Умлаут (немесе ұмлаұт)
Герман тіліндегі метафония құбылысы.
Тарихи германизмнің негізін салушы Я.Гримм өзі айналысқан тілдерден үн қатысудың аблаутқа ұқсас, бірақ біршама тар түрдегі типін анықтаған. Тек дауысты дыбыстардың u/i немесе а/е жұбы ғана кезектесіп алмасады. Сонымен бірге сандық мән де өзгерген: man – ер адам, men – ерлер; foot – аяқ, feet – аяқтар; thooth – тіс, theeth – тістер және т.б.
Яғни, дауысты дыбыс сапасының ауысуы грамматикалық нәтижеге әкеледі: u (a) – жекеше, i (e) – көпше.
Бұл құбылысты ол умлаут деп атаған (umlaut) – үн қатысу, метафония. Және мұның механикалық шығу тегін болжаған. Атап айтқанда – герман тілдеріндегі ұяң жалғау немесе жұрнақ ықпалымен түбір дауыстының бейсана түрде сапалық өзгеруі.
«Умлауттың сан алуан түрлері кездеседі. Негізгісі және мейлінше кең тарағаны – палатальды i-umlaut, яғни, кейін жойылып кететін немесе е-ге айналуы ықтимал келесі i-дің ықпалымен соңғы қатардағы а, о, и дауыстыларының алдыға жылжуы. Салыстырыңыз: еж. фриз. bed – төсек-орын (~ гот. badi; а > е), еж.исл. kin – тек (~ гот. kuni; u > i)… ».
«Умлауттың пайда болуы германиялық тілдердің жазуға дейінгі кезеңіне жатады және оның дамуы, тегінде, әр түрлі қарқында жүрген. Сондықтан умлауттың кейпі әр тілде әрқалай; умлаут неміс тілінде неғұрлым дамыған, мысалы, schlag – соққы, schläge – соққылар, hoch – биік, höhe – биіктік».
[Осылайша Я.Гримм умлаутты сапаның бағыттық өзгеруі деп белгілейді (регрессивті ассимиляция)]. Дегенмен, оның біртіндеп грамматикаланып, тарихи жағынан флективті i-ден ада пішіндерге алмасуы мүмкін (mutter – «ана», mütter – «көпше» типтес), сонымен бірге умлаут грамматикалық құралға айналды – ішкі флексияның бір нұсқасы. Бұл әрекетте умлаут құрылымдық жағынан аблаутпен сәйкеседі». (ЛЭС, 535-бет).
Осы мақаланың авторы В.А.Виноградов умлаут құбылысы тек германиялық тілдерге ғана тән және басқа ешбір тілде кездеспейді дегенді айтады. Бұл уәжбен келісуге де болар еді, егер германиялық тілдерде сапалық өзгерістің өз-өзінен жүргендігін есептемесек; онда ол, расында да, грамматикалық нормаға айналмас еді және сол диалектілер аясынан аса алмас еді. Ал, шын мәнінде, умлаут бүкіл әлемге тарап кеткен.
Дауысты дыбыстардын жіңішке айтылуы. Бұл — кейбір тілдерде (мысалы, герман тілдерінде) грамматикалык тәсіл ретінде колданылады. Герман тілдерінде умлаут мысалға неміс тілінде: Неміс тілінде диакритикалық белгілерды қолданалмастығымыз себепті немістіліндегі умлаутты әріптер диграф белгилеріне ауысады. Мысалға: ä на «ae», ö на «oe», ü на «ue». Ал көне ағылшын тілінде ол:
[u] → [y] (*fuljan → fyllan «наполнить»)
[u:] → [y:] (*ontunjan → ontynan «открывать»; ср. tun «ограда»)
[o] → [œ] → [e] (*dohtri → dœhter → dehter «дочь»)
[o:] → [œ:] → [e:] (*foti → fœt → fēt «ноги»; ср.: fōt «нога»)
[a] → [e] (*taljan → tellan «рассказать»; ср. talu «рассказ»)
[a:] → [æ:] (*hāljan → hǣlan «исцелять»; hāl «здоровый»)
Көне неміс тілінде умлаут:
Көне неміс тілдің тарихының ерте кезеңінде умлаут фонетикалық өзгерістермен үйлесімді болды:
gast «гость» → gesti «гости»
lamb «ягнёнок» → lembir «ягнята»
faran «ехать» → feris «едешь»
kraft «сила» → kreftîg «сильный»