Бухгалтерлік есептің даму тарихына шолу
Бухгалтерлік есептің даму тарихын білу арқылы осы саланың экономикалық өмірге аса қажет болғандығын және экономиканың сатылы кезеңдерге сай қайта құрылуына байланысты шаруашылық үрдістегі фактілердің қалыптасу кезеңдерін сипаттай білу мүмкіндігі туындайды.
Ерте заманда бухгалтерлердің өз таңбасы болған. Бухгалтерлердің интернационалдық таңбасында — Күн, Таразы және Бернуллидің қисық сызығы белгіленіп, бұл таңбаға «Ғылым — Ұлттық — Тәуелсіздік» деген сөздер жазылған.
Күн — қаржылық әрекеттің жарық болуын, таразы — баланстық теңдікті, ал Бернулли сызығы — есептің бір кезде пайда болып, өмір бойы жүргізілетіндігін бейнелеген. «Есеп» термині құдайдың құпиясы мағынасында қаралған. Ертедегі Египетте фараондар үйінің «бас бухгалтері» Неферхотеп дейтін философ болыпты. «Ақылы терең, жүрегі шыдамды, шындық іске қуанатын, әділетсіздікке сыртын көрсететін, қолы таза, жамандықты қуатын, шындықты жаза білетін, өтірікке бармайтын» (М.И.Кутер «Теория бухгалтерского учета». 8-ші беті) деген нақыл сөздерді жазып қалдырған осы Неферхотеп болса керек. Жазылған кітаптар мен ғылыми және тарихи мақалаларға сүйенсек, бухгалтерлік есеп тарихы алты мың жылды құрайды екен.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің бастапқы негізін салушы ерте замандағы зерттеуші түлғалар, біздің пайымдауымызша, өте талантты, асқан білімді, ойшыл адамдар болса керек.
Бухгалтерлік есептің дамуы тарихындағы бірінші мың жылда есеп объектілері, есеп жүргізудің әдіснамалары, түгендеуші есеп орісінде ғана өзгеріске түсіп отырған. Түгендеуші есепті күні бүгінге дейін орыс тілінде қарапайым «униграфиялық» есеп деп атайды. Жер бетіндегі әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлардың дамып, шаруашылық жүргізу әдістері қайта қүрылып, қызмет түрлеріңің көлемі артып, шаруашылық жүргізу үшін қажетті мүліктер мен мүның күрамы әр түрлі болатындығы, бухгалтерлік есептің пәні мен әдіснамасы өрісінде таныла бастаған. Дей тұрғанмен есеп жүргізудің максаты өзгеріске түспейтіндігіқ мүның өзі қолда бар мүліктер мен шаруашылық айналысына түсуші жақтармен есеп айырысып отыруға арналған мағына екендігі мыңдаған жылдар бойы жалғасып келе жатқан үрдіс. Осыдан бес мың жыл бүрын счеттар жүргізу әдісі, есеп объектілерін жүйелеудің жолдары, мүліктерді түгендеу, контокорренттік өзара есеп айрысу және шығындар жүмсаудың сметасын жасау әдіснамалары пайда болған. Екіжақты жазу жүйесі адамзат тарихының дамуындағы ашылған үлы жаңалыққа жатады. Екіжақты жазу қарапайым жазу принципіне негізделген. Счеттарға жазу тек қана бірақ рет, бір счеттың дебетіне немесе бір счеттың кредитіне бірақ рет жазылатын болған. Бүл кезде бірегей ақшалай өлшеммен өлшеу, екі жақты жазу, баланс әдістері қолданылмаған.
Униграфиялық қарапайым бухгалтерия, қүрылып, шаруашылық фактілері қандай өлшеммен санда болмасын, бастапқыдағы фактілердің пайда болуындағы өлшем, басқада өлшемдерге айналдырылмай арнайы символдармен белгіленген счеттарға тікелей жазылып отырған.
Бухгалтерлік есеи тарихын зерттеушілердің мәліметіне қарағанда бухгалтерлік есеп бес кезеңнен:
түгендеуші есеп;
езара контокорренттік есеп айрысу;
есеп объектісі болып танылған ақша;
есеп объектісі түріндегі ақшаның есеп айрысу үрдісімен бірігуі;
ақша мен контокорренттік өзара есеп айрысу жолдары біріктіріліп,жоғарыда айтылған түгендеуші есепті жойды]
Униграфиялық түгендеу есебінің бастапқы кезеңінде мүліктік қүндылықтар қалдығы ғана’есепке алынып,мүндай қалдықтар есеп мәліметтерін тасымалдаушы материалдарға жазылған. Есеп мәліметтерін тасымалдаушы материалдар ретінде көп жылдық тропикалық өсімдік жапырақтары (папирус), балшықтан істелген тақтайшалар т.б. қолданылған. Осындай материалдарды есеп қүралдары ретінде пайдалану нәтижесінде есеп регистрлары, тіркеуші қүжаттар пайда болған. Папирус және пергаментке есеп мәліметтерін жазу арқылы «бос қағаздар», ал балшықтан істелген тақтайшаларға түсірілген мәліметтерді тіркеу негізінде «карточкалар» пайда болған. Бүдан соң есеп жүргізуге қолданылған бос қағаздардағы мәліметтер есеп кітаптарына жинақталып жазыла бастаған. Бос қағаздар мен карточкаларға жазылған қолда бар мүліктер санының есебі натуралды сандық өлшеммен жазылған. Натуралды өлшеммен есеп жүргізу негізінде мүліктік түгендеу (инвентаризация), тіркеу, тізімдеу әдістері қолданылған. Түгендеу әдісі ертедегі барлық елдердің есеп жүргізу тәжірибесінде қолданыііып, мүліктердің қалдығын анықтауға арналған ресми қүжат болып танылған. Күні бүгінге дейін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән түгендеу әдісі өз мағынасын жойған жою ертедегі Египетте біздің арамызға дейін екі мыңыншы жылдары кіріс-шығыс есебі пайда болыпты. Бүдан соң дайындалатын ағымдағы есеп (перманентный) байланысы жоқ түгендеуші үзілмелі (дискретный) есеп орнына қолданыла бастаған. Есеп мәліметтерін тасымалдаушы жапырақ қағаздарға (папирус) тек қана мүліктер қалдығын ғана жазып қоймай, мүліктер өрісіндегі барлық әрекет өзгерістер жазылытын болған. Жалғастырып жазу (перманенттік) есебінің мақсаты-материалды қүндылықтарды алу мен беру есебінің дүрыстығын тексеріп отыруға арналған. Материалды қүндылықтар беру фактісі жапырақ (папирус) қағазына үш адамның қатысуымен: бірінші адам жапырақ қағазға берілетін қүндылықтың санын, екінші адам нақтылы берілген қүндылықтың санын, ал үшіншісі берілетін және берілген қүндылық айырымын шығарып жазатын болған. Ең исгізгі мақсат-материалды қүндылықтар қозғалысының күн сайынғы қалдығын анықтап отыру еді. Есеп жүмысын осылайша жүргізу тек қызмет көлемі аз ғана шаруашылықтар деңгейінде жүргізілген. Жүмыс күні аяқталғаннан соң әрбір беруші мен алушы жақтар бойынша қүндылықтардың жеке-жеке атаулары көрсетіліп, бүлардың қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп жасалынып отырған. Қорытынды есеп жасау үшін арнайы күрылған үлгі қағаздың әрбір бетіндегі жазулар жеке жинақталып, бұдан соң жалпы жинақ шығарылып тұрған.
Құндылықтардың жеке атауларына сай кіріс-шығыс құжаттары жасалынып, мұндағы мәліметтерді жекелеген топтарға топтастырылып жазыла бастаған. Яғни айналым құжаты жасалып, бастапқы қалдыққа осы күнгі қосылған құндылық саны қосылып, бұдан жұмсалған немесе берілген құндылықтар сакы шегеріліп, соңғы қалдық шығарылатын. Соңғы қалдық жазудың нәтижесі қолда бар құндылықтар санымен түгенделіп, салыстырылып отырған. Құндылықтар жөнінде жазылған мәлімет пен қолда бар құндылықтар санының айырымы болған жағдайда мұның себебі анықталып, кімнің кінәлі екендігі белгіленетін болған. Есеп жұмысын осылайша жүргізіп, тексеру мен салыстыру нәтижесінде синтетикалық жинақтау және аналитикалық жіктеу счеттарының пайда болуы да мүмкін. Мысалға, арпа, бидай, жүгері, күріш т.б. дәнді дақылдарының жекелеген есебі «дәнді дақылдарға» арналған синтетикалық жинақтау есебінің қүрамында жүргізілген. Яғни синтетикалық жинақтау және аналитикалық жіктеу счеттарының қалдығы бірдей болатындығы дәленденген.
Бухгалтерлік есеп тарихын зертеушілердін зерттеуіне қарағанда шаруашылық фактілерінің мәліметтерін хронологиялық тіркеп жазу әдісі қолданылған.
Материалдық есеп жүргізу негізінде орын алған шаруашылық фактілерін хронологиялық түрғыда үздіксіз тіркеу арқылы материалдардың дүрыс жүмсалуы тексеріліп отырған. Тексерудің дүрыстығы қажетті рәсімдеулерден: алынған қүндылықтардың аталуы мен саны, бүлардың кімнен алынғандығы, қүндылықтарды алушының аты-жөні, орын алған фактінің ай-күнін көрсетіп жазу жүмыстары орындалғаннан кейін ғана дәлелденген.
Ертедегі Египетте материалдық есеп пен жүмсалған шығындардың сметалық есебінің элементтері біріктіріліп, негізінен материалды қүндыльщтар қозғалысының күнделікті есебі жүргізіліпті. Мүндай қарапайым есеп жүргізу мысалына: қүдық қазушыларға, жалдамалы жүмыскерлерге, дәрігерлерге, қүлдарға, күзетшілерге, үй қызметшілеріне, іс қағазын жүргізушілерге т.б. берілетін бір айлық тамақ нормалары, бидай, ет т.с.с. шығындар сметасын белгілеу фактілері жазылып отырған.
Босатылған, жүмсалған қүндылықтар қозғалысын жүргізуші қүжаттар екі, үш данаға бөлініп жазылған. Даналап жазудың негізі Вавилонда салынып, мүнда жүмсақ балшықтарға жазылған мәліметтер қате болған жағдайда балшьщ тақтайшалар жойылып, түзу жазулар басқа балшық тақтайшаларға жазылып отырған.
Ерте заманда есеп мәліметтері жазылған материалдар (балшық тақтайшалар, жапырақтар, сүйектер.) арнайы қүндылықтар болып саналған. Есеп күжаттары «осы жылғы», «келесі жылғы» қүжаттарға топтастырылып, арнайы жәшіктер мен дорбаларға салынып, бүлардың аузын белдіктер, жіптер т.б. байлап белгілер соғатын болған. Бүдан соң «есеп жасаушылар» мүліктер қүрамына кіретін заттардың жеке атауларын, малдар мен қүралдардың т.б. қүндылықтар қозғалысын атап жазуды үйренген. Жекелеген қүндылықтардың пайда болуының қасиетіне қарай, бүларды ірілендірілген топтарға топтастырып санап отырған. Қүндылықтарды топтастырып, бір өлшемге келтіру нәтижесінде шартты өлшеммен өлшеу қажеттігі туындаған. Ертедегі Вавилонда «шартты кірпіш» және «адам күні» өлшемімен елшеу әдісі қолданылған. Бүдан соң шартты өлшемдерді қолданудың нәтижесінде және қүндылықтардың пайда болуының қасиеттерін жекелей өлшеу қажеттілігінен счеттар үғымы пайда болған.
Біздің жыл санауымыздың XVIII ғасырына дейін Вавилонда бухгалтерлік есептің жекелеген қүқықтық қасиеттері заңды түрде таныла бастаған. Мысалға, Хаммбураби саудагер купецтердің тәуелсіз есеп жүргізуін талап еткен. Шіркеулер мен мешіттерге берілетін қүндылықтар мемлекеттік түрғыда қадағаланып, бүларға берілетін ақшалар сомасы тиісті адамдардың кол қойып растауынсыз есепке алынбаған.
Біртіндеп тауарлы қатынастардың тереңдеп үлғаюына байланысты контокорренттік (есеп айырысу) счеты пайда болды. Хаммураби заңының түжырымында есеп айырысу операцияларының екі типі: 1) мүліктер бойынша есеп айырысу мемлекеттік коймалар мен шіркеулер қоймасы арқылы; 2) қатысушы жақтар арасында нақты ақша төлемей есеп айырысу жағы қаралғаи.
Ерте заманда, шамамен 12 — ші ғасырда, бані/тер атқаратын міндеттерді шіркеулер және сауда қоғамы атқйрған. Банктегі қаражат көздері банк құруға қатысушылардың қосқан үлесінен қалыптасқан. Банктегі қаражаттар екіге: негізгі және айналымдағы капитал болып бөлініп қаралған. Негізгі капитал есебінен қаражат алушы жақтарға пайыздық несиелер беріліп, ал айналым капиталының есебінен көпестер операцияларының ағымдағы шығындары жабылып отырған.
Есеп айырысу жұмыстары натуралды шаруашылық деңгейінде жүргізіліп, берілген ссудалар мен натуралды жарналар көлемінде ғана орындалған. Мысалға, клиенттер қосқан астық түріндегі салымдар несиелендіруші субъектілер қоймасында сақталған. Несиелендіруші орындар үлес қосушылардың сүрау тацсырмасының жгізінде — мемлекеттік салықтарды (фикс) төлеп отьіруды өз міндетіне алып отырған. Яғни екіжақтық есеп айырысу дәнді астықтар өлшемімен жүргізілген.
Тағы бір айта кететін жағдай — есеп айырысу фактілері жеке дара (бір адам арқылы) немесе үжымдық (бірнеше адамдардың) қатысуымен орындалып отырған. Осылайша есеп айырысулар қалалар мен шаруашылықтар деңгейінде жүргізілген. Мемлекетпен есеп айырысу қаражаттарды бөлу мен қайта бөлу мақсатында натуралды өлшеммен жүргізілген. Жеке меншік иелерімен есеп айырысу тауар айырбастау операцияларымен орындалған. Бірегей ақшалай өлшем болмағандықтан және тауарлы-ақша қатынастарының жеткіліксіз дәрежеде дамымауына байланысты несиелік қаражаттар белгіленген міндеттерді ғана орындап отырған. Несие беру тек қана арнайы қабылданған заң шеңберінде жүргізілген. Несиелендіруші мекемелер несие алушы жақтардан (клиенттерден) арнайы сенімхаттар алып, қарызға түсетін қаражат жөнінде ресми келісім-шарт негізінде несие беріп отырған. Қарыз алушы клиенттерге берілген және қайтарылмаған несие сомаларының деңгейін анықтап отыру үшін сенімхаттағы және келісім-шарттағы сомалардың көлемі тексеріліп, несиедегі сомалар жөншдеп мәліметтер салыстырылып отырған.
Кейіннен, шамамен 12 — ші ғасырдың аяғына таман есеп айырысу жүмыстары өлшеп таразылау, ақша жәнр натуралды өлшемдер қолдану арқылы жүргізіле бастады. Алайда есеп айырысу жөніндегі жазулар балшыққа жазылып, ағымдағы күнделікті операцияларды арнайы счеттарға жазу жағы қиындықтар тудырды. Жедел есеп болмады, әр күнгі айналым операциялары бір қалыпты жинақталмайтын болды. Мүндай қиындықтар бастапқы қүжаттардың қажеттілігін туындатты. Бастапқы қүжаттардың пайда болуына қарай счеттарға жазылған жазуларға мөр басылатын болды. Қүжаттар өз міндеттеріне қарай кірістік және шығыстық болып екіге бөлінді. Ертедегі бухгалтерияда «дебет» және «кредит» категориялары қолданылмады. Қайта бағалау мақсатында немесе қүндылықтарды бір өлшемге келтіру үшін арнайы термин «кар»1 қолданылды. «Кар» термині материалды қүндылықтардың санын эквиваленттік бір өлшемге келтіру мақсатында күмістің бір сиклюінің2 өлшемімен өлшенді.
Мысырлықтар мен вавилондықтар есеп ақпараттарын ең бірінші болып қағазға түсірді. Бүлар жиналған астық пен мал^ сандарын тексеріп отыру үшін жазулар (белгілер) ойлап тапқан.
1937 жылы Жорж Ифраның келтірген мәліметіне қарағанда-Чехословакияның Вестонисе аймағында осыдан 20 мың жылдан астам өмір сүрген қасқырдың сүйегіне елу бес таңба белгі қойып, бүл белгілерді екі қатарға топтастырып санағанда ерте заманғы «есеп приборының» қарапайым түрлері болғандығы дәлелденген3. Сүйек таяқшаларымен есеп жүргізуді ең әуелі аңшылар пайдаланса керек. Әрбір атылған аңдар санын сүйекті кесіп, арнайы таңба белгілер қою арқылы саналған. Бүдан, біздер бухгалтерлік есептің ең әуеЛгі элементінің пайда болғандығын болжай аламыз.
Кейбір деректерге қарағанда санаққа, санауға түсетін нәрселер онім түрінде сатылатын болған. Санау қүралдары тауарлар түрінде, пайдаланылып, бухгалтерлік есептің алғашқы құралы болып танылған. Мысалға май құйылған құмыралар саны, малдардың үрғашысы мен еркегі, қүралдардың саны, т.с.с. арнайы белгі таңбалар салу арқылы белгіленген. Арнайы жасалған белгілер мен таңбалар салу нәтижесінде жазулар, әріптер пайда болса керек. Жекелеген әріптерді ыңғайлы пайдаланудың нәтижесінде алфавиттік жазулар жазыла бастаған. Күні бүгінге дейін біздердің пайдалануымыздағы әріптер нүсқасы ең әуелі Сикай жартыаралынан басталыпты. Біртіндеп алфавит Грецияға тараған. Біртіндеп келген осы алфавитті гректер өз алфавитына айналдырған. Тіл қүрылымын зерттеудің нәтижесінде гректер грамматика мен синтаксисті қалыптастырған.
Қарапайым арифметикалық амалдарды ара қатынастық сауда-саттық фактілеріне қолданудың нәтижесінде цифрлар мен әріптер жазу өнері пайда болған. Яғни, арифметикалык амалдарды қолдану нәтижесінде жазу өнері пайда болса керек. Бүдан соң жеке адамдар, сондай-ақ саудагерлер мемлекеттік мүддені қорғау мен сақтау мақсатында есептесу мәдениетін (үғымын) енгізген. Ал арифметика болса, бүл математиканың саласына жататын сандардың қасиеті мен сандар арасындағы амалдарға тән ілім болып табылады. Арифметиканың аталуы гректің «рефлесс» сөзінен шыққан. Математика — ғылымның тілі. Грек тілінде «матема» сөзі тану мен үйрету пәні. Гректер сандар төориясы мен есептеу шеберлігі мәдениетін бірінен бірін ажыратып қараған. Гректер сандар төориясын математикалық үлкен үғым түрғысында қарап, бүдан философиялық терең мағына талап етіп отырған. Математика іліміне терең философиялық мән берудің нәтижесінде гректер «логистика», «есеп» дейтін қолданбалы үғым ендірген.
Платонның айтуына қарағанда арифметика мен логистика белгілі бір сандарды (цифрлар) қолдану түрғысында тығыз байланыста бола түрса да, логистиканы шын мәніндегі дәлдіктік математикасы деп атаған.
Адамның өмір сүруіне кажетті мүліктердің, үй малдарының, жердің, арпа, бидайдың, күрал жабдықтардың адам өмірі мен тіршілігіне қолданыла бастауына және бүлардың есебінің жүргізіле бастауына қарай математикалық ілім өте тез дамыса керек. Сонымен қатар үкімет тарапынан шаруа қожалығындағы мүліктерге салық салынатын болды, көсемдер мен тайпа басшылары, басқа да ел билеушілер кімнің қолында несі бар екендігін, оға» қанша салық салынуы керектігін анықтай бастады. Салынатын салықтар мен басқа да телемдерді жазып есептеу қиынға түсті. Сондыктан алушы жақтар мен беруші жақтар өзара есеп айырысуды арнайы сызьщша белгілер қою, нүктелермен белгшу, мүндай белгілерді балшық тақтайшаларға жазу арқылы орындауға мәжбүр болды. Бүдан барьш осыған дейін қолданылған әр түрлі символдық белгілердің орнына (қой мен қошқардың басы, бүқа мен қүнажынның, т.б. арпа мен бидайдың үқсастық белгілері) цифрлар мен әріптер жазыла бастады. Ара қатынастық сауда-саттық жүйенің дәлме-дәл есебін жүргізу мақсатында әлгіндегі қойыла беретін көптеген символдық белгілердің орны ауыстырылып, бір, екі, үш, төрт, бес, т.с.с. абстракциялық цифрлар сауда жүйесінің дамуына зор әсер етті. Мүндай сандық өлшемдерді қолданудың аясы үлғая бастады, Мүның барлығын түжырымдап, заманға лайықтап қарайтын болсақ, санауға қажетті цифрлар дегеніміз — ез еміріміздегі қарапайым математикалық амалдар мен операциялардың негізін қүрайды/екен. Цифрларды абстракциялық дөрежеге жеткізу нәтижесшде экономикалық қатынастардың негізі салынды десек те болады. Абстракциялық цифларды қолдану нәтижесінде элементарлы математика пайда болды. Осындай элементарлық операцияларды жүзеге асырып орындау мақсатында жәш элементарлық операцияларды ары қарай жетілдіру үшін жазу мәдениеті (жүйесі) пайда болды. Ертедегі дүниеде гректер есептеудің бір ондық, екі ондық, т.с.с. ондық жүйемен есептейтін өдістерін ашқан. Гректер есептеудің жеңіл жолын табу мен жүргізу мақсатында бір ондық, бес ондық, бір лсүздік ондьщ, т.с.с белгілерді сауда-саттық қатынастарға енгізе бастады. Қойылған белгілер сан емес тек белгілер түрінде ғана оқыладьь Белгілер алфавиттік тәртіппен қойылып, бүлардың қатарьша сандар қойылғанда ғана цифрлар түрінде оқылатын болды. Гректер жазылған жазуларға қарай және тігінен де, көлденеңінен де оқи бастады. Уақыт өте келе тігінен оқу қиындық туғызып, бір саннан кейінгі санды тез қосып есептеу қиындық туғыза бастады. Арифметикалық амалдар пайдалану қиындай бастады. Мүндай қиындықтарды техникалық жағынан жеңілдету үшін есеп шоттар мен (тастармен) санау пайда болды. Есеп шоттарын жан-жақты пайдалану нәтижесінде көбейту амалдары пайда болды.
Еларалық сауданың жүруіж байланысты кейіннен өлшемдердің стандарттық үлгілері: үзындық өлшемі, салмақ өлшемі, қалдықтап өлшеу, т.б. өлшеу түрлері пайда болды. Өлшеу тәсілдерін қолдану нәтижесінде бір нәрсенің сандық өлшемі екінші бір нәрсенің сандық өлшемі теңдігімен бартерлік натуралды өлшеммен айырбастала бастады. Бартерлік сауда екі жаққа тең келетін (үтылмайтын) меналық айырбас өлшемі табылмайтын жағдайларға тез үшырайтын болды. Айырбас сауданы біршама дүрыс жүргізу үшін көптеген жылдар бойы пайдалануға жарайтыы, сынбайтын қатты заттарға арнайы белгілер мен таңбалар қойылып, мүндай белгілер қойылған материалдар айырбас сауда өлшемін анықтайтын болды. Белгілер мен таңбалар ең ә}елі мал терілеріне, алтыннан жасалған бүқаның басы сияқты заттарға қойылып, ақша түрінде пайдаланылды.
Алайда мүндай ақшалардың пайда болуы үлкен талант түрғысында ашылған жаңалық ретінде бағаланып, тек қана монета емес, тиісті салмақтағы қүн өлшемі болып та қабылданды. Мүндай ақшаларды гректер асыл қазына деп танып, бүларды ешқандай дүние мүлікке ауыстыруға жатпайтын қымбат дүниелер ретінде бағалап, тек кана айырбас сауда үшін жүмсап отырды. Ертедегі ақша өлшемі біздің жыл санауымызға дейінгі XVII ғасыр шамасында эталон ретінде Аргоса Хахы Фейдонның жазуымен белгіленіпті. Ақшалай өлшеу мен таразылауды бүл мемлекет тек қана жеке мүліктердің қүнын шығарып салық жинау үшін ғана пайдаланған. Ерте заманда темір материалымен өлшеу салмақтап өлшеудің стандарттық бірлігі болған. Бүдан соң темір ақшалар пайда болып өлшеудің жалпылама стандартына айнала бастаған.
Біздің жыл санауымыздың VI-VII ғасырына дейін өмір сүрген мемлекеттер рөлінің біртіндеп артып, қорғаныс және әлеуметтік салалардың күшейіп, пайда табу мақсатына жүмсалатын шығындардың көбеюіне, сондай-ақ архитектуралық қүрылыстардың қарқындап өсуіне қарай әрбір мемлекеттер мәрмәр, металл, қүрылыс ағаштарын, т.б. материалдарды сыртқа шығара бастады. Мүндай операциялар аса қүнды сом алтындарды ақша түрінде жүмсау арқылы іске асырылады. Ірі-ірі сом алтындарды пайдалануға ыңғайлы дәрежеге келтіру үшін арнайы қоймаларға қойьш, үлкен көлемдегі алтындарды бөлшектерге бөліп, бүлардың беттеріне арнайы белгілер қойып, уақ ақшалар түрінде қолданылынды.
Беттеріне әр түрлі таңбалар салынған уақ ақшалар пайдалануға ыңғайлы болды, Кейіннен келе орталық өкімет салық төлеушілермен есеп айырысу және монополиялық пайда табу мақсатында ақша беттеріне патшалар мен ел басқарушылардың суреті мен аты-жөні жазылған алтын ақшалар шығара бастады.
Ертеректе шыққан ақшалар Грек мемлекетінің қүрамына кірмейтін Лидей және грекциялық, ионикалық жерлерде орналасқан Анатолиядан шықса керек. Осылайша шығарылған ақша беттерін табиғи алтындар немесе күмістермен бедерлеп отырған. Мүндай ақшаларға, бүлардың салмағы мен металдың сапасын көрсетіп кепілді таңбаларда басылатын болған. Грек мемлекетінің барлық қалаларында өздерінің жасаған меншікті ақшасы болған. Грек ақшасы негізінен күмістен жасалыпты.
Ең әуелі ақша жасаушының аты күні, бүгінде дейін белгісіз. Кейбір деректерге қарағанда саудаға түсетін ең бірінші ақшаны біздің жыл санауымыздың VII ғасырына дейін грек билеушісі Лидии Крез жасапты деген уәж бар. Ал ақшаны бірінші рет бедерлеуді бастаған Грек қаласында түрған Аргос болеа керек. Жасалған ақшаны шығыс Жерорта теңізі аймағына бірінші рет айналысқа түсірген Айгина деп аталып жүр.
Мәліметтерге қарағанда, біздің жыл санауымыздың 300 жылдарында Вавилонда алтын және күмістен қүйылған ақшалар болса керек. Тауар сатып алушылар алған тауарлары үшін мүндай ақшалардың белгілі бөлігін тауар сатушыларға кесіп беріп отырыпты. Кесілгеннен кейін қалған ақшалар қайта өлшеніп, бұлардың беттеріне басқа суреттер салынып отырған. Бедері мен белгілері бар ақшалар қозғалысы тек қана шаруашылық операцияларын іске асырып қана қоймай, ақшаның белгілі бір орындарға жинақталуына қазыналық байлықтың көбеюіне үлкен ықпал етіп отырған. Сонымен қатар, ақша қозғалысы арқылы мемлекет аралық есеп айырысуды, мемлекет қазынасын сақтауды, шіркеулер мен халық арасындағы ақшалар қозғалысы бақыланатын болған.
Ең бірінші қағаз ақша біздің эрамызға дейін 650 жылы Қытайда пайда болған. Европада ең бірінші жазу «төлеу міндеттемесі» үғымы XVII ғасырда жазылған. Өз аталуына қарағанда ақша үлкен бір қүндылыққа жатпайды. Ақша тауар қүнын төлеу, айырбас жасау, қүн, жинақтау және өлшеу бірлігіне келтіру үшін ғана керек.
Ал экономиканың дамуы мен ақшаның пайда болып, шаруашылық фактілерінің дүрыс есептелуінің негізінде ақшалай өлшеп жазу (жазбаша) мен счеттарға жазу әдістері туындады. Мысалға, қырманнан келіп түскен 30 тонна бидай ең әуелі астық ору машинасының 3 бункер астығы түрінде қабылданып, қырманшының есебіне енді. Бүл операцияда ақша деген үғым, қазірше қолданылмай түр. Бидайдың 1 тоннасының қүны белгіленбеген. Бірнеше он күндік өткен соң 1 тонна бидай 15 мың теңгеге бағаланды. Яғни, қырманға түскен бидайдың барльщ қүны 450 мың теңгені қүрады. Мүның нәтижесінде ақша әмбебаптық өлшемге айналып, бухгалтериядағы мәліметтерге түрақты қүндық өлшеммен жазылғандығын көрдік.
Бүл мысалдардан біздер нені үғамыз? 1) адам өмір сүруі үшін еңбек етіп, бидай өндірді; 2) өндірген бидай қырманшыға өткізілді; 3) қырманға өткізілген бидайдың қүны едәуір уақыттан соң, ақша түрінде бағаланды; 4) сатып беруші мен сатып алушы жақтар өзара келісті; 5) келісім нәтижесінде бидай сатқан жақ өзіне тиеселі ақшасын алды; 6) ақша беруші жақ бүл ақшаны бухгалтериялық есепке жазды. Яғни бидай өндіру жөніндегі барлық операциялар есеп жүргізудің объектісіне айналды.
Осы айтылған сабақтастық қатынастардың барлығы да ертедегі үкімет пен халық тарапынан тексеру мен бақылауда болған. «Алтын ғасыр» болып аталған ертедегі Афина елдерінде ең әуглі демократиялық процесс қүрылып, бүл процесо экономикалық процестің үлкен дәрежедегі тарихи қозғаушы күші болса керек. Афинаның әрбір азаматы өз мемлекетінде қабылданған ата заңына сай жаңа заң жобаларын үсынып, кез келген қарсы келетін әкімшілік биліктіктерге өз пікірлерін айтып отырған. Қоғамдық қорларды басқарудың барлық іс-әрекеттері арнайы тексерулер және бақылаудан өтіп отырған. Тексерушілер өз қорытындыларын тексеруші аудиторларға тапсырып, халық алдында есеи беріп отырған. Конституциялық заңдар қоғамдық қордың жүмсалуы және реттеліп отыруы мен қатар бухгалтерлік есептің қатаң тәртіппен жүргізілуін, сондай-ақ әрбір аудитор атқаратын қызметіне қойылған талаптарды орындау дәрежесіне баға бере білген. Аудитолар мен тексерушілердің есебі арнайы сотқа тапсырылып, шешімдер қабылданған.
Қоғамдық қорлардың басшыларына тексеру жұмысы аяқталғаннан соң өз елін тастап кетуіые рүқсат берілмеген. Бүларға ез меншігіндегі мүліктерін сатуға, айырбастауға, басқаларға беруге шек қойылған немесе рүқсат етілмеген. Мүндай тиімді талаптарды елдің мүлкі мен байлығын басқарушы қоғамдық орындар бақылап отырған.
Қоғамдық қорларды басқарушы міндетті адамдар альшған қорытындылар мен жүмсалған ақшаларды, мемлекеттік жарлықтарды және басқа да қүжаттарды өздерінің Палата ксңесінде сақтаған. Қоғамдық «тексерушілер» палатасымен бүлардың атқаратын қызметтері тізімін Аристотель және мүның шыіарған заңдары арқылы бекітіліп отырған. Аристотель тсксерушілердің үш палатасын қүрған. Әр палата қүрамына он адамнан енгізілген. Бірінші «тексерушілер» кеңесі палатасына гекеерушілердің жалпы қүрамынан елу адам сайланады екен. Ккінші тексерушілер палатасына «басқарушы бухгалтерлер» деп а салатын өкілеттікке он адамнан көмекші ассисенттер және адвокаттар тағайындалып отырған. Үшінші тексерушілер палатасына арнайы тексерушілер тағайындалып, бұларға көмек ретінде жиырма адамнан ассисент сарапшылар және кеңесшілер тағайындалған. Мүншама бухгалтерлердің барлығы бірігіп, Афинаны басқарушы өкіметтік органдар қызметін, бұлардың барлық құрылымдарын тексеріп отырған.
Афинадағы «Алтын ғасыр» ережелерінен біздер тек аздаған мәліметтер беріп отырмыз. Мүның өзі демократия мен халықтық үкімет аралығындағы әділетті заңдылықтың тексеру мен бақылауға арналған жақтары деп ойлаимыз.
Тексеру және аудиторлық бақылау жүмыстары Афинада өте жоғары демократиялық деңгейде өрістеген «аудиторлар» мен «тексерушілер» жоғалған немесе үрланған мүліктер үшін лауазымды адамдарды жауапқа тартып отырған. Сот қорытындысы шығарылып жауапқа тартылған лауазымды адамдар мен сотқа шағым түсіруші аудиторлар мен тексерушілердің дүрыстық не кемшілік жақтары жарияланып отырған.
Тексерушілер жүмысының қорытындысы мәрмар тастарға қашалып жазылып, көрнекті жерге қойылып отырған. Сонымен қатар «тексеруші-бухгалтерлер» қосымша тексеру жүмыстарын жүргізіп отырған. Бүлар лауазымды адамдардың жіберген қателерін ашып, жіберілген кемшіліктерді тиісті орындарға хабарлап, кеткен қателердің мазмүны мен қате жіберушілерді және сотқа тартылған лауазымды адамдардың аты-жөндерін көрнекті тақталарға жазып жариялап отырған.
Грецияда «Алтын ғасыр» заманындағы бухгалтерлік жүйенің дүрыстығын тексеру үлкен маңызды істердің қатарында болған. Тексеру жүмыстарын орындау жоғарыда айтылған палаталардың қүзырында қаралып, қоғамдық мүліктерге жауапты лауазымды адамдардың есебі тыңдалып отыратын болған. Аудиторлық жүмыстар мен лауазымды адамдардың атқаратын бухгалтерлік жазу, табыстар мен шығындарды есептеу жүмыстары бірі мен бірі тығыз байланыста қаралып отырған. Сметада бекітіліп қаралған шығындар мен нақтылы жүмсалған шығындарды салыстырып отыру арқылы бухгалтерлік жүйемен мемлекеттік тексеру жүйесінің сәйкестігі, сондай-ақ мемлекеттік ресурстардың орынды жұмсалуы тексеріліп отырған. Яғии бухгалтерлер мен аудиторлар иалатасы және мемлекеттік басқарушы лауамызды түлғалар арасында интегрециялық байланыс орнатылған.
Грек еліндегі ақша айналысқа ертеректе енгенімен қаржыландыру немесе несиелендіру үшін қажетті ақшалар тек қана біздің жыл санауьшыздың II ғасырында ғана қолданыла бастады. Ьүл елдегі кедейшіліктің жоғары болуына сай халык қолындағы ақшаларын қүмыраларға салып, көптеген жылдар бойы тығып үстады. Кейбір деректерге қарағанда мүндай жағдай жономиканың дамуына зиян келтірген.
Банктердің пайда бола бастауына қарай мүндағы ақша айналысы бухгалтерлік есептің дамуына үлкен әсер ете бастады. I ің бірінші банк біздің жыл санауымыздың V ғасырында Грецияда иайда болды. Бастапқы кезеңдердегі банктер тек қана оалымшылардың ақшасын сақтайтын орынның ғана міндетін атқарды.
Римдіктер Грецияны басып алу кезеңінен бастап банк есебіне дс өз биліктерін жүргізді. Бүдан соң ертедегі Римде банк есебі окі түрлі жазудан, клиенттердің есеп шоттары бойынша банк кітабын жүргізуден және ақша қозғалысының кіріс-шығыс кітаптарын жүргізуден басталды. Кіріс-шығыс есебі мыңдаған жылдар бойы жүргізіліп келеді. Ал клиенттер есеп айырысу қызметін қанағаттандыру мақсатында банкирлер «кірістер» мен «шығыстар» терминін ауыстырып, мүның орнына дебет және крсдит терминдерін енгізді. Дебет термині — «ол қарыз», ал кредит термині — «ол иелік етеді» деген үғымға саятын болды. Мүндай өзгсрістер бухгалтеряның дамуына үлкен үлес қосты. Кіріс-шығыс ечеты жойылды. Бухгалтерлік есептің объектісі ретінде ақша үгымы есеп айырысу үғымымен біріктіріліп қаралатын болды.
Нц әуелі Египетте бүдан соң Ертедегі Римде банктер пайда болды. Банктердің пайда болуына қарай банк жүйесіне тән жаңа терминдер қолданыла бастады. Мысалға кредит дейтін латын сөзі «бар» немесе «салған ақшасы бар» деген үғымды білдіретін болды. Кредит сөзі Римдіктерден орта ғасырдағы Италияға, одан Іівропаға, бүдан соң басқа елдерге өтіп, 1-ші Петр кезінде Россияда пайдалана бастаған екен. Тарих мәліметтеріне қарағанда, банктер бухгалтериясы негізінен Ертедегі Римде дамыған. Мүндағы банк бухгалтериясының даму тәжірибесінің өркендеуіне, әсіресе қаржылық есеп айырысуларды тиісті заң актілерімен реттеп отыруға байланысты бухгалтерлік есеп дами бастады.
Ертедегі Римде банк кітаптарының кірісі мен шығысын сот процесі қаралатын орталықтарға тапсырмай сот процессі қаралмайды екен. Мұндай қүжаттарды тиісті орындарға тапсыру және арнайы шешімдер қабылдау заң нормаларына міндетті түрде енгізілген. Мәселе осылайша қойылған жағдайда банктерге салынған салымдар және арнайы клиенттермен есеп айырысу тек қана қағаз жүзінде өз шешімін табатындығы дәлелденген.
Римдіктер бухгалтерияның пайда болып, мүның ары қарай жетілдірілуін жақсы бағалапты. Ақша қозғалысы есебін банктерде жүргізу тәжірибесін Римдіктер гректерден үйренген. Алайда Римдіктер бухгалтерияны заңды түрдегі сенімді орынға айналдырған. Бүлар бастапқы қүжаттардағы мәліметтерді ең бірінші болып бухгалтерлік есеп регистрларына (счеттарға) жазған. Бухгалтерлер негізінен үш регистрлерді пайдаланған. Бірінші регистрға (кітапқа) күнделікті шаруашылық фактілері жазылып отырған. Бүдан соң бүл кітап екінші регистр түрінде сақталатын кітап немесе мемориал деп аталынған. Жүйелеп жазу кітабы — үшінші ең соңғы регистр түрінде Кодекс деп аталған. Барлық кітаптардағы ақша есебінің қозғалысы және ақшалай елшеммен есеп айырысулар жазылған. Барлық материалдарды қүндылық заттардың есебі (астық, май, шарап, малдар т.б.) натуралды өлшеммен беріліп, басқа кітаптарда жүргізілген. Кодекстік счеттар бойынша соңғы қалдықтар шығарылып отырған.
Бухгалтерлік есеп зерттеушілерінің мәліметтеріне қарағанда есеп регистрларына жазылған жазулар екі қатарға жазылыпты. Кірістік фактылар регистрдың оң жағына, ал шығыстық фактылар сол жағына жазылған. Қарыз сомаларды тіркеу үшін дебет және кредит терминдері қолданылыпты. Әрбір шаруашылық фактылары бухгалтерлік жазулар түрінде «кімнен-кімге» дейтін үғыммен жүргізілген. Алайда мүндай бухгалтерлік жазулар тек қаиа кассадағы ақшалар және алашақтар мен берешектер жоиііідегі есеп айырысуларды көрсетіп отырған.
Шаруашылық мүліктерінің пайдаланылуы мен жүмсалуын корссту, заңды және жеке түлғалармен есеп айырысуды ‘шцдастыру, сондай-ақ бухгалтерлік жазуларды заңды түрғыдан рсттеи көрсету нәтижесінде «қарапайым» бухгалтерия пайда Оолгаи. Қарапайым бухгалтерия созылмалы және топтастырып жүііолсп жазуға арналып, тек қана шаруашылық үрдісіндегі қоігалыстарды бақылап байқауды көрсетіп отырған. Яғни қолда бар ақша қаражаттарын, материалды қүндылықтарды, сондай-ақ аралық есеп айырысу фактілерін бірегей қүру жөніндегі (кіқылаушылық міндеттерді осы қарапайым бухгалтерия атқарды.
Ллайда қарапайым бухгалтерияның көптеген қайшылық тудыратын кемшіліктері табыла бастады. Қарапайым бухгалтерия іок қана тіркеушілік пен тексерушілік қызмет атқарды. Есептің бүл түрінде көптеген шартты, орташа өлшемдер жіберіле ббрді. Заңды жәее экономикалық мән мен мағына шаруашылық фактілері қүрамында қарала бермейтін болды. Шаруашылықтың түпкі мақсатын белгілейтін есеп әдістері мен әдіснамалар, сондай-ақ пайданы анықтау, экономикалық тиімділікті жетілдіру, жазылған жачулардың дәлме-дәл дүрыс жинағын есептейтін әдістер есеи тожірибесіне енгізілмеді.
Есеп жазуларының дәлдігіне және мүның негізділігіне, шаруашылық фактілерінің сенімділігіне рим правосының концепциясы және сауда (шаруа) правосының тигізген әсері өте зop. Екінші мыңжылдықта саудагер көпестер екі аралық ортақ соттар қүрды. Ортак немесе қазылық соттар жазылатын жазуларға Оелгілі талаптар қойды. Мысалға, XIII ғасырда Барселонада қаСіылданған Жерорта теңізі көпестері үшін қызметінің сшімділігі қпбылданған ережеге сәйкес бүрмалау фактілерін болдырмау мақсатында шаруашылық операциялары жыл мазмүны хронологиялық (созылмалы) тәртіппен жазылған. Бухгалтерлік кітаптарға жазылған жазулар арасында бос орындар тастамай, орбір шаруашылық операциялары арнайы қүжаттармен расталған. Лл жазылған сандық цифрлар сөзбен (әріптерді пайдаланып) жазылып отыру арқылы дәлелденген.
Ортағасыр дәуірінде негізінен екі бағыттағы: камералдық және қарапайым бухгалтерия қалыптасқан. Камералдық бағыттағы бухгалтерияда есеп объектісіне тән кассалық және кассаға түсетін ақша мен кассадан төленетін ақшалар есебі жүргізілген. Барлық түсетін және төленетін ақшалар міндетті түрде арнайы тіркеуден өткізіп, табыстар мен шығындар жөніндегі мәліметтер алдын ала есептелініп жазылатын болған.
Қарапайым бухгалтерияда барлық мүліктер есебін жүргізу мен қатар, кассаның толық есебінде күнделікті жүргізіліп, табыстар мен шығындар есебі бухгалтерлер үшін ең негізгі объектілер болып танылған.
Қарапайым бухгалтерия өрісінде барлық мүліктер есебі арнайы счеттар да дебеттік және кредиттік принцип пен жүргізілген. Меншікті қаражаттар есебі қарапайым бухгалтериядағы ақпараттар жүйесіне жазылмаған. Біртіндеп тауарлы шаруашылықтың тездеп өрістеуіне сай бірінші кезекке ақша мен міндеттемелер есебі енгізіле бастаған. Мүның негізінде вексельдер мен чектер пайда болды. Сатылатын тауарлар үшін несие алу мүмкіндігі пайда болды. Шаруашылық жүргізудің басты мақсаты — байлықтың есу қарқынымен өлшеніп, сатылған нерселерден түскен пайда жанама категория түрінде қаральш отырды. Қарапайым бухгалтерия кезінде қаржыландыру категориясына қарағанда түтыну немесе тауарлар сату категориясына баса назар аударылды.
Касса есебі операцияларын қарапайым бухгалтерияда жүргізу үшін тиісті талаптар қойылған. Касса операцияларының есебін екі бухгалтер жүргізіп отырған. Ақшалар салынған сандықтардың кілті арнайы тағайындалған кассирдің колында сақталып, ақша салынған сандықтар ашылған кезде бухгалтер немесе келістіруші делдалдар қатыстырылған. Мысалға Жаңа Испанияда (1531 ж.) ақша сақталатын сандық-кассаның үш қүлпы болған. Мүндай сандық- кассаларды ашқан кезде қолдарында бір-бірден кілті бар үш адам түгелдей қатыстырылып, әр адам өз қолындағы кілтпен бір сандықтың қүлпын ашуға қүқылы болған. Сандык—кассалардағы ақшалар есебін жүргізуге арналған кітаптың әр беттері алдын ала саналып, кітаптар түптеліп, тігілген касса қүжаты болып танылған. Касса кітаптарының әр беттеріне мөр басылып, жауапты адамдардың қрлдары қойылып отырған. Кітаптың бірінші бетіне кіріске алынған, ал екінші бетіне шығысқа шығарылған ақша операциялары мәліметтері жазылған. Кассалық кітаптың көшірмесі бухгалтерияда жүргізіліп, әрбір алты айда бір рет осы екі кітапқа жазылған жазулар жөніндегі мәліметтер салыстырылып отырған.
Экономикалық үрдістің өрлеу дәуірінде римдіктердің есеп жүргізудегі қарапайым тәжірибесі сауданың жаңа талаптарын қанағаттандыра алмаған. Экономиканың өрлеуіне байланысты банктерде жаңа маңыздағы счеттар пайда болып, жазылатын жазулар мазмүнын қисынды қиыстыру мақсатында жаңа жазулар пайда бола бастады. Мүндай жаңа бағыттағы бухгалтерияны жетілдіруге италияндықтардың қосқіан үлесі зор. Өрлеу дәуірінде италияндықтар тек қана интеллектуалды орталық қана емес, сонымен қатар жержүзілік сауданың орталығына айналған. Бухгалтерияның дамуына XV ғасырдың басында ашылған үлы өнертапқыштық — кітап басып шығару жаңалығы зор әсер етті. Бухгалтерлік есеп кітабы барлық халықтың игіліне қызмет атқара бастады.
Есептің жаңа кезеңіне көшудің ең басты дәлелі дебеттік және кредиттік жазудың пайда болуында болды. Шаруашылық операцияларының мазмүнын екіжақты жазу және екі жақты жазу үшін әртүрлі әдістерді кеңінен пайдалану мен екіжақтылық принципті қолдану өте жоғары дәреже ашылған ғылыми жаңалық болып табылды.
1494 жылы екіжақтылық жазу жүйесін ойлап тапқан ғалым -математик, францискандық монах Лөонардо да Винчидің досы Лука Пачоли еді. Лука Пачоли өзінің он бірінші трактатында «счеттар және жазулар жөніндегі» тоғызыншы бөлімінде «Арифметикалық сомалар, геометрия, пропорция және салыстырмалық» жөніндегі үғымдарға түсінік берген. Кейіннен екіжақтылық жүйе «ескі италияндық» болып аталды. Немістің үлы ақыны Гете екіжақтылық бухгалтерияны «адам ақыл-парасатының ойлап тапқан ең тамаша өнертапқыштығы» деп атады. Көрнекті экономист және социолог Вернер Зомбарт екіжақтыльщ жазуды емірге берген материяның рухы деп бағалай келе, Ньютонның Галилей жүйесімен сипаттаған екен.
Лука Пачоли өзінің «Счеттар және жазулар туралы» трактатында шаруашылық операцияларын, тіркеу және кітаптарды жүргізу жөніндегі орын алған әдістерді, мемориалдарды (естелік кітаптар), жорналдарды, Бас кітапты, көшірмелері түскен кітаптар, жазылған хаттар және меншік иесі мүліктерінің тізімі толық түскен мүліктік кітаптардағы жазуларды талдай келе екіжақтылық заңдылықты жазып, мүның негізінде сөзсіз тиімді счеттар мен кітаптар қүруға болатындығын дәлелдеген.
Лука Пачоли математика мен бухгалтерияның тарихына жер жүзінде екі жақтылық принциптің негізін қағазға түсіріп жазған ғалым ретінде танылды. Алайда кейбір тарихи деректерге сүйенсек кептеген ғалымдардың келісілген түжырымдарына қарағанда бухгалтерлік есептегі екіжақтылық жазу Лука Пачолидің жазған трактатынан бүрын едәуір ертеректе пайда болса керек.
Мүның дәлелі ретінде белгиялық тарихшы Раймонда де Рувераның «Как возникла двойная бухгалтерия (1958 ж.)» атты еңбегінде жазылған бухгалтерлік есеп тарихына тән флорентикалық есеп варианты жөнінде келтірген мәліметтерін айтуға болады.
Флоренция түбіндегі Прато қаласында түрған асқан байлығы болған және банкир-саудагер Франческо ди Марко Датини (1335-1410 ж.ж.) өз үрпағы болмағандықтан өзінің салдырған сәулетті сарайын игі қайырымдылык үйымына тегін беріп, мүның ішінде 500-ге жуық есеп кітаптарын және 130 мыңнан астам іскерлік әрекеттер жөніндегі хаттарын, сондай-ақ көптеген вексельдерін, сақтандыру полистерін, төленген чектерін және басқа да бастапқы қүжаттарын қалдырыпты. Осы айтылғандарға қарағанда Датини есеп жүргізуге өте мүқият карап, мүның өзін аса жоғары бағаласа керек. Біздің пайымдауымызға қарағанда Датини есеп жүргізудің алғышартын жасамаған, алайда есеп жүргізуге тән екі жақты жазу қагидаларын сырттан, басқа елдерден алуы да мүмкш демекпіз.
ІЬухгалтерлік есеп пен екіжақтылық жазу тарихын толық іерттеп, сенімді деректер үсынушылар өмірде көптеп саналған болар. Есеп жөніндегі тарихи деректердің қағазға түскені және түсиегеяі де болар. Алайда біздер, осы заманға дейін бухгалтерлік оссіі және мүның екіжақты жазуын бірінші рет кітапқа түсірген үлы галым Лука Пачоли деп білеміз. Екіжақты жазу жүйесінің Пеіпіиде жер жүзілік бухгалтерлік есеп дамып келеді. Жоғарыда айтшіган трактатта сол кезеңдердегі математика саласының жстістіктері жинақталып қаралса, күні бүгінге дейін біздер бухгалтерлер қауымы Лука Пачолидің трактатын «білімнің жиынтық сомасы» деп келеміз. Сондықтан да Лука Пачоли -Полашақ бухгалтерлер қауымына айнымас жол салған ғалым.
Парықтық экономика заманында есепсіз ешбір қүрылым өз шаруашылығын дамытып жүргізе алмайды. Есептің тілін шаруашылық қызыметімізді өтірік пен алдауға апармайтын таза тіл деп түсінуіміз керек.
