Практикалық қазақ тілі
ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ
(Ассимиляция)
Түбір сөз бен қосымша, сөз бен сез арасыңдағы дыбыстардың бір-біріне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі аталады. Мысалы, қалалық, мәнерле, мәжіліске, мектепте, сияқты мысалдарда қала, мәнер сөздеріне қосымшанын үнді дыбыстан басталып жалғануына сөздің соңындағы дауысты және үнді дыбыстар әсер еткен. Ал мәжіліс, мектеп сөздеріне қосымшаның қатаңнан басталып жалғануына сөз соңындағы қатаң дыбыстар қосымшаның өзіне жақын қатаңнан басталуына ықпал еткен.
Дыбыс үндестігі үшке бөлінеді: Ілгерінді ықпал, кейінді ықпал, тоғыспалы ықпал.
ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ
Сөздің соңғы дыбысы дауыссыздан басталатын қосымшаның алғашқы дыбысын өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал дейді. 1. Сөз дауысты дыбысқа, үнді және ұяң дауыссыздарға аяқталғанда, дауыссыздан басталатын қосымша не үнді, не ұяң дауыссыз дыбыстардан басталады: ана + ны, әке + де, қар + лы, әжем + де, қыз + дар.
Ескерту: Ілгерінді ықпалға бағынбайтын қосымшалар бар, олар: -шыл, -шіл, -шақ, -шең, -шық, -шік, -ші, -ша, -ше, -шылық, -шілік, -сыз, -сіз, -са, -се, -сық, -сің, -сыздар, -сіздер, -паз, -қор, -қой, -хана, -кеш: ұйқы+шыл, күлкі+шіл, ашу+шаң, мәсі+шең, ойын+шық, үй+шік, бала+ша, менің+ше, оқу+шы, ән+ші, шаруа+шы-лық, кәсіп+шілік, қалам+сыз, әл+сіз, бар+са, кел+се, қала+сың, кере+сің, ала+сыз, біле+сіз, ұға+сыздар, жүре+сіздер, өнер+паз, бәле+қор, сән+қой, ем+хана, ар-ба+кеш.
Сөз қатаң дыбысқа және б, в, г, д дыбыстарына аяқталғанда, дауыссыздан басталатын қосымшаның алғашқы дыбысы қатаң дыбыстан басталады: халық+қа, бесік+ті, завод+та, кооператив+тің, штаб+та, педагог+тер, архив+тен, геолог+ке.
КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ
Қазақ тіліңде түбір мен қосымша және біріккен сөз сыңарларының аралығында, сөз тіркестері сыңарларының арасында кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсер ететін жағдайы жиі кездеседі. Кейінгі дыбыстын алдыңғы дыбысқа әсерінен алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысқа ұқсап өзгеруі кейінді ықпал деп аталады. Мысалы: кітап — кітабы, күрек — күрегі, басшы — башшы, Оразжан — Оражжан, ақ лақ — ақ лақ, он бес — ом бес, боз жирен — бож жирен т. б. Кейінді ықпалдың жазуда ескерілетін де, ескерілмейтін жері де бар. Егер қ, к, п дыбыстарына аяқталған сөздерге дауысты дыбыстан басталған қосымша қосылса, түбірдің соңындағы қ, к, п дыбыстары ұяң болып ғ, г, 6, (у) болып өзгерген қалпында жазылады. Мысалы, тік — тігеді, кеп — кебеді, жүрек — жүрегі, жап — жауып т. б. Бірақ қазақы (дәстүр), қалмақы (ер) және орыс тілінен енген п дыбысына аяқталатын сөздерде ұяңдамайды. Көбінесе кейінді ықпал бойынша ықпалдасатын қ, к, п, с, з, ш, ж, н дыбыстары болып келеді, тек айтылуда ғана өзгеріске ұшырайды, мысалы, қос шелек (қош шелек), саз жол (саж жол), Бозжан (Божжан), қосшы (қошшы), жұмысшы (жұмысшы), Боранбай (Борамбай) т. б.
ТОҒЫСПАЛЫ ЫҚПАЛ
Қазақ тілінде көрші дыбыстар бір-біріне түрліше ықпал етеді. Кейде сөз тіркестері мен біріккен сөз сыңарларындағы дыбыстар бір-біріне ілгері-кейінді әсер етіп, алдыңғы дыбыс кейінгі дыбысқа әсерін тигізіп өзгертетін, ал ол өзгерген дыбыс өзінен бұрынғы дыбысты өзгертетін жағдай кездеседі. Дыбыстардың осылайша өзгеруі тоғыспалы ықпал деп аталады. Мысалы, Ырысжан .(Ырышшан), Есжан (Ешшан), Жанқожа (Жаңқожа), тас жол (таш шол) т. б.
ТҮБІР СӨЗДІҢ ЖАЗЫЛУ ЖАЗЫЛУ ЕМЛЕСІ
1. Сөздер жазылуда айтылуы ескерілмей, түбірін сақтап жазылады: ақ лақ (ағ лак емес), ала ат (алат емес), келе алмайды (келе алмайды емес), қашса (қашша емес), ушсақ (ұшшаң емес), көк ешкі (көгешкі емес), ашсын (ашшын емес), айтып бол (айтып пол емес).
2. Орыс тілінен кірген сөздердің тілде қалыптасқан қалпында жазылатындары бар: самауыр, бәтеңке, минөт, газет, сиса, теңге, бәтес, сот т. б.
3. Араб, парсы тілдерінен кірген сөздер тілде өзгеріп қалыптасқан қалпында жазылады: Фатима, Бәтима, Патима, Ғали, Әли, К,али, Әлі т. б.
БӨЛЕК ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР
1. Күрделі атаулардың (мемлекет, облыс, аудан, мекеме, ұйым, ірі уақиға аттарының) әрбір сөзі бөлек жазылады. Қазақстан республикасы, Президент кабинеті, Қазақстан республикасының Президенті, Орта Азия, Кіші Азия, Америка Құрама Штаттары.
2. Сөз тіркестері, идиомалық, фразалық тіркестердің әр сездері бөлек жазылады: үлкен бөлме, ит өлген жер, тонның ішкі бауындай, адым жер, қозы көш жер т. б.
3. Күрделі зат есімдер, күрделі сын есімдер, күрделі сан есімдер, күрделі етістіктер, құранды етістіктер, күрделі үстеулер мен шылаулар бөлек жазылады: асықты жілік, қызыл ала, он бес, кіріп шық, қызмет қыл, ертеден қара кешке, сондықтан да т. б.
БІРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР
Біріккен сөздер бірге жазылады: 1) Құрамындағы сыңарлары дыбыстық құрамын сақтамай, бір-бірімен жымдасып кеткен кіріккен сөздер бірге жазылады: бүгін (бүл күн), биыл (бұл йыл) (жыл), әкет (алып кет), апар (алып бар), білезік (білек жүзігі), әкел (алып кел), сөйтіп (солай етіп), күндіз (күннің жүзі), қайны (қайын іні), кекілдірік (кекілге ілдірік) т. б.
Құрамындағы сыңарлары дыбыстық құрамын сақтап біріккен сөздер бірге жазылады: қоянжел, жыланкөз, көкдәрі, қылтамақ, түйетабан, ұлтабар, шоқайна, қонақжай т. б. Біріккен сөздердің бұл тобына түрлі саладағы сөздер жатады: а) ғылымның түрлі салаларына байланысты терминдер: көпбұрыш, шикізат, оттегі, келіссөз, сутегі; ә) жан-жануар, өсімдік атаулары: алақұрт, ақшұнақ, қосаяқ; б) құрал-сайман, ойын, тұрмыстық, жабдық атаулары: шаңсорғыш, еттартқыш, төсек жапқыш, беташар, ақсүйек т. б.; в) бірінші кейде 2-сыңары еш, әр, кей, әлде, бір, қай, қайсы сөздерінен болған біріккен сөздер: ешкім, әркім, әлдеқалай, кейбір, қайсыбір т. б.; г) екінші сыңары аралық, тану, сымақ сөздері болатын біріккен сездер: халықаралық, өлкетану, батырсымақ; д) бірінші сыңары авто, авиа, агро, фото, электро, радио, кино, гидро, танс, инфра, ультра, изо, гипер сөздері болған біріккен сөздер: автошеберхана, авиомектеп, агроөнеркәсіп, фотокөрме, электрометр, радиоөнер, киноактер, гидрофизика, трансформатор, инфракүлгін, ультрадыбыс, изосызық, гипержазықтық.
БІРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР
Біріккен сөзден жасалған кісі аттары, жер-су, тау атаулары, қалалардың аттары, жалпы географиялық атаулар бірге жазылады: Ақтоқты, Ботагөз, Бауыржан, Ақмола, Жезқазган, Екібастуз, Алатау, Алакөл, Сабын-дыкөл т. б.
Ескерту: 1) Кейбір кісі аттарының қүрамындағы сыңарлар айтылуда өзгеріп қалыптасқан қалпында жазы-лады: Ботагөз, Дәметкен, Торайгыр, К,ожахмет т. б. 2) Екінші сыңары қ, к дыбыстарынан басталатын кісі аттарының бірінші сыңары дауысты, үнді, ұяң дыбыстарға аяқталғанда, қ, к дыбыстары айтылуда ұяңдаса ғ, г әріптерімен жазылады: Қарагөз, Нұргелді, Нұрқожа, Нурғиса, Айғыз. Егер мұндай сөздердің екінші сыңарындағы қ, к дыбыстары айтылуда қатаң қалпын сақтаса, онда қатаң қ, к әріптерімен жазылады. Әбілқасым, Әбілқайыр, Нұрикамал, Әбдіқадыр, Құсниқамар т. б.; 3) Кісі аттары екі дауыссыздың тіркесінен басталмайды. Мұндай кісі аттарында екі дауыссыздың алдынан, не екеуінің арасынан ы, і әріптері қосылып жазылады: Ысқақ, Ысмайл, Сымайыл, Сымақұл, Ырзабай, Ырзыхан т. б. 4) Ұлы, қызы сөздері кісі аттарымен біріге жазылады: Асқарулы, Ахметұлы, Бауыржанұлы, Досанқызы, Құрманқызы, Шонақызы т. б.
ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ
Қос сөздер дефис арқылы жазылады: сауыт-сайман, қыз-келіншек, бетпе-бет, үлкен-кіші, қызылды-жасылды, келе-келе, айта-айта, сәлем сауқат т. б.
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЕМЛЕСІ
Қосымшалар түбір сөздің соңынан келіп, сөзбен бірге жазылады: аспанда, үйге, әлемді, сәнмен, қаладан ауылда т. б.
Қосымшалар сөзге үндестік заңы бойынша сөздің соңғы буыны мен дыбысына үндесе жалғанады: кітап + та, қағаз + ды, әлем + де, қызмет + кер, жұмыс + шы, бетеге-боз + ды, бетбұрыс + қа т. б.
Ескерту: 1) Бірлі-жарым сөздің алдынан қосылатын қосымшалар бар: ма + қрұм, на + разы, бей + шара, би + саясат т. б.
2) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар: а) үнемі жіңішке түрде жалғанып, жіңішке жазылатын қосымшалар: -нікі, -дікі, -тікі; қаланікі, аспаптікі, қолдікі; -би, -бей: бисаясат, бейшара; -мен, -бен, -пен: қаламмен, кітаппен, қызбен; -гер, -кер: дауагер, даугер, қызметкер; -еке, -ке: Асеке, Жұмеке; б) үнемі жуан түрде жалғанып, жуан жазылатын қосымшалар: -дар: діндар; -тал: сезімтал, өсімтал; -тай: әкетай, көкетай; -тар: кіріптар; -паз: өнерпаз, әсемпаз;
3. Сөз қ, к, п дыбыстарының біріне аяқталып, оларға дауыстыдан басталатын қосымшалар жалғанғанда, бұл дыбыстар ұянданып, ғ, г, б әріптерімен жазылады: қазық + ы — қазығы, тілек + і — тілегі, мектеп + і —
мектебі, сабақ + ы — сабағы, күрек + і — күрегі, себеп + і — себебі т. б.
4. Тырнақшамен жазылатын сөздерге, атауларға қосымша тырнақшаның ішінде жазылады: М. Әуезовтың «Абай жолында» даналық сөздер үлгісі өте мол. С. Мұқановтың «Ботагөзін» оқы. Ғ. Мүсіреповтың «Оянған өлкесін» талдадық.
5. Бас әріптен қысқарған сөздерге қосымша дефис арқылы жазылады: ҚазМПУ-діқ студенттері, ҚазМУ-де оқимыз т. б. АКДІ-тық азаматы.
6. Цифрмен жазылған сан атауларына қосымша дефис арқылы жазылады: 60-тарда (алпыстарда), 7—8-де, 10-нан (оннан) астам, 100-деген (жүздеген).
7. Реттік сан есім цифрмен жазылса, одан соң дефис қойылады, цифрдан кейінгі дефис реттік сан есімнің -ншы/-нші, -ыншы/-інші жұрнағын білдіреді. Мысалы 10-үй (оныншы үй), 10 үй (он үй), 35-пәтер (отыз бесінші пәтер), 35 пәтер (отыз бес пәтер).
ОРЫС ТІЛІНЕН КІРГЕН СӨЗДЕРМЕН
ҚОСЫМШАНЫҢ ЖАЗЫЛУЫ
Орыс тілінен кірген сөздерге қосымша негізінде сөздің соңғы буынының әуеніне қарай, буын үндестігі бойынша жалғанады: олимпиада + лық, планета + лық, президент + ке, радист + ке, режиссер + лік т. б.
Сонымен бірге қазақ тілінің заңдылығына сай келе бермйтін жағдайлар да өте көп, олар: жіңішкелік белгіге, сөздің бірнеше дауыссыз дыбыстардың тіркесіне аяқталуына, қазақ тілінде сөздің соңында қолданылмайтын дыбыстарға сөздің аяқталуына байланысты т. б. орыс тілінің ерекшелігінен туатын жағдайлармен байланысты сөзге қосымшаның өзіндік ерекшеліктері бар.
ЖІҢІШКЕЛІК (Ь) БЕЛГІГЕ АЯҚТАЛҒАН СӨЗГЕ
ҚОСЫМШАНЫҢ ЖАЗЫЛУЫ
Сөз жіңішкелік (ь) белгіге аяқталып, оған дауыссыздан басталатын қосымша жалғанса, жіңішкелік белгі сөзде жазылады: гастроль-ға, секретарь-ды, монастырь-дан, лагерь-де, спираль-дық т. б.
Сөз жіңішкелік белгіге аяқталып, оған дауыстыдан басталатын қосымша жалғанса, жіңішкелік (ь) белгі сөзде жазылмайды: модель-і — моделі, секретарь + ы — секретары т. б.
ШЬІЛАУ СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ
1. Шылау сөздер өзі тіркесетін сөзінен соң келіп тіркесіп, олардан бөлек жазылады: сен үшін, бұдан соң, Асан да, Сәуле мен Сайран, Дәулет пен Самал, үйге дейін, күзге таман, жүз шақты, мық қаралы, үшке шейін
т. б.
Бір топ шылаулар дефис арқылы жазылады: ақ, ау, ай, мыс, міс, ды, ді, сынды: жақсы-ақ, қалқам-ау, айна-лайын-ау, айтыпты-мыс, білген-ді, айтқан-ды, Аман-гелді-сынды батыр т. б.
Кейбір шылаулар тұлғасын өзгертіп, түбірмен бірге жазылатын кездері де бар, олар түбір мен қосымшаның ортасына түскенде, кейде түбірден сон да, түбірмен бірге жазылады. Мұндай шылауларға сұрау шылауы ма/ме және соқ шылауы жатады: келесің бе? келемісің?, барасың ба? барамысық?, білесің бе? (білемісіқ?, барғасын) (барған соң, келгесін) келген соң.
БАС ӘРІПТІҢ ЕМЛЕСІ
Сөйлемнің бірінші сөзі, өленнің әрбір жолы бас әріптен басталып жазылады.
Кісі аттары, жер, су (географиялық атаулар) аттары бас әріппен жазылады: Мұхтар Омарханұлы Әуезов, Абай Құнанбайұлы, Ахмет, Асқар, Амангелді совхозы, Балқаш өзені, Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Каспий теңізі, Арал теңізі, Орта Азия, Нигерия, Африка т. б.
Ірі уақиғалар, мекемелер, мерекелер аттары бас әріппен жазылады: Отан соғысы, Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық университеті, Наурыз мейрамы, Қазақстан Республикасы, Әлеуметтік қорғау министрлігі, Біріккен Ұлттар ұйымының Қауіпсіздік кеңесі, Қазақстан Республикасының Білім министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы, «Ынтымақ» сауда үйі Еліміздегі ен жоғарғы мемлекеттік мекемелер мен қызмет және құрмет атауларының әр сөзі бас әріппен жазылады. Қазақстан Республикасы, Қалақстан Республикасының Президенті, Қалақстан Республикисы Жоғары Кеңесінің төрағасы, Қазақстан Республикасының Халық суретшісі, Қалақстан Республикасының шетел инвестициялары жөніндегі Ұлттық агенттігі, Қазақстан ғылым академиясының академигі.
Кітап, журнал, газет, түрлі шығармалар аттарының бірінші сөзі бас әріппен жазылады: «Қазақ әдебиеті» газеті, Егеменді Қазақстан газеті, «Зерде» журналы, «Балдырған журналы, «Ана тілі» газеті, Аққан жүлдыз романы, «Өттің дүние» спектаклі, «Абай» операсы,Дала» симпониясы, Шаттық отаны» симфониясы, «Той бастар’ күйі, «Балбырауын» күйі т. б.
Сөздің бірінші әрпінен кысқарган сөздер бас әріппен жазылады: АҚШ, БҰҰ, ТМД, ҚХР, МХР, КХР. ЖАК.
1. Н.Оралбаева Н.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев Практикалық қазақ тілі
