Фразеологиялық антонимдер
Фразеологизмдер мән-мағынасы жағьшан бір-біріне үйлес геліп, өзара бір-бірі-мен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып та қолданыла береді. Тұрақты тіркестердің арасындағы осындай кере-ғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады. Қазақ тіліндегі фразеологиялық антонимдер негізінен екі түрлі брлып кездеседі. Мұның бірінші турі -тұрақты тіркестердің өз ішіндегі компоненттерді басқадай сөздермен алмастыру арқылы жасалады. Мысалы: аты шықты — аты ешті, ат ізін салмады — ат ізін құрғатпады, ашық мінез — тұйық мінез, әлі кірді — әлі кетті, бақ қонды — бағы тайды, беделі артты — беделі түсті, бетінен оты шықты — беті бүлк етпеді, бұл дүние — о дүние, ер жүрек — қоян жүрек, есіне түсті — есінен шықты, жүрек жұтқан — су жүрек, жолыңа гүл бітсін — жолыңа жуа шықсын, май қап — тас қап, көзі тірі — көзі жоқ қисыны келді — қисыны кетті, есік көрген — бесік көрген, мінер
116
жақ — қамшылар жақ, сертке жетті — серттен тайды, соққы жеді-соққы берді, сыр алдырды — сыр бермеді, үміт етті — үмітін үзді, іске алғысыз — іске татыр, оң бата — теріс бата, ақ жүрек — қара жүрек, аузы берік — аузы ашық, аузы жеңіл — аузы ауыр, жас ет — сүр ет, күні туды — күні өтті, еңбегі жанды — еңбегі еш болды, көзіңнің оты өшсін — көзіңнің шырағы жансын, т. б. Фразеологиялық синонимдердін, екінші түрі құрылым-құрылысы жағынан да, қүрамы жағынан да мүлдем басқа сөздер болып кездеседі. Мысалы: соры сорпадай қайнады — көзі ашылды, шөлі қанды — қаны кепті, өркенің өскір — жел-кең киылғыр, сабыр етті — дегбірі қалмады, салт басты — үйлі-баранды, оң жақ (босаға) — жат есік, еңкейген шал — еңбек-теген бала, өлі сүйек — еті тірі, аузына май — жағыц қарыссын, айы оңынан туды — жолы болмады, еңбегі қатпаған — тісі шыққан, өркенің өссін — жүрімің үзілгір, ақ ниет — арам ой, араны ашылды—тәбеті тартпады, әу баста—ақыр соңында, жанын сал-ды — бой тартты, көңіл бөлді — мән бермеді, мойны босады — қолы тимеді, отпен кіріп, күлмен шықты — бұта басын сындырмады, таң атты — күн батты, ұйқысы қанды — көз ілмеді, іш тартты — іргесін аулақ салды, боқ мұрын — қатқан тұяқ, қыр-ғи қабақ — арасынан қыл өтпейді, ауыз жаласты — ат құйры-ғын кесісті, аузы аузына жұқпады — аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсті, бауыр басты — жат бауыр болды, өлі аруақ — тірі жан, кара қазан — қолы ашық, ала қол — қара қылды как жарғав/т. б. Қазақ тілі фразеологиялық синонимдерге қандай бай болса, фразеологиялық антонимдерге де соншалықты кедей еместігі байқалады. Мұның бұлай болуы тілдегі сан алуан стильдік сөз қолданыстарымен тығыз байланыстылығында деп түсінген жөн.
