Фразеологизмдердің шыру арналары
Тілдегі фразеологизмдердің жасалуына сан түрлі құбылыс-тар, ұғымдар, түсінік-тер себеп болған. Солардың бастылары мы-налар:
1) Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында корытылған қүбылыс-тардыд нақтылы бейнесі негіз болған. Мы-салы, жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты) деген түрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың бейнесі елестейді. Басында аттан шыққанымен, қазіргі мағынасы қайта жаса-лынып, адамға байланысты айтылады. Арс етті (беттен алды, қарсы келді) деген фразеологизмнің негізінде иттің адамға қарсы келіп, айбат шегуі жатыр. Кейіннен бұл мағына адамға катысты айтылатын болған. От ала келген кісідей деп, асығыс-үсігіс, мұрнына су жетпей жүрген кісіге ай-тылады. Бұл тұрақты тіркестің о бастағы от ала келу мағына-сы ұмытылып, қазір адамның өзіне тікелей қолданылып кеткен. Сол сияқты ағынан жарылды, айдап салды, астынан су шыққандай, асығы алшысы-нан түсті, ас ішіп, аяк, босатар, ат басына күн туды, атқа мінер, ат-тонын ала қашты, ауыз жаласты, ау-ыздықпен алысты, жеп еті, ішіп сорпасы жоқ, жілігі татымайды, аяғынан келді, аяғынан тік тұрды, аяғының ұшынан басты, аяқ-қолын жерге тигізбеді, бал ашты, беті бері қарады, дэмін татты, ет жемесе де, сорпа ішкендей болды, еттен өтіп, сүйекке жетті; етігімен су кешті, жағасын устады, жайып салды, жанбай жатып сөнді, аузынан ақ май ағызды, жас иіс, жастығын ала жатты, жатып ішер, жау жетті, ел көшті, жауырды жаба тоқыды, желі оңынан тұрды, жең ұшынан жалгасты, жерге түкірді, жер шуқыды, жол көрсетті, жібі бос, жібі түзу, жіпке тізді, иі жумсақ, иі қанды, исі мурнына кірмейді, кэрі қойдың жасын-дай жасы қалды, қаймағы бұзылмаған, қамшы салдырмайды, қойнына барды, орнын сипап қалды, өңін айналдырды, өті жарылды, көшсе көш басында, отырса от басында, санын соқты. сорпаға шығар, су татиды деген фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қортылған қүбылыстардың нақтылы бейнесі себеп болғандығын танып білуге болады.
2) Бірқыдыру фразеологизмдер өлшемдік ұғымдардың негі-зінде пайда болған. Мысалы: а) Уақыт — мерзім өлшемдері: Күн шыға, сәске түсте, тападай тал түсте, шаңқай түсте, тус ауа, күн бата, күн ұясына кіргенде, ел орынға отыра, көз байлана, қас қарая, ымырт жабыла, қызыл іңірде, іңір караңғысында, ел жата, түн ортасында, таңға жақын, _жылқы жусар кезде, тауық шақырғанда, таң ата, құлқын сәріде, таң аппақ атқанда, ала жаздай, қыс бойы, ақ қар көк мұзда.^ұзын сарыда, мал балалап жатқанда, ел қосқа шыққанда, көктің көлінде, ит басына іркіт төгіліп жатканда, ел жайлауға көшерде, күзем
алып жатқанда, ел күзекте отырғанда, соғым сойып жатқанда; ә) Көлем өлшемдері: бір топ (ошар) жан, бір тай, бір тайпа ел’, рулы ел, бір қора қой, бір үйір жылқы, бір^қоспақ (келе) түйе, бір табын сиыр, бір көген қозы, бір желі құлын, бір айдам жер| бір мая шөп, бір ұрттам су, бір жағым отын, бір тең жүк, бір сабақ жіп, бір шүйке жүн, бір киер киім, бір жалқы, бір түйір дән, бір туп көде, бір қанат ши, бір шумақ жіп, бір кесек киіз, бір жайым құрт, бір білем май, бір.асым ет, бір шайлық сүт, бір тілім нан, бір қайнатым шай, бір шағым қант, бір саба қымыз, бір атым насыбай, бір қарын май, бір қап астық, бір шана шөп, бір шайнек шай, сыңсыған қалын, орман, мыңғырған мал, жер қайысқан қол, жайқалған егін, шаш етектен, қыран күлкі, мн-даи-дяля, т. б. б) Ұзындық, қалыңдық, тереңдік өлшемдері: бармақ қазы, сала құлаш жіп, қол_озьш~жер_, таяқ тастам жер, бір табан жақын, ат шап-тырым, айлық жол, кісі бойы, оқ бойы, ат кекілінен, бір кез,~бір шақырым, иек асты, түстік жер, бір көш жер, көз көрім жер, арқан бойы, тұла бойы, өн бойы, есік пен төрдей, аспан мен жердей, _жырта (кере) қарыс, бір сүйем, сынық сүйем, бір құшақ.»т.»б.
Қазақ халқы революцияға дейін ұзақ уақыт көшпенділік дәуірді басынан өткізгендігі белгілі. Олар жаз жайлауда, қыс кыс-тауда, күз күзекте бірден-бірге көшіп-қонып жүргенде уақыт мерзімін, ұзындық пен көлемді қалай өлшеп білген деген заңды сұрау туады. Сол заманда біздің халқымыз уақытты сағатпен, көлем мен салмақты таразымен, ұзындық пен кеңістікті метрмен өлшеуге әлі онша дағдыланбаған, үйренбеген кезі еді. Бәлкім, сол кезеңге бүл өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа соншалықты қажеті де болмаған шығар. Қалай дегенмен сол заманның ғұрмыс-тіршілігіне лайық өз өлшемдері болғандығын тілдегі өлшемдік ұғымды білдіретін қыруар сөздер мен тұрақты сөз тіркестері арқылы танып білуге болады. Өткен заманда қазақтар уақытты сағатпен нақтылап өлшемегенімен, секунд, минут, са-ғат деген уақыт өлшемдерін шамамен дәл болжай білген. Мә-селен, секунд ұғымын қас қағым, кірпік (қабақ) қаққанша, көзді, ашып-жұмғанша, демніқ арасында, табан аузында деп, дене мүшелёрінің қимьіл-қозралысы арқылы білдірген. Секунд деп айтпағанымен, секунд ұғымын айнытпай дәл түсініскен. Минут пен сағатты бие_ сасым, сүт пісірім, шай қайнатым, ет асым сияқты нақтылы мөлшерлі уақытпен білдірген. Осы фразеологиялық тіркестер сағат болмағанымен, сағаттың орнына жүрген Тәулік пен жыл ішіндегі мерзімдерді нақтылап дәл айыру үшін казақтар Ай, Күн, Шолпан, Жеті, қарақшы, Үркер, Темірқазык, Есекқырған тәрізді толып жатқан аспан денелерін молынан пайдаланған. Олардың күнбе-күнгі (тәулік бойындағы) айлык, жылдық қимыл-қозғалыстарын қадағалап бакылап отырған.
Уақыт-мезгіл өлшемдерінде қас, кірпік, қабак, көз, ауыз, дем сияқты адамның дене мөлшерінін. қимыл-қозғалысы пайдаланылса, ұзындық пен қалыңдықты өлшеуге елі, сүйем, қарыс, табан, адым, тұтам, құшақ тәрізді атаулар қатысқан. Мәселен, жылқы-’
ньщ қазысын өлшегенде пышақ сырты, қыл елі, жарты елі, шынашақ, бір елі, бармақ, екі елі, үш елі, төрт елі, сынық сүйем, табан, сере деп талдайды. Бұл өлшемдер ел арасычда әлі күнге сақталран. Тігінші, үйші, етікші, ұста, ағаш ұстасы дегендердің бәрі де метрлік өлшем тұрмыс тәжірибесіне әлі ене қоймаған кезде негізінен жоғары да аталған өлшемдерді қолданған. Бірак әрқайсысы әр түрлі өлшемге пайдаланылған Мәселен, ендей матадан киім пішкенде құлаш, қарыс, сүйем, елі жұмсалған. Жіпке қарыс, тұтам, құлаш, сала құлаш, ал шашылып-төгілетін және жұмыр нәрсеге жұтым мен құшақ қолданылғын.
3) Бірсыпыра фразеологизмдер діни ұғымдар мен ескі әдет-ғұрыптарға байланысты жасалған. Мысалы ант су ішті, аруақ (құдай, дәм) атсын, бата қылды (оқыды), бір тарының қауызына сыйғызды, дін мұсылман ағайын, дші қатты, жазымыштан озмыш жоқ, жан берді (тапсырды), жан таласты, жетісін берді, қырқын берді, заман ақыр, қыл көпір, зәмзом суы, зікір салды, иманды адам, иман жүзді, иманы жолдас болсын, кәусар суын ішті, кешу айтысты, пірге қол тапсырды, т б
4) Кейбір тұрақты тіркестердін, жасалуына ақыздар мен түрлі ұғымдар, өткен тарихи оқиғалар негіз болған. Мысалы: Қайда барса да Қорқыттың көрі, Есімханның ескі жолы, Қасымқанның қасқа жолы, ердің құны, нардың пұлы, есте жоқ ескі мез-гілде, жазған құлда шаршау жоқ, жар салды, сауын айтты, жыланы қайтты, ер кезегі үшке дейін, ер қаруы бес қару, күл төбенің басында күнде жиын, жеті атасынан қара көк, шынжыр балақ шұбар төс, қара нар, қалы кілем, қамқа тон, ат-шапан айып, ақ сүтін көкке сауды, теріс батасын берді, жер үйық, қой үстіне боз торғай жұмыртқалады, қойтұяқ жамбы, т. б.
Тілдегі фразеологизмдердін, бәрінде о баста конкретті тура мағынасы болган. Профессор Ғ. Ғ. Мұсабаевтың пікірінше, осы күнгі жүрек жутқан, к,ан ішер, қатарға қосылды, санатқа ілінді, ит терісін басына цаптады деген фразеологизмдердің бәрі де о баста тура мағынада қолданылған. Бұлар талай заманның белгісін сақтап, кейіннен баска мағынаға ауысып кеткендігін айтады1. Бет моншағы үзілді (түсті), бет пердесін сыпырды (ашты, жүлды) деген түрақты тіркөстер де басында тура конкретті мағынаны білдірген. Кейіннен қатты ұялып, біреуге тіктей қарай алмау, біреудің айыбын бетіне басып масқаралау мағынасында фразеологизмге айналып кеткен. Әр заманнын. сөз жұрнағы тілде сақталады. Соған қарай отырып, тіл фактісі арқылы көненің сырлы қоймасын ақтаруға болады. Мәселен, қазіргі қазақ тіліндегі ит шана, ит арба деген сөздер көне заманда итті көлік еткен кезде калыптасқан. Ит өлген жер, ит арқасы қиян дегендер аркылы бір заманда иттін көлік болғанын білеміз. Фразеологиялық мағынаның түп-төркіні лексикалық мағынамен астасып, іштей өзектесіп жатады.
