Карл Маркстің экономикалық ілімінде қосымша құн теориясының алатын орны
Капиталистік өндіріс тікелей еңбекшілер қажеттерін қанағаттандыру үшін дами алмайды. Капитализм жағдайында жұмысшы капиталды молайту үшін өмір сүреді. К. Маркс ашқан капитализмнің негізгі экономикалық заңы – қосымша құн заңы буржуазиялық қоғамда болатын бүкіл процестер мен құбылыстарды түсінуге және ұсынуға мүмкіндік береді. Капитализмнің негізгі экономикалық заңы капиталистік өндіріс әдісінің мәнін білдіреді және оның экономикалық дамуының басты процестерін анықтайды. Қосымша құн заңы дегеніміз капитализмнің қозғалуы мен даму заңы болып табылады.
Қосымша құн заңының күшіне енуіне қарай капиталистік өндірістің дамуы антагонистік формада жүреді. Капитализмнің негізгі экономикалық заңы капитализм қайшылықтарының аса терең көрінісі болып табылады. Оның күші осы қайшылықтардың үнемі шиеленісуіне әкеліп соқтырады және капиталистік құрылыстың дамуына ғана емес, сондай-ақ оның күйреуіне де себепші болады. В.И. Лениннің анықтамасы бойынша, қосымша құн теориясы К. Маркстің экономикалық ілімінің іргетасы болып табылады. Ол капиталистік өндірістің ең терең негіздерін, оның қанаушылық мәнін ашады, буржуазиялық қоғам дамуы процестерін шынайы ғылыми тұрғыдан түсіндіру үшін шешуші шарт болып табылады.
Пролетариат пен буржуазияның экономикалық жағдайының диаметралдық қарама-қайшылығын көрсете келіп, К. Маркс буржуазиялық қоғамның негізгі таптары арасындағы антагонистік қайшылықтардың себебін ашты. Буржуазияға қарсы пролетариаттың таптық күресі – капитализмнің ажырамас белгісі. Оның себептері өндіріс әдісінің өзінде, капиталистердің жалдама жұмысшылардықанауында тамыр жайған. К Маркс былай деп көрсетті: «жалдама жұмысшыларды қанаудың өсуімен таптық қайшылықтар дамып тереңдейді. Жұмысшылардың таптық күресінің күшеюі буржуазиялық құрылыстың іргесін шайқалтуға сөзсіз әкеліп соқтырады. Буржуазияға қарсы пролетариаттың күресі «әр түрлі және мазмұнға неғұрлым бай формаларда көріне отырып, пролетариаттың саяси өкіметті («пролетариат диктатурасы») жеңіп алуына бағытталған саяси күреске сөзсіз айналады». В. И. Ленин «Карл Маркс» атты еңбегінде былай деп көрсетті: «капиталистік қоғамның социалистік қоғамға айналатыны сөзсіз екенін Маркс бүтіндей, тек қана қазіргі қоғам қозғалысының экономикалық заңынан», яғни қосымша құн заңынан шығарады. К. Маркс «Капиталда» буржуазиялық құрылыстың көрін қазушы және жаңа, коммунистік қоғамды жасаушы ретіндегі пролетариаттың тарихи ролін ғылыми негіздеп берді. «Маркстің «Капиталы» түгелімен мынадай ақиқатты – капиталистік қоғамның негізгі күштері тек буржуазия мен пролетариат қана болатындығын және бола алатындығын анықтауға арналған деп айтуға болады: — буржуазия сол капиталистік қоғамның құрушысы ретінде, оның қозғаушысы ретінде болады, — пролетариат капиталистік қоғамның көрін қазушы, оның орнын басуға қабілеті бар бірден-бір күш ретінде болады».
К. Маркстің қосымша құн туралы ілімі өздерінің өмірлік праволары жолындағы, жаңа қоғамдық құрылысты орнату жолындағы капитализмге қарсы күресінде пролетариатқа рухани қару береді.
