «Акан Серы-Актоты», являющихся классическими пьесами казахского сценического искусства.
Объект исследования. Отрывки из историко-фольклорной пьесы Г.Мусрепова «Козы Корпеш-Баян Сулу» и трагедии «Акан Серы-Актоты», взятые из Казахстанского Республиканского Центрального государственного фонда кино-фотодокументов и звукозаписи в городе Алматы под номером №4820 звукового отдела №2, №3.
Практическая значимость исследования. Результаты исследования могут быть использованы при написании учебников и пособий по обучению казахскому языку, учебных пособий по интонологии для гуманитарных вузов, для проведения спецкурсов и семинаров по теории и практике казахского языка.
Методы исследования. В процессе выявления роли просодических средств использован глобальный метод экспериментально-фонетического интонологического анализа, методы описания, сравнения и обобщения.
Научная новизна исследования. Впервые с помощью просодических средств рассмотрено интонационное описание дискурса сценической речи, как образца классических драматических произведений;
-выявлены интонационные особенности актерско-сценической речи на основе экспериментально-интонологического анализа;
-дано просодическое описание дискурса сценической речи на базе актерской техники чтения;
-выявлено, что интонационные компоненты, участвующие в описании дискурса сценической речи, являются одним из основных средств в формировании правильной техники речи актёрского мастерства;
-в сценической речи просодические средства согласно антропоцентрического направления тесно связаны с мыслями героев (образа) и направлены на то, чтобы правильно донести до зрителя их образы.
Теоретическая значимость работы. Работа вносит значительный вклад в развитие исследований по интонологии, сценической речи, культуры речи, в решение задач прагмалингвистики.
Основные положения, выдвигаемые на защиту.
— В сценическом дискурсе просодические средства служат для достижения цели между говорящим и слушающим и для правильного восприятия текста зрителем.
-Семантическое содержание интонационных компонентов, прагматическая направленность сценического дискурса, связанная с теорией пресуппозиций, передают исполнительское мастерство сценической речи.
-Просодические средства (тон, долгота, интенсивность) оформляющие сценическую речь, усиливая прагматическое значение, выполняют смыслоразличительную функцию.
-В дискурсе сценической речи просодические средства, характерные для интонем, не только различают структуру коммуникативных типов, но также участвуют в выполнении их основных функций. В проанализированном отрывке побудительные предложения характеризуются замедленным темпом произнесения и увеличением интенсивности. Интонема специального вопроса используется с целью уточнения, в вопросительном слове значение интенсивности увеличивается, темп убыстряется, ударение усиливается. При воспроизведении восклицательности наблюдается перепад голосового тембра. Восклицательное предложение отличается медленным темпом, большой длительностью. В конце предложения контуры тональной интонации снижены. Среди выделенных, эмоционально окрашенных сегментов наблюдается высокая тональная волнообразная мелодика речи, устойчивая долгота, большая сила интенсивности. При произношении однородных членов предложения мелодика речи восходящая, незавершенная интонема является одним из средств выражения актерского мастерства. Дискурс сценической речи основывается на взаимодействии вербальных и невербальных средств языка. Говорящий должен уметь донести до слушателя чувства, мысли, сопровождающие речь (мимика, жесты и т.д); зрителю необходимо слушать мелодичную речь для лучшего понимания содержания. Значительную роль в подаче информации играет актерская мимика. Национальный характер казахского народа, эмоциональный настрой, невербальные элементы передаются через просодические средства, которые необходимы для передачи техники сценической речи. Чистота, богатство и правильность актерского слова играют большую роль в языке сцены. Таким образом, основополагающим для слушающего в содержании речи говорящего являются языковые знаки (интонемы), которые помогают усвоить сценический дискурс и правильно его интерпретировать в соответствии с закономерностями языка.
SUMMARY
Alpatina Samal Beibitshilikkyzy
Discursive feature of the stage language intonation
(an experimental-phonetic research)
Dissertation essay on grace of Candidate of Philological Science scientific degree on specialty 10.02.02 – Kazakh language
Urgency of the research. A person’s mood, attitude to the speaker, his character, even occupation can be noticed through intonation. In audition (sense of hearing) of sensation intonation is passed as structural integration of elements such as word melody with any communicative meaning, voice color, speech rate or rhythm. Stage language intonation is also determined in reference to the specific features of the communicative environment and semantic meaning of the expressed word. Realizations of communicative, predicative, syntactic and modal functions of intonation are always closely interrelated. The issues of intonation in the study of language are widely acknowledged in the works of V.A.Bogorodsky, A.M.Peshkovsky, A.A.Shakhmatova, B.Scherba, А.А.Rephormatsky, L.Ph.Zinder, G.P.Torsuyev, V.А.Artyomova, Т.М.Nikolayeva, V.V.Vinogradov, and also in the study of the Kazakh language in the works of A.Baitursynov, K.Zhubanov, S.Amanzholov, N.Sauranbayev, М.Balakayev, Т.Kordabayev, Sh.Sarybayev, Z.Bazarbayeva. Although there is a number of works written in the intonology field of the Kazakh language linguistics, discursive feature of the stage language intonation was not investigated in terms of superfix phonetics.
The urgency of the theme is to investigate dicursive description of the stage language intonation in the Kazakh language linguistics in a specially systemized way on the basis of the classical works, to make its intonological analysis, to describe its linguistic characterictics. In the superfix phonetics the urgency of the theme is increased by investigating the discource of the stage language in the pragmalinguistic aspect in connection with prosodic methods, by characterizing the speech activity of the actors in terms of intonology.
The purpose and tasks of the research. To determine the discursive feature of prosodic methods in the stage language on the basis of the modern Kazakh language intonological system and theoretical basis of the stage conversational technique. To discuss conversational environment in the speech action of the actors in terms of intonology in the modern study of language, to describe prosodic methods in terms of linguistics. In order to achieve this purpose the target is to clear out the following particular problems:
— to demonstrate all-round function of prosodic methods in the stage language discourse;
-to investigate problems in anthropocentric approachs of the superfix phonetics in connection with intonation components and to describe prosodic methods in terms of pragmalinguistics which appear in the stage language;
-to follow the intonological analysis as the basis of the experimental method when determining discursive feature of prosodic methods in the stage language;
-to concentrate separately on the variation of prosodic methods when reading dramatic works in the stage language;
-to determine the integration of intonation components with the speech technique and the speech culture which form the basis of the acting technique in the stage language discourse;
-to make intonological analysis on the fragments taken from the historical- folklore play «Kozy korpesh-Bayan sulu» and tragedy «Akan sery-Aktoty» by G.Musirepov which are the classical performances of the Kazakh stage and developed its famous heritage in the worldwide great culture fund.
The object of the research. Fragments taken from the historical- folklore play «Kozy korpesh-Bayan sulu» and tragedy «Akan sery-Aktoty» by G.Musirepov were obtained from the audio record in the second, third parts according to the data № 4820 of the State archive fund of film-photo documentations and audio records of the republic of Kazakhstan in Almaty city.
Scientific novelty of the research. The discursive feature of prosodic methods in the stage language was first developed on the basis of dramatic works in a classical model;
— intonological analysis was carried out on the basis of the experiment on voice melody of the actors who made culture of the Kazakh nation famous all over the world, founded the Kazakh stage, built the foundation of the national theatre art;
— the stage language discourse gives a linguistic feature to the prosodic methods through intonation analysis considered as one of the major methods of the speech technique;
— the stage language discourse determines that a variety of functions of prosodic methods is one of the major methods influencing the correct development of the speech technique of actors;
— prosodic methods in the stage language are closely linked with anthropocentric approaches, release thought, intention of the character, function as a discursive technique which allows the audience to accept the read text correctly.
Theoretical value of the research. The research materials are directed to contribute to the works intended for intonology, stage language, speech culture, problems of pragmalinguistics.
Practical value of the research. Results of the research work can be applied in high education institutions to write books and training manuals intended for the stage language, speech culture, intonation, to conduct special courses intended for the theory and practice of the stage language and the Kazakh language.
Methods of the research. Integration, investigation, description, comparison, intonological analysis, concluding methods are used to determine the role of prosodic methods in the stage language.
The main statements proposed to defend.
-stage language discourse is not produced from the unprepared speech action. In the stage discourse prosodic methods function to meet a goal of association between the speaker and the listener, to allow the audience to get the text correctly.
— semantic aspect of the content of the intonation components in the stage language is studied in combination with the motive forces which are the pragmatic source factors performing speech actions, i.e. in combination with the presupposition theory. Prosodic methods strengthen the pragmatic aspect of the conversation, in the term of semiology function as the separator. The content of the action does not function only through the power of the action movements, but also through voice melody, word pattern.
— in the stage language discourse prosodic methods of intonem make not only various structural-communicative types of sentences, but can specify their main functions. In the analyzed abstract severe imperative sentences are distinguished by slow speed, strong progression which cannot be avoided. Special question intonem is used in order to specify the purpose of the sentence, progression increases, speed becomes faster and word stress rises only in the word meaning a question. When pronouncing an exclamatory sentence variation of the voice tone can be noticed. An exclamatory sentence begins with slow speed, long duration, strong progression, in the end of the sentence tone circuit of intonation is lowered. Deceptive delays between separate segments are bordered by high tone tumultuous melody, strong progression, instable intonem has increased emotional color of the separate segment. When pronouncing homogeneous members a capability to express the voice melody along the sentence with soft and raised instable intomen functions as one method which sharpens the acting technique.
-discursive relation in the stage language is formed by the consonance of verbal and nonverbal actions. It is necessary to be able to combine nonverbal actions with speech melody which allows to express feeling, inside thought of the speaker (gesture, action, different movements, mimics, signs) to the listener, the audience to make his/her speech more understandable. Movements of the facial features, gestures, basic changes of the discourse actors play a great role in expression and acceptance of the information. Nonverbal elements denoting national genesis and character of the Kazakh people were enriched with prosodic methods to express emotional state of the character, and increased function of the stage speech technique. An actor must lead word quality, word correctness, word richness, and word clarity in the stage language to speech melodiousness, combines with nonverbal actions, and present easily ornamented speech with free intonation.
-as the stage language is studied in integration with the culture of the speech, prosodic methods are the tool of the speech culture and speech activity. The idea stated in the dramatic works cannot be changed and expressed in different ways. It must be taken into account that each text read in the stage language requires special voice melody depending on its content, structure.
-stage language intonation clarifies additional emotional meaning of the statement, and sometimes compatibility of the stated ideas reality, other factors connected with sense, acquisition rather than giving a simple communicative meaning.
-intonation components can be considered as the main tool providing mutual understanding between the speaker and the listener, the audience.
