Сөз тіркесі және оның түрлері, зерттелуі
Жоспар:
1. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің түрлері, байланысу тәсілдері, формалары
2. Синтаксистік талдаулар жүргізу.
Грамматиканың синтаксис саласынын қарастыратын негізгі мәселелері: сөз тіркесі мен сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөз тіркесі және сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдері мен формалары болып саналады.
СӨЗ ЖӘНЕ СӨЗ ТІРКЕСІ.
Сөз тіркесіне және сөйлемге тірек болатын — сөз. Негізінде, сөз дараланған ұғымды, лексика-грамматикалық мағынаны білдіреді. Қарым-қатынас жасау үшін ойды басқа біреуге жеткізудің негізгі формасы — сөйлем болатын болса; сөз — сөйлем құраудың материалы, ой құраудың арқауы. Кез келген сөз бір-бірімен тіркесе алмайды. Сөздердің өзара тіркесу қабілеті олардың ең басты мағыналық-грамматикалық ерекшелігінің бірінен саналады.
Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп танудың басты белгілері мыналар: 1. Сөз тіркесінің құрамында толық мағынасы бар кемінде екі сөз болады; 2. сөз тіркесінің құрамындағы сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Толық мағыналы, кем дегенде екі сөздің өзара әрі тұлғалық жағынан, әрі мағыналық жағынан байланысуын сөз тіркесі деп атайды.
Сөйлем ішіндегі сөздер бір-бірімен түрліше байланысып отырады. Соған қарай сөз тіркесінің түрлері де көп.Мысалы: Жаздың көркі енеді жыл құсымен, Жайрандасып жас күлер құрбысымен (Абай) деген сөйлемде мынандай сөз тіркестері бар: жаздың көркі, жыл құсымен енеді, жайраңдасып күлер, құрбысымен жайраңдасып. Осылардын бәрі — сөйлемнің модельдері, ал сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары — сөз тіркестерінін аса қажетті бөлшектері — оларсыз сөз тіркестері құрылмайтын модельдер деп есептеледі. Басыңқы сынарлары сөз тіркестерінік мағыналық тіректері, діңгекті таянышы болғанмен, сөз тіркесін құрауда бағыныңқы сынарлардың синтаксистік қызметі ерекше деп танылады.
Сөздердің тіркесуі екі турлі болады: бірі — тұрақты сөз тіркесі, екіншісі — еркін сөз тіркесі. Идиомалық, фразалық тіркестер еркін сөз тіркесіне емес, тұрақты сөз тіркестеріне жатады.
Неше сөзден тұрса да, еркін сөз тіркесі екі сыңардан тұрады. Бір сыңардың қызметін жеке сөз атқаруы да (жаздың, жыл) бірнеше сөз атқаруы да (жайраңдасып күлер, құрбысымен жайраңдасып, жыл құсымен енуі мүмкін.
Осыған байланысты сөз тіркестері құрамына қарай: жай сөз тіркесі және күрделі сөз тіркесі балып екі түрге бөлінеді.
Құрамы екі сөзден тұратын сөз тіркесін жай сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: ақылды жігіт, кең дала, мазмұнды әңгіме т. б.
Құрамы үш не одан көп сөзден тұратын сөз тіркесін күрделі сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: он шақты кітап, тақтаға жақындай түсу. Алматы қаласында тұру, ойда жоқта кез болу т. б.
СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ
Кез келген сөздердін қатар тұруы синтаксистік сөз тіркесі болып есептеле бермейді. Еркін сөз тіркесі үшін сөздердің байланысынысы белгілі заңдылығы болады, демек, бұл жағдайда сөздер белгілі бір тәсілдермен байланысады. Ондай тәсілдер қазақ тілінде төртеу: 1. Жалғау арқылы байланысу; 2. Шылау арқылы байланысу; 3. Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысу; 4. Дауыс ырғағы арқылы байланысу.
1. Жалғау арқылы байланысу деп септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы байланысуды айтады. Осы жалғаулардын қатысуымен сөздердің өзара байланысынан белгілі синтаксистік мағына туып отырады, Мысалы, Мен үйге келсем, Әбдрахманның қаладан келгенін естіп, үйдің іші қуанып отыр екен. (Б. М.) деген сөйлемдегі Әбдірахманның келгенін, үйге келсем, қаладан келгенін деген сөз тіркестері бағыныңқы сыңарына ілік (Әбдірахманның), барыс (үйге) шығыс (қаладан) септігі жалғаулары жалғану арқылы жасалып тұр. Әбдірахманның келгені дегенде үшінші жақтағы тәуелдік жалғауының көмегі тиіп тұр. Үйге келсем тіркесінде етістік сөздің бірінші жақта келсем тұруына қарай жіктеу есімдігі де бірінші жақта келсем тұруына қарай жіктеу есімдігі де бірінші жақта тұр. Екінші жақта келсең болып өзгереді. 2 Сөздер шылаулар арқылы да байланысады. Мысалы: Өзің үшін үйренсең, Жамандықтан жиренсең, Ашыларсың жылма жыл (Абай) дегендегі өзіндң сөзі мен үйренсең сөзінің тіркесуіне үшін шылауы септігін тигізіп, мақсаттық мағына тудырып тұр. Мысалы: желге қарсы жүру, ақырына дейін күту, оқыған соң ойлану, айтқан сайын қыза түсу т. б, 3. Сөздердің байланысуында тұрақты орын тәртібі ойдың айқындығын қамтамасыз етеді. Мысалы: Шайқалған қымыздың иісі көш жерден мұрынға келеді (С. С). 4. Сөздердің байланысуының сонғы тәсілі — дауыс ырғағы. Мұнда екі сөздің орын тәртібі тиянақты болумен бірге; екеуінін арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екіңші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда екеуі сызықшамен ажыратылады. Мағжан —шын. Асан қайғы — философ, Қаныш-ғалым, дауыс ырғағы арқылы байланысқан сөздер сөйлем құрады да, алдыңғы сөз бастауыш, соңғы сөз — баяндауыш қызметін атқарады. Мұндай жалаң сөйлемдегі сөздердід орындары ауысқанымен, бастауыш пен баяндауыштың орындары сақтала береді. Мысалы: Ақын — Мағжан, философ — Асан қайғы дегенде бастауш – ақын мен философ болады да,-баяндауыш— Мағжан мен Асан қайғы сөздері болады;
Сөз тіркесіндегі негізгі мағынаға ие болатын сөз басыңқы сыңар деп аталады. Басыңқы сыңарды айқындап тұрған сөз бағыныңқы сыңар деп аталады. Мысалы: Айлы түн (айлы:— бағыныңқы-сыңар, түн басыңқы-сыңар).
Сөздер екі-екіден тіркесумен шектеліп қоймайды, тіркестегі басыңқы сыңар басқа бір сөзбен байланысып, екінші тіркес жасайды. Мысалы: Бұл әнді шырқаған Естайдың даңқы көп елге жайылды. Мұнда аяқталмаған ойды білдіретін бір сөйлем бар екіншіден, бұл әнді шырқаған Естайдың даңқы дегенде күрделі ұғымды білдіретін сөздер тізбегі бар, үшіншіден, жеті түрлі сөз тіркесі бар. Олар: 1. Бұл әнді; 2. әнді шырқаған; 3. шырқаған Естай(дың); 4. Естайдың даңқы жайылды; 6. көп ел (-ге); 1.Елге жайылды. Өзара байланысқан сөздердің бір сыңары баяндауыш болып келсе, оларға сөз тіркесі тұрғысынан да, сөйлем тұрғысынан да қарауға болады. Сөздердің өзара байланысуы жағынан бұларды сөз тіркесі деп санасақ, белгілі дәрежеде аяқталған ойды білдіру жағынан оларды сөйлем дейміз. Мәселен, жоғары мысалдағы даңқы жайылды, елге жайылды деген сөз тіркестері өз алдына жеке-жеке сөйлем бола алады. Себебі, мұның әрқайсысында белгілі дәрежеде аяқталған ой хабарланған.
Сөз тіркестері тіркесу жолына қарай тікелей тіркес және сатылы тіркес деп екіге бөлінеді: а) тікелей тіркес —екі сөздін өз бетінше тіркесуі. Мысалы: үлкен үй, колхоздан кеше келдік, ә) сатылы тіркес — бір тіркестегі басыңқы сынардың басқа сөзбен ұласа, тіркесуі. Мысалы: үлкен үйдің терезесі т. б.
Қазақ тілінде бірнеше сөзден құралып, бір ғана сөздің ұғымын беру үшін қалыптасқан, бір-бірінен ажыратуға келмейтін, басқа сөзбен топ жазбай барып байланысатын сөз тіркестері бар. Бұларды тұрақты сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: қас пен көздің арасында (лезде), ат үсті қарау (үстіртін), қой аузынан шөп алмас (жуас), қызыл кеңірдек болу (жанжалдасу).
СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ (ФОРМАЛАРЫ)
Қазақ тілінде өзара байланысқан сөздер мағынасы мен байланысу тәсілдеріне қарай: 1. қиысу, 2. меңгеру, 3. матасу, 4. қабысу 5. жанасу болып бес түрге бөлінеді:
1. Қиысу. Сөздердіи өзара жіктік жалғауыне жақтық, көптік жалғауы арқылы байланысуы қиысу деп аталады. Мысалы: 1. Мен жаза-мын, біз жа-мыз, сен жазасың, сендер жаза-сыңдар, сіз жаза-сыз, сіздер жаза-сыз-дар, ол жазады, мен сауыншы-мын, біз сауыншы-мыз, сен сауынш-сың, сендер сауыншы-сыңдар, сіз сауыншы-сыз, сіздер сауыншы-сыздар. Мұнда екі сөз (бастауыш пен баяндауыш) бір-бірімен жекеше және көпше жіктік жалғаулары арқылы байланысқан. 2. Сен —жұмысшы. Мен — колхозшы. Ол оқыды. Мұнда екі сөз өзара жақтық мағына арқылы байланысқан. Қазақ тілінде есім сөздер мен етістік сөздер де, етістік сөздер мен есім сөздер де қиыса береді. III жақта есім мен етістік арасында көптік қиысу (жіктік жалғауының көпше түрің қабылдау): болмайды. Мысалы: Ол оқиды. Олар жазады. (Олар оқиды — лар, Олар жазады — лар деп көптік жалғауын қосып айтуға болмайды).
2. Меңгеру. Бағыныңқы сөздің басыңқы сөзбен атау, ілік септіктерінен басқа септік жалғауларының бірінде тұрып байланысуы меңгеру деп аталады.
Меңгеріле байланысқан екі сөздін менгеруші сыңар көбінесе етістік болады. Мысалы, малды күту, фермаға бару, сырттан оқу, жұмыста болу, мақта теру. жолмен жүру.
Меңгеруде есім сөздер де басынқы сөздің барыс, шығыс, көмектес септіктерінде келуін керек етеді. Мысалы: жақсы — ісімен жақсы, іске мықты, орындауға міндетті, бәріне бірдей, бізге жақсы, естімеген елде көп, сенімен сырлас, жерге бай, еңбекке ортақ.
Табыс, барыс септіктеріңде келіп меңгерілген сөздердің жалғаулары кейде айтылмайды. Мысалы: шөп шабу, трактор айдау; Мәскеу бару т. б. Меңгерудің жай және күрделі түрі бар; Дара сөздердің өзара менгеріле байланысуы жай менгеруге жатады. Мысалы: уәдеге берік, қалаға кетті, суыққа төзімді, заводта істейді т. б.
Меңгеріле байланысқан сөздердің бір сынары не екі сыңары да дара сөзден емес, бірнеше сөзден (кемінде екі сөзден) жасалуы мүмкін. Мұны күрделі меңгеру дейміз, Меңгерудегі күрделі сыңарлар көбінесе өзара іштей матаса, қабыса, меңгеріле байланыскан күрделі сөздер мен тұрақты сөз тіркестерінен де жасалады. Мысалы: Үйге дейін бардық, Көпірдің үстінен өте бастадық. Оқып отырғанда көңілді басқа жаққа бұрмау керек. Қас пен көздің арасында жоқ болды.
Матасу. Ілік септігіндегі сөздің тәуелдік жалғауындағы сөзбен өзара байланысуы матасу деп аталады. Мысалы: Матаса байланысқан сөздердің бірінші сыңары ілік септігіндегі жеке сөзден де, бірнеше сөзден де бола береді. Осыған қарай матасу жай матасу және күрделі матасу деп бөлінеді. Бірінші сыңары ілік септігінде тұрған сөзбен байланысу жай матасу деп аталады. Мысалы: біздің колхоз; Сенің кітабың. Бірінші сыңары екі не бірнеше сөздердің өзара сатылап бір-бірімен іліктесе байланысуы күрделі матасу деп аталады. Мысалы: Менің жолдасымның дәптері. Сенің жолдасыңның сөзі. Оның жолдасының кітабы.
Кейде III жақ тәуелдік жалғаулы сөзбен байланыскан сездір ілік септік жалғауы айтылмайды. Мысалы: егіс даласы, ел байлығы. Тек біз, сіз деген есімдік ілік жалғауда жұмсалғанда, онымен байланысқан сөздердін тәуелдік жалғауы түсіп калады. Мысалы: Біздің ту, біздің қыз, біздің Отан, Біздің ел, сіздің қыз, сіздің Отан, сіздің ел, Сіздің ауыл, біздің ауыл.
4. Қабысу. Бағыныңқы сөздің басыңқы сөзбен атау тұлғада тұрып байланысуы қабысу деп аталады. Қабыса байланысқан сөздердің басыңқы сыңары көбінесе есім сөздерден, кейде етістіктерден де бола береді. Мысалы: Желсіз түнде жарық Ай (Абай), еңбекші халық, күткен күн, алтын сағат, мына кітап, жақсы оқиды, таза сөйлейді, екі келді, бір-ақ аттады.
Қабыса байланысқан сөздердін көпшілігі сөйлемде тұрақты орынға ие болады да, ол орыннан жылжытуға көне бермейді.
Қабысудың жай және күрделі түрі бар. Дара ұғымды сөздің қабыса байланысуы жай қабысу болады. Мысалы: Ағаш күрек, екі ешкі, мөлдір су, жалт қарау, т. б. Қабыса байланысқан сөз тіркесінің бағынынқы сыңары бірнеше сөзден құрылуы мүмкін. Мұны күрделі қабысу дейді. Мысалы: төрт бөлмелі үй.
Сөздердің байланысу ыңғайына қарай қабысу тікелей қабысу және сатылай қабысу болып екіге бөлінеді.
Тікелей қабысу. Бағыныңқы сынардағы әрбір сөз басыңқы сыңармен өз бетінше байланысуға қабілетті болады. Мұны тікелей қабысу дейміз. Мысалы: Мөлдір таза ауа (мөлдір ауа, таза ауа); Ұзын сұлу кірпік (ұзын кірпік, сұлу кірпік): Айдалған тегіс жер (айдалған жер, тегіс жер); Тоқал сары сиыр (тоқал сиыр, сары сиыр), сүрленген көк жүгері (сүрленген жүгері, көк жүгері); Бұйраланған қою қара шаш (бұйраланған шаш, қою шаш, қара шаш); Аптығып тез жүру (аптығып жүру, тез жүру).
Сатылай қабысу. Алдымен екі сөз тіркесіп бір ұғымды білдіреді де, өзара жігін жазбай келесі сөзбен тіркеседі. Осы тәртіппен бірнеше сөздер ұласа ұштасып қабыса беруі мүмкін. Мұны сатылай қабысу дейміз. Мысалы: Биік өкше етікті әйел; Үш қабат үй. Бір тонна көмір; Жеті жылдық тәжірибе, Үзын бойлы жігіт; Қой көзді бала; Тез өнетін тұқым; Алтын сырғалы қыз; Қылқан жапырақ ағаш.
Тікелей кабысу — қабысудын жай түріне, сатылай қабысу — қабысудын күрделі түріне жатады. Тікелей қабысатын бағыныңкы сыңарлардың кейде орындарын ауыстыруға не арасына басқа сөз қоюға болады. Сатылы қабысуда олай емес, мұндағы сөздердің орны тұрақты болады. Бағынықы сөз басыңқы сөзбен қатар тұрады. Мысалы: Үш қабат үй (қабат үш үй деуге болмайды).
5. Жанасу. Орны жағынан басыңқы сөзбен қатар тұратын атау тұлғадағы бағыныңқы сөздің алшақ тұрып-ақ, еркін байланысуын жанасу дейміз. Мысалы, Қар жапалақтап жауды. Малшылар жайлаудан кеше келді. Бұл сөйлемдерде жапалақтап жауды, кеше келді деген жанаса байланысқан сөздер бар. Алдыңғы сөйлемдегі жапалақтап деген сөзді бірінші орынға қойып, жапалақтап қар жауды десек те, екі сөздің өзара байланысы бұзылмайды. Осы сияқты, екінші сөйлемдегі кеше деген сөзді өз орнынан алып, сөйлемде әр орынға қоюға болдды. Мысалы, Кеше малшылар жайлаудан келді, Малшылар кеше жайлаудан келді. Малшылар жайлаудан кеше келді т. б.
Жанасудын бағыныңқы сынары дара мағыналы бір-ақ сөзден жасалады. Жоғарғы мысалдардағы жапалақтап жауды, кеше келді деген тіркестер жай жанасуға жатады. Жай жанасудын бағыныңкы сынары көбінесе үстеуден (әсіресе мезгіл үстеу, көсемше, кейде басқа сөз таптарынан да) болуы мүмкін.
Күрделі жанасудың бағыныңқы сыңары көбінесе септеулік шылаулар мен көмекші есімдер қатысты күрделі сөздерден жасалады. Мысалы: Шаңғышылар тауға қарай жүреді. Қойлар беткейге таман ығысты, Жұмыс жайында сөйлестік. Есік алдында екі ат байланған.
Жанаса байланысқан сөздердің басыңқы сыңары көбінесе етістік болады. Мысалы: Кенет Нұрғайша Тінәліқызы қарқылдап күліп жіберді. Мұнда кенет, қарқылдап деген сөздер күліп жіберді деген күрделі етістікпен жанаса байланысқан.
