Басқару есебіндегі шығындардың жіктелуі
Жоспар
1. Шығыстың шығыннан айырмашылығы
2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу
3. Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды жіктеу
4. Шығындарды шешім қабылдау үшін жіктеу
5. Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу үшін шығындарды жіктеу
1. Шығыстың шығыннан айырмашылығы
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың, баланста көрсетілген болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, “шығындар” ұғымы “өндіріске шыққан шығындар” дегеннен кең екені білінеді, өндіріске шыққан шығындар — өнімді өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы №542 «Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге» сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу
Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор. № 7 бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар былайша жіктеледі:
— пайда болу орнына байланысты — өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша;
— шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша — өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
— өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлеріне байланысты — экономикалық элементтер (өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді) мен калькуляция баптары бойынша.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін:
1) Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша:
негізгі — өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты шығындар (шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар);
қосымша — өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.
2) Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша:
тікелей — өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тікелей кіретін шығындар;
жанама — өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін.
3) Құрамы бойынша:
бір элементтік – бір элементтен тұратын (еңбек ақы немесе материалдар шығындары);
кешенді – бірнеше элементтен тұратын (құрамына еңбек ақы, материалдар, амортизация т.б. бір элементті шығыстар кіретін);
4) Өндіріс көлеміне байланысты:
өзгермелі — мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура пропорционалды өзгеретін шығындар (еңбек ақы, отын энергия);
тұрақты — өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындар (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, жалға алу, жарнама шығындары);
5) Пайда болу мерзімділігі бойынша:
ағымдағы — жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал);
бір жолғы – еңбек демалысы, жөндеу жүргізу шығындары;
6) Басқару міндеттері бойыша:
өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және өндірістің өзіндік құнын құрайтын шығындар;
әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты;
коммерциялық — өткізу бойынша шығындар.
7) Тиімділігі бойынша:
өнімді — жоспарланатын;
өндіргіш емес – жоспарланбайтын;
8) Бақыланатын мүмкіндігі бойынша:
реттелетін – егер атқарушы (еңбеккер) шығындар деңгейіне елеулі әсер ете алса;
реттелмейтін – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал ете алмайтын шығындар;
9) Орташалау дәрежесі бойынша:
жалпы — өндірілетін өнімнің барлық көлеміне шаққандағы;
орта — өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
— өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың құнын бағалау;
— басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
— жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
2. Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды жіктеу
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша жіктеледі:
— кіретін және өтіп кеткен,
— тікелей және жанама,
— негізгілер мен қосымшалар,
— өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс,
— бір элементті және кешенді.
Кіретін шығындар – баланста актив ретінде тіркеледі және келесі есепті кезеңнің пайда мен шығындар шотында шығыстар тобына көшеді.
Өтіп кеткен шығындар – ағымдағы есепті кезеңнің пайда мен шығындар шотында шығыстар ретінде тіркеледі.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты орындауға байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған кезде нақты өнімге жатқызу мүмкін болмайтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады, кез келген кәсіпорында олар шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны басқаруға байланысты пайда болады.
Шығыстардың өндірістік, өндірістік емес болып жіктелуі ХБЕС жауап береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады.
4. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы мәліметтер ұыснылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
— өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты — өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне байланысты;
— бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
— қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
— жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
— жоспарлантын және жоспарланбайтын шығындар;
— өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне тура сайма-сай өзгереді.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындарға тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді.
Шешім қабылдаған кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар түсінігін айыра білу керек.
Жүктелген (баламалы) шығындар – шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығындар, бірақ олардың болашақта болмауы да мүмкін.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, лимиттеу және смета негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын, нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік құнына әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар — өнімнің қосымша партиясын дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар.
5. Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу үшін шығындарды жіктеу
Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
— реттелетін және реттелмейтін;
— тиімді және тиімді емес;
— мөлшер шегінде және мөлшерден ауытқулар;
— бақыланатын және бақыланбайтын.
Реттелетіндер – сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты, жауапкершілік орталықтарында тіркелген шығындар.
Егер цехқа келіп түскен материалдардың сапасы төмен болса, онда өндірістік емес шығындар цех бастығымен реттелмейтіндер деп қарастырылады және жауапкершілік жабдықтау бөлімі бастығына жүктеледі.
Тиімділер – бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар; өткізу нәтижесінде табыс алынады.
Тиімсіздер — өнім өндірілмейтін болғандықтан, нәтижесінде табыс алынбайтын шығындар.Бұлар негізінде ақаудан,материалдарды бүлдіруден болған шығындар.
Шығындарды мөлшер шегіндегі және мөлшерден ауытқыған шығындар деп бөлуді бөлімшенің жұмыс тиімділігін анықтау үшін ағымдағы есепте нақты болған шығындарды нормативтілермен жалғастыру жолымен қолданады.
Бақыланатындарға кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар бақылайтын шығындарды жатқызады. Бақыланбайтын шығыстар – кәсіпорын қызметкерлеріне байланысты емес шығыстар.
Әдебиеттер:1,2,3,4-6.
