TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

ӘОЖ  821. 512. 122′ 367+745/749] (574)                                 Қолжазба құқығында

10.02.02. – қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты

 ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды

Ғылыми жетекшісі:                      филология ғылымдарының

докторы Р.Н.Шойбеков

Ресми оппоненттері:                     филология ғылымдарының

докторы Қ.Айдарбек

филология ғылымдарының

кандидаты Ж.Сұлтан

Жетекші ұйым:                             Қазақ мемлекеттік Қыздар

педагогикалық университеті

Диссертация 2010 жылы «10» желтоқсан сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д.53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

Автореферат 2010 жылы «10» қарашада таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы,

профессор                                                                                Ж.А.Манкеева

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір тарихи кезеңдер мен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің әрбір түрі тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани, әлеуметтік өзгерістердің айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б. зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты қазіргі кезде лингвистика ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл білімінің лексикология, фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын көрсетеді.

Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді, олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен, адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен ерекшеленеді.

Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғышарттары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев, Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар жасалды.

Зерттеудің өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде байырғы кәсіп, қолөнер түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсерінен “қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа кәсіптерді игермеген” деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың қолөнері тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған, кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл деректері арқылы анықталады.

Қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде фразеологизмдер әртүрлі қырынан зерттеліп келе жатыр. Фразеологизмдерді тілдік тұрғыдан зерттеу бағытында көптеген жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, І.Кеңесбаевтың, Ә.Қайдардың, Н.Уәлидің, С.Сәтенованың, Ғ.Смағұлованың т.б. еңбектері жарыққа шықты. Тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы ұйытқы сөздерді негізге ала отырып, фразалық біліктер тақырыптық, лексика-семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы ұйтқы сөздердің мағыналары ашылып, этимологиялық талдаулар жасалды.

Соңғы жылдары фразеологизмдерді тілден тыс факторлармен байланыстырып қарастыруға ерекше көңіл бөлініп, олардың этнолингвистикалық, психолингвистикалық, танымдық қырларын зерттеу барысында бұрынғы құрылымдық бағыттан гөрі антропоцентристік бағыт басым бола бастады. Тілдік бірліктерді антропоцентристік бағытта зерттеудің қазақ ұлтының мәдениеті мен материалдық дүниесін түсінуде маңызы зор. Өйткені қазіргі заман талабына байланысты фразеологизмдерді тек тілдік жағынан қарастырудың жеткіліксіз екені белгілі болып отыр, себебі осындай бағыттағы зерттеулерде халықтың ұжымдық тәжірибесі, шаруашылығы, адамдардың бір-бірімен байланысы, қоғамдық қатынастар, дүниетанымдық ерекшеліктер, материалдық және рухани мәдениет назардан тыс қалып қояды. Сондықтан фразеологизмдердің қалыптасуының тарихи, мәдени негіздері, уәжділігінің этномәдени мәнділігі жағынан қарастыру халқымыздың өткен кезеңдердегі мәдениетін танып білуде аса нәтижелі болмақ. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің шығу арналары тарихы мен танымдық қызметін қолөнері материалдары негізінде қарастырып отырған бұл зерттеу жұмысы Мемлекеттік “мәдени мұра” бағдарламасымен толық үйлеседі. Ал қолөнеріне байланысты атаулар мен оған байланысты қалыптасқан фразеологизмдер – қазақ халқының өзіндік ерекшелігін айқын көрсететін, баспанасы мен кәсіби-шаруашылық құралдары мен кәсіп, өнер түрлерінен, киімдері мен тұрмыстық бұйымдарынан, ата-бабамыздың табиғат байлығын игеру тәжірибесінен, дүниетанымынан, әлеуметтік реттеу құралы болған салт-дәстүрлерінен т.б. мол дерек беретін қайнар көздердің бірі ретінде құнды. Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты шығу төркіні қолөнеріне байланысты қалыптасқан лексика-семантикалық, этнолингвистикалық, ономасиологиялық талдау арқылы танымдық сипатын, дүниенің тілдік бейнесін көрсетудегі әлеуетін айқындау. Бұл айтылған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:

— фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған кәсіп, өнер түрлеріне мәдени сипаттама беру;

— қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің жиналған көлемін көрсету үшін олардың тақырыптық, лексика-семантикалық топтарын анықтау;

— фразеологизмдерге негіз болып тұрған уәждік белгілерді ашып көрсету;

— қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің ақиқат, бейақиқат дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы орнын көрсету;

— қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің «адам», «қоғам» ұғымдарына қатысын сипаттау арқылы әлеуметтанымдық, мәдениеттанымдық әлеуетін айқындау;

Зерттеудің нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны – қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдер; зерттеудің пәні – олардың тарихи қалыптасу негіздері, ономасиологиялық қырлары.

Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысында белгілі бір кәсіпке, өнер түрімен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер мен оларға тірек компонент болған атауларға интерпретация жасау үшін  фразеологиялық, түсіндірме, аймақтық сөздіктердің және зерттеу жұмысының антропоцентристік бағытына сәйкес қазақ тіл біліміндегі материалдық мәдениет лексикасына қатысты жазылған Е.Жанпейісовтің, Ж.Манкееваның, Р.Шойбековтің, Ә.Алмауытованың, Оқа Ардақтың, Т.Жаубасованың, А.Әлімжанованың, Г.Исаеваның т.б. зерттеу жұмыстарының, сондай-ақ этнография, өнертану, мәдениеттану саласындағы Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов, А.Сейдімбеков, Ө.Жәнібеков, Д.Шоқпарұлы, Р.Бекназаров, С.Бекешов, Қ.Ахметжанов т.б. еңбектеріндегі этнографиялық материалдары, дереккөздері пайдаланылды.

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысы мен дереккөздерді жинау барысында сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, лексика-семантикалық және диахронды-синхронды талдау, ономасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ қолөнерін этнографтар мен өнертанушылар, тілші ғалымдар тарапынан әртүрлі қырынан қарастырылып келе жатқанымен, оның фразеологизмдерді қалыптастырудағы мәні арнайы зерттеу нысаны болған емес. Осыған байланысты зерттеу жұмысының жаңылығы тұңғыш рет бірсыпыра фразеологизмдердің пайда болу негіздерінің белгілі бір кәсіп, өнер түрімен байланысты екендігін этнолингвистикалық, мәдениеттанымдық, ономасиологиялық, когнитивтік (танымдық) аспектіде қарастырылуы болып табылады. Атап айтқанда:

— қазақ халқының ежелден келе жатқан материалдық мәдениетінің болғанын айғақтайтын тарихи, археологиялық деректерге шолу жасау арқылы тілдік деректер талданды;

— фразеологизмдердің қалыптасу, шығу арналары анықталды;

— қолөнеріне байланысты фразеологизмдер жинақталып, өнер түріне байланысты топтастырылды;

— қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің тақырыптық, лексика-семантикалық топтары анықталды;

— фразеологизмдерге негіз болған уәждік белгілер ашып көрсетілді;

— фразеологизмдер уәждік белгілері бойынша топтастырылды;

— қолөнеріне байланысты тұрақты тіркестердің қазақ фразеологиялық қорында алатын орны айқындалды;

— қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің рухани мәдениетпен байланысы этномәдени бірліктердің беймәлім болып келген мазмұнын ашып, көне наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге этнолингвистикалық талдау жасау арқылы көрсетілді.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология салаларының теориялық ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Фразеологизмдердің теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.

Аталған зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары, материалдары жоғары оқу орындарында фразеология, лексикология, этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология, когнитивтік лингвистика теориясы бойынша оқытылатын лексикалық курстарда пайдаланылады. Сол сияқты осы пәндер бойынша оқу құралдары мен бағдарламалар жасауға, ал диссертацияның материалдары түсіндірме, фразеологиялық, аударма, тарихи сөздіктер жасау барысында да қолданылуы мүмкін.

Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

— қолөнерге қатысты фразеологиялық лексика қазақ тілінің этномәдени тұрғыдан құнды әрі аса бай қабатын құрайды. Сондай-ақ, халқымыздың тыныс-тіршілігімен, эстетикалық талғамымен байланысты және қоршаған орта туралы халықтың білімдер жүйесі, рухани, адами құндылықтары жөнінде кодталған ақпараттарды құрайды;

—    қолөнерге байланысты фразеологизмдер тіл мен адамның, ұлттық мәдениет пен этникалық сананың сабақтастығын көрсетіп, объективті түрде ұлттың, дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырады;

—    фразеологизмдердің мазмұнын тану және олардағы халықтық білімдер жүйесін меңгеру арқылы халқымыздың, өскелең ұрпақтың ұлттық сипаттағы білімдер қоры толыға әрі кеңейе түседі, нәтижесінде рухани-интеллектуалдық тұрғыдан өсуге, ұлттық менталитетті нығайта түсуге ықпал етеді;

—    қолөнерге қатысты фразеологизмдер ұлттық болмысты айшықтай түсетін идиоэтникалық семантикаға ие, сондықтан қазіргі әлемде кең етек алып отырған жаһандану жағдайында оларды тану арқылы қазақ халқының ұлттық болмысын түсінуге мол септігін тигізеді;

—    фразеологизмдерден халықтың кен байлығы, жер байлығы, жануарлар әлемі мен адам, қоғам, әлеуметтік-экономикалық қатынастарға қатысты білімі мен тәжірибесі көрінеді;

—    фразеологизмдердің лингвомәдени семантикасында қазақ халқының қазба байлық, тұрмыстық заттар, әшекей өнеріне қатысты көпғасырлық ұжымдық рухани-материалдық шығармашылығы, адамның табиғатпен, қоғаммен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы көрініс тапқан, сондай-ақ, қолөнерге қатысты тұрақты тіркестер қазақтардың ежелгі замандардан бергі шаруашылық-экономикалық, қоғамдық-әлеуметтік тыныс-тіршілігінен хабардар етеді.

Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері 2009 жылы өткен «Профессор Ф.Мұсабекова және тіл білімі мен әдістеме мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық және практикалық конференцияда, 2009 жылы өткен «ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми практикалық конференцияда, 2010 жылы профессор Ж.А.Манкееваның 60 жылдығына арналған “Тіл және мәдениет: тілдің антропоөзектік парадигмасы” атты ғылыми-теориялық конференцияда және А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы «Лингвистикалық жұма» атты семинарда (2010, қаңтар) баяндалды. Ғылыми басылымдарда 8 ғылыми мақала жарияланды.

Диссертацияның құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік дереккөздер баяндалып, жұмыстың талқылануы мен жариялануы туралы мәлімет беріледі.

Диссертацияның «Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан фразеологизмдердің этномәдени негіздері» деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары, фразеологизмдерге ұйтқы болған атаулардың бірнеше ғылымдар тоғысында зерттелуі, кәсіби фразеологизмдердің қалыптасу арналары сөз болады. Атап айтқанда, біздің зерттеу нысанымыз болып отырған фразеологизмдердің шығуының мәдени-тарихи негіздері, қалыптасу арналары болып табылатын қарапайым табиғи тастар мен асыл тас, алтын, күміс, темір тәрізді металдар, ағаш, тері т.б. материалдарды өңдеумен байланысты пайда болған бейнелі сөз орамдарына ұйтқы, тірек компонент болған атаулардың этномәдени мазмұны баяндалады.

1.1. «Тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер» атты тараушада тас өңдеу өнерінің тарихы мен тастан жасалған тұрмыстық, шаруашылық бұйымдары, сәулет-құрылыс нысандары мен олардың атаулары қарастырылады.

Тас қашау ісі тәрізді еңбек түрі жеке кәсіп ретінде тарихшы, этнографтар негізінде тек соңғы жылдарда ғана арнайы зерттеле бастады.

Қазақ даласындағы тас ескерткіштер ерте кездерден-ақ саяхатшылардың, әскери адамдардың, зерттеушілердің назарын аударған. Атап айтқанда, бейіт басындағы тас құрылыстар туралы алғашқы деректер араб саяхатшысы әрі елшісі Ахмет Ибн Фадланның (Х ғасыр), итальян елшісі Гильом де Рубруктың (ХІІІ ғасыр), ХҮ-ХҮІ ғасырдағы қазақ қолөнеріне байланысты дереккөздер Бұхар тарихшысы Фазлаллах Рузбиханның еңбектерінде кездеседі. ХҮІІІ ғасырдан бастап П.И.Рычков, И.П.Фальк, П.С.Паллас т.б. Ресей және Батыс Еуропа зерттеушілердің еңбектерінде қазақ жеріндегі көптеген археологиялық, сәулет ескерткіштері зерттеледі. ХІХ ғасырда қазақ жеріндегі діни сәулет құрылыстары, керуенсарайлар туралы А.И.Левшиннің, Маңғыстаудың тас құрылыстары туралы Ф.Ф.Бергтің , құрылыс тасы ретінде қолдануға болатын ұлулы әктасқа қатысты мәліметтер М.И.Иваниннің, тастан, сүйектен жасалған бұйымдар мен ойыншықтарға қатысты деректер, тасты өңдеуге байланысты мәселелер маңызды этнографиялық дереккөз болып табылатын Р.Карутцтың  «Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке» деп аталатын еңбегінде сөз болады.

ХХ ғасырдың екінші жартысында тас өңдеуге байланысты этномәдени деректер Т.К.Басенов, Ш.Уразбаев, М.Меңдіқұлов, Э.Масанов, Е.Әжіғали т.б. еңбектерінде кездеседі.

Қазақтардың тас өңдеу өнерін зерттеудің алғашқы қадамы болып саналатын Э.Масановтың «Заметки о резьбе по кости и камню у казахов (вторая половина ХІХ – начало ХХ века)» атты мақаласы [1]  мен С.Қасимановтың «Қазақ халқының қолөнері» [2], Х.Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері» атты кітаптарында [3] арнайы бөлім беріліп, онда тас өңдеу өнеріне, тас шеберлерінің мамандануына байланысты атаулар келтіріліп, түрлі заттарға сипаттамалар беріледі. Р. Бекназаровтың 2005 жылы шыққан «Қазақтың дәстүрлі тас қашау өнері» атты монографиясы [4]  тарихи-этнографиялық деректер мен экспедиция материалдары негізінде жазылған құнды зерттеу еңбегі болып табылады. Бұл еңбекте тас өңдеу шығармашылығы, атап айтқанда, тұрмыстық және сәндік қажеттіліктерді өтеуге арналған (тас құдықтар, астаулар, тас диірмендер, мемориалдық ескерткіштер, мүсін, құлпытас, сағанатам, кесене) нақты материалдар негізінде сипатталып, тас өңдеудің әдіс-тәсілдеріне де ерекше көңіл бөлінген.

Аталған еңбектің тас қашау өнерінің генезисін, даму жолдарын танып-білуде зор маңызы зор.

Жоғарыдағы еңбектерде тастың қасиеттері мен түрлері, оны өңдеп зат дайындау тәсілдері, қандай затқа қандай тастың жұмсалатыны, жасалған тұрмыстық, шаруашылық бұйымдарының формасы, көлемі, түр-түсі, олардың атқаратын қызметтері т.б. жан-жақты баяндалады. Жұмыста осындай еңбектердің тұжырымдары мен тілдік материалдарына сүйене отырып, қазақ тіліндегі бірсыпыра фразеологизмдердің шығу негізі тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқандығы анықталды.

Атап айтқанда, «ұқсас, бір-бірінен айнымайды» деген мағынада жұмсалатын бір қалыпқа құйғандай//бір қалыптан шыққандай, «өте семіз» (түйе туралы) ұғымында қолданылатын жоны астаудай, қомы астаудай, «ірі денелі дөңкиген» мағынасында айтылатын төңкерілген астаудай, «шаруаға пысық болды, бәрін тындырды» дегенді аңғартатын диірмендей дөңгелетті, «біреуді, жұртты өзіне қаратты, игеріп алды» дегенді білдіретін ұршықтай иірді, «атын өшірмеді», «қадір-қасиетіне жетті, үмітін ақтады» деген мағынада қолданылатын басына ақ тас қойды, басына құлпытас қойды, басына көк тас қойды т.б. фразеологизмдеріне этнолингвистикалық талдау жасалады.

1.2. «Ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер» атты тараушада ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлердің өндіретін бұйымдарына қарац үйші, ерші, арбашы, ұста (ағаш ұстасы) тәрізді мамандықтарға бөлінетіні, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке өнер түріне айналғандығы, күнделікті тұрмыста ағаштан жасалған бұйымдардың өте көп болғандығы этнографиялық деректер негізінде баяндалып, киіз үйдің құрамдас бөліктерімен, жасау-жиһаздармен, тұрмыстық бұйымдармен, күш-көлік құралдарымен, музыкалық аспаптармен байланысты қалыптасқан фразеологизмдерге сипаттама беріледі. Мұндай фразеологизмдерге ұйтқы болған тірек компонент ретінде бірде материал атаулары, бірде өңдеу тәсілдерінің атаулары, кейде зат бөлшектерінің т.б. атаулары қолданылғанмен, олардың этномәдени негізі жағынан белгілі бір өнер, кәсіп түріне байланысты қалыптасқандығы анықталады.

Киіз үйдің сүйегі мен ішіндегі жасау-жиһаздарын (сандық, кебеже, адалбақан, келі-келсап, ыдыс-аяқ) ағаштан жасайтын шеберлер үйші деп аталған. Кейбір қалаға жақын отырықшы жерлерде, әсіресе ағашы мол жерлерде киіз үй сүйегін жасаушылардың өзі керегеші, уықшы, шаңырақшы деп аталатын мамандықтарға бөлінген [3, 19].

Киіз үй мен оның құрамдас бөліктеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдерді былайша жіктеп көрсетуге болады:

Үйге қатысты фразеологизмдер: қалайылаған қасты орданың сырығы.– аса қадірлі, қымбатты, ел-жұрты бағалаған азамат. Бұл фразеологизм білдіретін мағынасы жағынан алтын ердің қасы еді ( Тайманның ұлы Исатай Ағайынның басы еді, Алтын ердің қасы еді — М.Өтемісұлы) фразасына жақын. Аталған фразеологизмді ХҮ ғасырда өмір сүрген Сүйінішұлы Қазтуған жыраудың мұрасынан кездестіреміз: «Сөйлесе қызыл тілдің шешені, Ұстаса Қашағанның ұзын құрығы, Қалайылаған қасты орданың сырығы» (Бес ғасыр жырлайды, 1 – том. Алматы:Жазушы, 1989, 28-б.).

Этнографиялық деректердің көрсетуі бойынша әлеуметтік жоғары топ өкілдері киіз үйдің кереге, уықтарын сырлап қоюды місе тұтпаған. Олар керегенің бастарын, уықтың алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп, қалайылатып та әшекейлейтін болған. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Бөкей ордасының ханы Жәңгір осындай қымбат үйді бірінші Николай патшаға сыйға тартқан.

Керегенің халық тілінде күміс шапқан кереге, сүйекті кереге, қалайылаған кереге, қорғасындаған кереге деген атаулары келтірілген фразеологизмнің сырын түсінуге қажетті деректердің бірі деп санауға болады. Қалайылаған қасты орданың сырығы фразеологизмі тарихи жағынан алғанда киіз үй сүйектерін металмен және асыл тастармен безендірілгенін және осылай әшекейлеу қатардағы киіз үй емес, орда аталатын ерекше үйлерге тән екендігінен мәдениеттанымдық дерек береді. Қазіргі тілімізде қас сөзінің мағынасы көпшілікке түсініксіз. Көне түркі тілінде қаш «нефрит» мағынасында қолданылған. Былғары бұйымдардың бетіндегі күміс шытыра, күмбез тәрізді әшекей қас деп аталады [5, 48].

Ертеде үйді орда, отау деп атағандығы да белгілі. Осындай атаулардың қатысуымен жасалған фразеологизмдер: үйіңде шымылдығың желбіреп тұр ма? (үйіңде жас келіншегің күтіп отыр ма?), еңсесі биік боз орда (хан, сұлтан отырған үй), басына үй тікті (отау тігіп үй болды, шаңырақ көтерді), ауыл-үй қонды (жақындасты, араласты, қоныстас болды), қызыл үй (қызы бар үй). Қостанай жағында қатыны өлген қызыл үйге қарап жылайды деген фразеологизм сақталған.

Киіз үйдің құрамдас бөліктеріне қатысты фразеологизмдер: киіз үйдің төбесін күмбез тәрізді етіп көрсететін, уықтардың басын біріктіріп ұстап тұратын шеңбер – шаңырақ атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: қара шаңырақ (үлкен үй, ата-ананың отырған үйі, ұшқан ұя), шаңырағың биік болсын (үй тіккенде, үйленгенде айтылатын тілек), шаңыраққа қара (өз үйің емес), шаңырақ асты (бір отбасы, үй іші) т.б.

Киіз үйдің қабырғасын құрайтын тор көзді жиналмалы ағаш бөлігі – кереге атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: керегесін кертті (керегесін кесіп, ойран салды), керегесін тұрғызды (үй қылып бөлек шығарды, іргесін қалады), кереге там (бейіт үстіне тұрғызылған төрт қабырғалы құрылыс), керегесіне ақ тимеді (жарымады, байымады) т.б.

Кереге мен шаңырақтың арасын біріктіріп, киіз үйдің төбесін шығарып тұратын иінді ұзын ағаш – уық атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: қыдырған уық (қатты жел болғанды уықтардың қаламдықтан шығып қалып, қисайыңқырап қалуы), уығын қадасып, шаңырағын көтерісті (белгілі бір ортақ іске белсене қатысты), уық шанышты (бір жерге үй тікті, орын тепті) т.б.

Үйдің ашылып-жабылып, кіріп-шығатын бөлігі – есік атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: есік көзі (есіктің дәл алды, табалдырық қасы), есік пен төрдей ( 1) анадай жерде, біраз қашықтықта; 2) өте жақын; 3) денелі, үлкен, зор), артқы есікпен кіру (пара беру, жең ұшынан жалғасу), кеудесі (омырауы) есіктей ( 1) өркөкірек, 2) кеудесіне нан піскен), есікте өлтірді (жалшылықта ұстады), кең қолтық, кең есік (кеңпейіл, бауырмал жан) т.б.

Киіз үй есігінің екі жақтауы – босаға атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: босағаң берік болсын (отбасың аман болсын деген мағынадағы тілек), босаға сығалады (әркімнің есігінде жүрді), босағасын солқылдатты (қиратып кете жаздады, күш көрсетті), босағасын шапты (шаңырағын ортасына түсірді, жауласты), оң босағада отырған қыз (тұрмысқа шықпаған, ата-анасының үйінде жүрген қыз), босағаның оң жағы әйелдерге, сол жақ босаға – киіз үй кеңістігінің ер адамдарға арналған бөлігі, босағамыздан аттаған емес (үйімізге келген емес) т.б.

Есіктің маңдайшасына қарама-қарсы төменгі жағы, жерге тиіп тұратын көлденең ағашы – табалдырық атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: табалдырықтан арғыны көрмеген (үйден, ауылдан ұзап шықпаған), табалдырығынан тоздырды (қайта-қайта бара берді), табалдырығын аттамады (үйіне келмей қойды, кірмей қойды) т.б.

Киіз үйдің шаңырағын көтеруге, киізін жөндеуге, түндікті көтеріп ашуға қолданылатын ағаш – бақан, сырық атауларының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: барын киіп, бақанын таянды (әзірленді, бар-жоғын үстіне ілді), бақан бойлы (ұзын бойлы, еңселі), бақанын қолына алды (сайланды, сұстанды), басынан сырық кетпеді (қысым көрді, таяқ жеді), сырық ойнатып, сырмағын жүндей түтті (шауып алды, ойрандады) т.б.

Киіз үйдің жасау-жиһаздарына байланысты фразеологизмдер: тамақ, азық-түлік салу үшін әшекейлеп, оюлап жасайтын ағаш сандық – кебеженің халық тұрмысындағы көшіп-қону кезінде түрлі зат салуға арналған көш кебеже деген түрі болған. Мұндай кебежелерге шала туған қозы-лақты, ботаны ұстап баққан. Оны бота кебеже деп атаған [6, 41].

Кебеженің әлдеқайда үлкен түрі абажа деп аталады. Абажаға ыдыс-аяқтар мен азық-түлік сақтаған. Кебеже қарын, кең құрсақ (семіз, денелі кісі туралы айтылады), кебеже қарын шұбар төс (би, болыс деген мағынада) т.б. Қазақ шеберлері жасаған сандықтың қол сандық, әбдіре сандық (үлкен сандық), шай сандық, тай сандық (үлкен сандық), ақ сандық, алтын сандық, күміс сандық, кеусандық (киім-кешек салатын үлкен сандық) т.б. атаулар олардың әртүрлі көлемде әшекейленіп жасалатын бұйым екенін аңғартады. Сандық атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: сандық тас (үсті тегіс, текшеленіп біткен тас), ақ сандық, ақ сандықтың ішінде көк сандық (бірінің ішінде бірі, түбі жоқ), кеудесі алтын сандық (шежіреге бай, көп білетін) т.б.

Ағаш шеберлері ағаштан ойып, қымызға арналған ожау, тегене, саптыаяқ, зерен, күбі, табақ, астаулар (ет салатын ағаш ыдыс), сонымен бірге бидай, тары түйетін келі мен олардың қажетті бөлшектері келсап,піспек сияқты бұйымдарды өз жерімізде өсетін ағаш түрлерінен ұқсатып жасай білген.

Сыйымдылығы мол, 10-15 литршамасында қымыз құйылатын, оны ожаумен сапырып отыруға арналған шұңғыл ағаш ыдыс – тегене деп аталатын бұйым күмістелген темір әшекейлермен, асыл тастармен безендіріліп те жасалған. Күбіде немесе сабада әбден пісілген қымыз алдымен осындай кең де шұңғыл ыдысқа құйылып, одан әрі аяқтарға құйылып таратылатын болған. Әсіресе көпшілік болған жерде осындай жұмысты атқарушыны аяқшы деген. Тегене атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: тегене құйрық (тегенедей үлкен құйрық (қой туралы)), құйрығы тегенедей (үлкен, теңкиген), мақтағанға кісі тегенедей болды (көтермелегенге ісіп-кебінді) т.б.

Тегенеге құйылған қымызды сапырып, аяқ-аяққа құю үшін ұзындау сапты ағаш ожаулар мен шөміштер қолданылады. Тамақ бергенде «сараңдық істеді» мағынасында қолданылатын шөміштен қысты фразеологизмі ыдыстың осындай түріне байланысты шыққан.

Ағаштың безінен шауып жасалған сабы бар, бақыраш тәрізді шұңғыл ыдыс саптыаяқ деп аталады. Саптыаяқ жасауға ыстық-суыққа төзімді, үйілі (кейде оны «безі» деп те атайды) берік қайың, қарағаш, үйеңкі сияқты ағаш түрі таңдалады. Алдымен, таңдап алған ағашты тұзды суға қайнатып, сәл дегдіген соң кептіріп, маймен ысқылайды, ысқылаған сайын ағаштың табиғи өрнегі ашылып, сәнді бола түседі. Көшпелі тұрмыста саптыаяқты ер адамдар әрдайым өзімен бірге беліне қыстырып, я болмаса аттың еріне байлап алып жүрген. Мәселен, малшылар саптыаяққа қой, ешкінің сүтін сауып, қыздырылған бірнеше малта тасты салып жіберіп, сүтті тез арада пісіріп алған. Бұл бар болғаны 10-20 минут уақытты алған. Қазақ халқында «сүт пісірім уақыт» деген өлшем осыдан туса керек [7, 48].

Саптыаяқтың шөміші мен сабы бүтін ағаштан тұтастай ойылып, сабына өрнек түсіріледі, сабының кейін қайырылған екі тұсында жіп өткізетін саңылау қалдырылады. Кейде оған қосымша сап жасап, оны шөмішпен бірге ойылған қысқа сапқа кіріктіріп, желіммен жапсырып, жігі білінбестей етіп өңдеп қояды. Саптыаяқтың шөмішінің бір шетінен үшбұрыштап ойып, шүмек қалдырады.

Тұрмыста қолданылған осы бұйымның бейнесі саптыаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қарады фразеологизмінде көрініс табады. Аталған тұрақты тіркес «тым секемшіл, жоқ жерден жау іздеді» деген мағынада жұмсалады. Сонымен бірге бұл фразеологизм қулық-сұмдығы бар іс-әрекет, мінез туралы да айтылады [8, 453].

Ал саптыаяқтай ерінді жақсы аттың көп сынының бірі ретінде қолданылады: — Шынымен өлгенің бе, Құлагерім, Салбырап саптыаяқтай төменгі ернің (Ақан сері Қорамсаұлы. Құлагер//Бес ғасыр жырлайды, 162-б).

Қазақ тілінің фразеологиялық қорында ағаштан ойып жасалған тостаған деп аталатын кішілеу ыдысқа, табақ деп аталатын ас салатын жайпақ ыдысқа, қасық дейтін тамақ ішуге арналған құралға т.б. бұйымдарға байланысты қалыптасқан әлденеше ондаған фразеологизмдер сақталған. Тостағанын жуды (көзінің жасын бұлады, жылады), көзі тостағандай (көзі үлкен әрі дөп-дөңгелек), өз табағын өзіне тартты (біреудің істегенін алдына келтірді), шар табақтай (өте үлкен, быттиған бет туралы), табақтас болды (қонақта бірге болды), қасық қаны қалғанша (ақырғы демі біткенше, көз жұмғанша), майлы қасықтай (жылпос, пысық), қасықтап жиды (аз-аздап тырбанып жинады) т.б.

Көне замандардан бізге жеткен кәсіптердің бірі — ағаштан арба жасау өнері. Арба жасау ағаша ұсталығы мен темір ұсталығын қатар меңгеруді қажет еткен. Арба тәрізді күш-көлік құралы туралы этномәдени деректер ерте замандардан бері қазақ даласында болған шетел саяхатшылары мен елшілерінің жазбаларында сақталған. Арбаның жүк таситын, адам таситын және балаларға арналған түрлері болған. Арба ағаштан құрастырылып доңғалақ, білік, арыс, белағаш, қорап деп аталатын т.б. бөліктерден тұрады. Арбаның, оның бөлшектерінің атқаратын қызметі мен кәсіп иесінің және ұжымның санасында қалыптасқан қасиет-белгілеріне орай қалыптасқан бірсыпыра фразеологизмдер бар: Садақ сыртты күпшек сан (жарау, сом тұлғалы ат), бұл фразеологизм кейде күдері бел, күпшек сан түрінде де қолданылады. Күпшек деп арба, дөңгелегінің шабақтарын құрастырып тұратын, іші қуыс болып жасалатын, жұмыр, дөңкиіп тұратын бөлшекті атайды. Күпшек сан фразасы жылқының артқы сандарының күпшек тәрізді жуан, жұмыр екендігіне қарай қолданылады.

Арыс – арбаның көлік жегетін жетек ағашы, тәрте. Әдетте екі ат жегілетін арбаның арысы біреу болады да, ол ел арасында дәрте, тәрте, жетек, оқағаш, оқтық деп аталады. Бір ат жегілетін арбаның арысы екеу болады. Оны арбаның қос арысы дейді. Мұндай жағдайда бір көлік қос арыстың ортасына жегіледі. Екі не одан да көп көлік жегілетін арбаның арысы біреу болады да, ол жегілетін көліктердің ортасында тұрады. Арбаның осындай бөлшегіне орай «ерлі-зайыпты» деген мағынадағы екі арыс фразеологизмі пайда болған. Ел арасында екі арыс ерлі-зайыпты адамдарды бейнелеп айту үшін қолданылады.

Ежелден бері ағаштан жасалған музыкалық аспаптардың қазірге дейінгі келіп жеткен домбыра, асатаяқ, даңғыра, сыбызғы, қобыз т.б. деп аталатын түрлері көп. Зерттеуші Т.Жаубасова қазақ халқының 50-ге жуық аспап атауларының фольклор үлгілері мен тарихи ескерткіштерде сақталғанын айтады. Ғалым Б.Кәмәлашұлы оның 60-тан астам түрін келтіреді [9].

Қазақ тіліндегі бір топ фразеологизмдер музыкалық аспаптардың тұрмыста қолданылуына, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктеріне орай пайда болған: мәселен, «әр нәрсе өз уақытында» деген мағынада той өткен соң даңғыра фразеологизмі қолданылады. Осындағы даңғыра – ағаш шебердің бір жақ бетіне тері қаптап, ішкі жағына сылдырмақ темір тағылатын, дыбысы күшті шығатын музыкалық аспап. Бір жерге жиналуға шақыратын, аңшылардың аңға шыққанда қағатын, шанағы терімен қапталған, ұрып ойналатын саз аспабы дауылпаз, дабыл деп аталады. Дабылды жорықтарда айбарлы көрініп, қыр көрсету үшін әскербасылар да ұстаған. Осы соқпалы аспапқа байланысты қалыптасқан дабыл байлады (дабылын ұрып, бүркітті үркітіп аң аулады), дабыл қақты (жар салды, ұрандады, хабар берді), жау дабылы (жаудың жақындап қалған белгісі); сол тәрізді сыбызғыға қатысты дауысы сыбызғыдай (сазды, нәзік дауысты), қобызға қатысты қалыптасқан көрінгеннің қобызына биледі (кім болса соның жетегінде кетті), қобыз кеуде (кеудесі қобыз шанағындай иір (ат)), шаңырағына қобыз ойнатты (төбесіне әңгіртаяқ ойнатты), домбыраға байланысты құлақ күйін келтірді (домбыраның құлағын бұрап, күй тартуға бейімдеді), т.б. фразеологизмдерде бірсыпыра этномәдени ақпараттар сақталған (үні, қолданылу ерекшелігі, формасы т.б.).

1.3. Асыл тас өңдеумен (зергерлік өнер) байланысты қалыптасқан фразеологизмдер. Алтын мен күмістен сәндік бұйымдар мен әшекей заттарын жасайтын шеберді халық зергер деп атаған. Зергерлік шеберліктің шыңына жеткен өнер болып саналады. Кейбір зергерлер қолөнерінің бірнеше саласын қатар меңгерген. Этнографиялық еңбектерде зергерлердің әшекей бұйымдардан басқа ер-тұрман, жиһаз, музыка аспаптары мен ыдыс-аяқтарды, қару-жарақтарды әшекейлеумен бірге оларды бастан-аяқ өздері жасайтындығы атап көрсетілді. Басқаша айтқанда зергерлер ағашпен, таспен, темірмен, сүйекпен, тері өнімдерімен жұмыс істей білген әмбебеп өнер иелері болған.

Зергерлер тілінде материалдардың сапасына, өңделуіне байланысты көпшілік біле бермейтін көптеген атаулар пайда болған. Мәселен, бір ғана алтынның «таза алтын» деген ұғымда ши алтын, шым алтын, шымқай алтын, шора алтын, ұрғашы алтын, қарқ алтын, айырған алтын, сап алтын, сары алтын, қызыл алтын, тайтұяқ алтын, құйма алтын тәрізді 20-астам атауы, ал күмістің әртүрлі сапа-белгісін білдіретін жамбы, ақ жамбы, асық жамбы, жал күміс, балшабай күміс, нақыра күміс, құйма күміс, ұрғашы күміс (таза күміс) т.б. тәрізді 10 – нан астам атауы кездеседі.

Алтынның сынығы – жақсы адамның ұрпағы, жақсының көзі, ат басындай алтын – көлемді, үлкен алтын, олжа; алтын дегенім мыс болды, күміс дегенім жез болды – ойдағыдай болмай шықты, алтыннан ардақты, күмістен салмақты – аса қадірлі, қымбатты (адамға байланысты).  

Бір топ фразеологизмдер әшекей бұйымдар атауларының қатысуымен пайда болған: Әкеңнің ала моншағын алып па едім? – не әкеңнің құны бар деген мағынада; айдан алқа, жұлдыздан жүзік іздеме – қол жетпеске босқа әуре болма; алтын бергек, асыл діңгек – сүйеніш, тірек, қамқоршы адам; алтын тәж киді – билікке ие болды; бет моншағы түсті – ұялды (бетмоншақ – сәукеленің екі жағынан салбырата қадап қоятын төгілмелі моншақ. Ол бірнеше қатардан тұрады).

Жұмыста зергерлердің құрал-саймандары мен металл т.б. өңдеу атауларының қатысуы негізінде бірсыпыра тұрақты тіркестер қалыптасқандығы қарастырылады: қорғасындай балқыды — әбден ұйыды, есіл-дерті қалмады, нақышына келтірді – безендірді, сәндеді; тезге салды – тәртіпке шақырды (тез деп үйшілер мен зергерлердің ағашты белгілі бір формаға келтіруге арналған құралы); шот маңдай – қабағы тік, еңкіш адам туралы айтылады; азу тісі балғадай – тістері ірі, мықты; сүйегін жасытты – сағын сындырды (жасыту деп металды отқа қыздырып жұмсартуды айтады), қалпына келді – бұрынғы күйіне түсті. Зергерлер қалыпты күйдірілген саз балшық, темір, сүйек, шойын, тас тәрізді материалдардан бір үлгіде өздері дайындап алады. Тілімізде қолданылып жүрген бір қалыпқа құйғандай, бір қалыпта, бір қалыптан таймады, қалпына түсті т.б. зергерлердің осындай құралына байланысты қалыптасқан.

1.4. Темір өңдеумен (ұсталық өнерге) байланысты қалыптасқан фразеологизмдер. Қазақ қолөнерінің белгілі бір түрімен немесе бірнеше түрімен қатар айналысқан шеберлерді ұста деп атай берген. Ұсталар, негізінде, ағашпен, темірмен, ішінара таспен жұмыс істеген. Соған байланысты ел ішінде оларды ағаш ұстасы, темір ұстасы деп атаған. Темір өңдеп, зат жасайтын шеберлерді қара ұста, ал, алтын-күміспен, асыл тастармен жұмыс істейтін шеберлерді ақ ұста деп ажыратып айту да болған.

Ұсталық кәсібіне байланысты атаулардың қатысуымен қалыптасқан фразеологизмдер: аузын айға біледі – тісін қайрады, өшікті (білеу — 1) зат жүзін өткірлейтін сопақ, қайрақ тас; 2) өткірлеу, қайрау; ай балтаның сабындай – жұп жұмыр ( ай балта – қару-жарақ аты); айтылған сөз атылған оқпен тең – тауып айтқан уәж өңменіңнен өтеді, қайтып алуға болмайды; ақ семсер – сапы мен қанжардан ірі екі жүзді қару (мұның түсі ақ емес); аузы қысқаш – тілі өткір; иегінен тағалы ат тайып жығылады – сақалы жоқ, көсе (таға – ат тайғанамау үшін тұяғына қағылатын темір зат). Бес аспап – қолынан бәрі келетін шебер; бес аспабы сайлаулы – бар қаруы дайын, жау- жарағы әзір. Дем берді – демеді, сүйемелдеді (дем беру – ұсталық кәсібінде көріктің аузына дем беру, отты үрлеу); дүкен құрды — әңгімелесті (дүкен — шеберхана) т.б.

Мысы басты – біреуден қаймықты, тайсалды (мыс — өткір, кескіш құралдардың жүзі); міз бақпады – бүлк еткен жоқ, бедірейді де қалды, шыдап бақты (міз — өткір құралдардың (пышақ, қылыш, балта т.б.) кесетін жүзі);  суын тапты – бабын тапты, көңілдегідей етті (кәсіби лексикада суын табу – металды шоқта қыздырып, суға салып шыжғырып, тапап шынықтыру); темірді қызуында соқ — әр нәрсені өз уақытында істе т.б.

Зерттеу жұмысының «Кәсіби фразеологизмдер уәжділігінің этнотанымдық мәні» деп аталатын екінші тарауында қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді зерттеудің теориялық мәселелері мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасалып, қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдердің уәжділігі сөз болады.

2.1. Фразеологизмдердің уәжділік тұрғысынан зерттелуі. Тіл білімінде фразеологияның теориялық, практикалық мәселелері (В.В.Виноградов, Н.М.Шанский, І.Кеңесбаев, А.Ә.Байтелиев), фразеологизмдердің жеке тақырыптық топтары (В.Н.Телия, Р.Н.Попов, С.К.Сатенова, Ш.Б.Сейітова), фразеологизмдерді мағыналық, тақырыптық топтастыру принциптері (З.Г.Ураксин, Ә.Қайдар, Р.Жайсақова), диалектілік сипаты (Қ.Қалыбаева), фразеологизмдердегі варианттылық құбылысы (Г.Смағұлова), түркі тілдері материалдары бойынша салғастыра зерттеу (С.Муратов, А.Нұрмаханов), фразеологизмдердердің стилдік ерекшеліктерін ашу, тілдік және поэтикалық табиғатын таныту (Р.Сыздық, Р.Сәрсенбаев, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиұлы) т.б. аспектілерде қарастырылып, теориялық тұрғыдан жан-жақты сөз болды.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің уәжділік сипаты Н.Уәлиұлының, С.Сәтенованың, Б.К.Уызбаеваның, Қ.Ғабитханұлының, Г.Сағидолланың, Ш.Б.Сейітованың т.б. зертеулерінде қарастырылған. Мәселен, фразеологизмдердің уәжділік мәселесін арнайы зерттеген Ж.Д. Байтелиева «Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі» атты зерттеуінде уәжділіктің жасы мен жынысына қатысты уәжділік, тегі мен табиғи ерекшеліктеріне қатысты уәжділік, жылқы шаруашылығына қатысты уәжділік, дене мүшелері мен атауларына қатысты уәжділік, ат абзелдеріне қатысты уәжділік тәрізді түрлерін көрсетеді.

Фразеологизмдердің табиғаты аса күрделі: фразеологизмдер жеке сөзге де, сөз тіркесіне де, сөйлемге де ұқсайды, сонымен бірге олардың ешбіріне ұқсамайтын қасиеттерімен де ерекше болып тұрады. Сондықтан олардың мағынасы «фразеологиялық шартты», «фразеологиялық байлаулы» мағына деп аталады. Көптеген фразеологизмдердің неге бұлай аталатыны, яғни уәждемесі (мотивациясы) жоқ, — деп жазады зерттеуші Н.Уәлиұлы [10, 4]. Бұл пікірдің қолөнеріне байланысты фразеологизмдерге де қатысы бар.

Фразеологизмдер мен зат арасындағы тілдік емес факторларды жан-жақты зерттемей тұрып, олардың шығу себебін анықтау оңай бола бермейді. Тіл біліміндегі аталым (номинация) теориясы бойынша атаудың екі дәрежесі атап көрсетіледі: 1) бірінші дәрежелі немесе алғашқы атау (первичная номинация). Ол атаудың аталушы заттың қасиеттерімен уәжделеді; 2) екінші дәрежелі немесе кейінгі атау (вторичная номинация). Онда сөздің семантикалық дамуы нәтижесінде өзін тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі [11, 249].

Біз қарастырып отырған фразеологизмдер екінші дәрежелі атауларға жатады. Фразеологизмдердің барлық түрінің негізінде адам ойлауының ассоциативті сипаты жатады. Ол бұрыннан бар нәрселерге ұқсатумен байланысты пайда болады. Ал, ол ұқсастықты білдіретін фразеологизмнің ішкі формасы.

Фразеологизмдер халықтың ассоциативті – образды ойлау нәтижесінде пайда болып, ұлт менталитетін көрсететін, ұлттық-мәдени коннотация мазмұнын білдіретін тілдік таңбалар болып табылады. Фразеологизмдердің мазмұн межесі, ондағы мәдени коннотациялардың өзі білімге айналып, когнитивтік игеру көзі болып саналады. Коннотация, басқаша айтқанда, ұжымдық таным-түсініктердің мәдени мазмұны көп жағдайда бағалау қызметін атқарады, сондықтан да қоршаған ортаны сезіну, қабылдау әр халықта әртүрлі болуына байланысты фразеологизмдерде әлем бейнесін қалыптастыратын тілдің ұлттық ерекшелігі айқын көрінеді.

Фразеологизмдер тілдік қызметі, құрылымы тұрғысынан номинативтік және комуникативтік фразеологизмдер деп бөлінеді. Номинативтік фразеологизмдер жеке сөздердің орнына жүре алады, синтаксистік жағынан сөйлемнің бір мүшесі болып қызмет атақарады, ал сөзден айырмасы оның экспрессивтік қасиетінде. Басқаша айтқанда олар зат пен құбылысты бейнелі түрде атайды. Бұл жөнінде компаративті фразеологизмдердің табиғаты туралы зерттеуші Қ.Айдарбек: «…теңеулердің тілде таңбалануы жалпы адамзат танымымен, адамдар тәжірибесі мен ойлау нәтижелерінің сөзде бекітілуі негізінде болады, яғни олар жоғарыда аталған функциялармен қатар аталымдық қызметте де жұмсалады. Аталым актісі – уәж, уәждеме, уәжденім, уәждем, уәжді, уәждемелі, уәжділік ұғымдарымен тығыз байланысты. Атауға негіз болған уәж ұжымның тілдік санасында қабылданып, сөз мағынасын құраушы негіз болады. Қазақ тілінде теңеу мағынасын білдіретін тұрақты тіркестер мен фразеологизмдердің аталуына себепші негіз болған уәждік белгілері бойынша олардың бірнеше уәжділік түрлерін анықтадық», — дей келіп, фразеологизмдерге байланысты уәжділіктің соматикалық ұғымдармен (бес саусақтай, көзіндей көрді), тұрмыс-тіршілікпен (балтыры бесіктей, қамшыдай қатты, арасы майлы қасықтай), төрт түлік мал атауларымен байланысты түрлерін көрсетеді [12, 181].

        Біздің зерттеуімізде қазақ қолөнері материалдары негізінде фразеологизмдер уәжділігінің төмендегідей түрлері анықталып отыр: салт-дәстүр, материал мен оның сапасы, жасалу технологиясы, түр-түс, форма, т.б.

2.2 Формасына байланысты уәжделген фразеологизмдер. Табиғаттағы заттар мен жасанды заттар да бір-бірінен формасы арқылы ажыратылады. Адам танымының осы бір ерекшелігі қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмде айқын байқалады. Олардың басым көпшілігі адамды сипаттауға қолданылады. Мысалы: айбалтаның сабындай – жұп-жұмыр, әдемі білекті. Бақыр бас – үлкен басты. Тура мағынасында «басы шелектей» деген ұғымды білдіреді. Шелек ертеде бақырдан (мыстан) жасалған. Шелектің бақыр аталуының өзі оның материалына байланысты шыққан. Бұл фраза басы бақырдай түрінде де жұмсалады. Азу тісі балғадай – қажырлы, күшті. Қол-аяғы балғадай – жұп-жұмыр, толық, етженді. Біз мұрын – мұрнының ұшып сүп-сүйір деген мағынада. Білеудей болып істі – күптей болып, бадырайып ісіп кетті (білеу — қайрақ, жұмырлау келген, құралдың жүзін өткірлейтін құрал). Тана көз — үлкен әрі жайнап тұратын мөлдір көз (тана – түркі тілдерінде үлкен түйме, жалтырап тұратын ақық түйме).

Бір қалыпқа соққандай //Бір қалыптан шыққандай – бір-бірінен айнымайды, ұқсас. Қалып – затты белгілі бір формада дайындайтын құрал. Оның қорғасыннан жасалған құйма қалып, темір шыбықтарынан басына ою, бедер салып жасаған соқпа қалып деген түрлері бір үлгі – пішінмен көптеген бұйымдарды жасауға пайдаланылады. Оймақ ауыз – кішкентай ғана дөңгелек ауыз. Бұл тіркес – қазақ ұғымындағы сұлулық өлшемдерінің бірі.

Сымға тартқандай – нәзік, жіңішке; түзу. Халық ауыз әдебиетінде бұл фразеологизм қыз-келіншектердің сұлулығын бейнелеу үшін жиі қолданылған. «Түзу, жіңішке әрі әдемі» мағынасында сымға тартқан күмістей формасында кездеседі. – Сымға тартқан күмістей Он саусақтың саласы («Қыз Жібек», 1977, 32-б.). Сым сөзі бұрын екі түрлі мағынаны білдірген: 1. алтынды, күмісті жіңішкертіп созатын қалып; 2. қалыптан шыққан жіңішке металл (алтын, күміс, жез) жіп, талшық. Атаудың бұл мағыналары ауыз әдебиеті үлгілерінде молынан сақталған және осындай сымның нәзік болатыны себепті ол сұлулықты бейнелеуге қызмет етеді: — Белі нәзік талып тұр, тартқан сымнан жіңішке, үзіліп кетпей неғып тұр (Қазақ эпосы, 1957, 24-б.).

2.3. Салт-дәстүрге байланысты уәжделген фразеологизмдер. Күнделікті тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған бірсыпыра зат, бұйымдар атқаратын қызметіне, белгілі бір наным-сенімге т.б. байланысты болып, фразеологизмдердің этномәдени уәжділігін көрсетеді.

           Қазанның құлағын қағып қойған ат – о баста қойылған есім. Әр отбасының күнде тамақ пісіріп ішетін қазанды халық қастерлеп, жеті қазынаның бірі деп есептеген. Қазанға пісірілген ас дәмді әрі жұғымды, сондықтан да болар, қазан-ұрпақ жалғасуы мен отбасы берекесінің символы болып табылады. Осыған орай Н.Уәлиұлы былай деп тұжырымдайды. Қазан мен қара мылтықтың «қасиетті жетінің» қатарында айтылуы тегін емес. Қазанның құлағын қағу; қара қазан, сары бала; қазан төңкерілу тәрізді сөз орамдары жайдан-жай айтылмаған. Қазақтың ертегі, жырларында алтын қазан іздеу салты туралы деректер кездеседі. Мысалы:

Сөз тыңда құлақ салып, балам, маған,

Астында дарияның алтын қазан.

Әкелсең сол қазанды ерлік қылып,

Беремін Күнсұлуды қосып саған  («Құламерген»).

Академик Ә.Марғұлан бұл сюжетке ерекше назар аударып, онда терең мазмұн жатқанын тамаша дәлелдеген: «Құламерген» жырында теңіз астынан қазан іздеу – тайпалар демократиясының бірлігін сипаттайды. Қазан-шаңырақ сияқты бүтіндіктің белгісі. Ол құрыса, ел де құриды. Оның үстіне қазанды қастерлеу ерте кездегі темірге табынудың бір түрі. Тәуке ханның аңызында жолығатын «қара қазан», «қара мылтық алу» — жаудан кек қайтару белгісінің ескі түрі. Тәукенің жарғысы бойынша бұрын жауласқанда «шаңырақ», «қазан» сындырып кек алудың орнына енді оны сындырмай, жәбір көрген жаққа сол нәрселердің өзін беріп тыныштық жасайды» [10,18-19].

Қазанның басқа ыдыстарға қарағанда қазақ тұрмысы мен мәдениетінде алатын орнының ерекше жоғары болуы оның күнделікті тіршілік құралы болуымен байланысты. Қазақ дастарханына түсетін тағамдардың барлығы да ең алдымен осы қазаннан өтеді. Халық жай ғана қазан демей, оны қара қазан деп қастерлеп айтады. Бұл жерде қара сөзі «қасиетті, киелі, берекелі» деген ұғымды білдіреді. Ұлттық әлеуметтік тарихи оқиғаларда қазанның алатын айырықша орны бар. Қазанын сындыру – отбасын ойрандаудың, қазанын төңкеру – аштықтың, масқаралаудың белгісі. «Жеті жарғыда» өлім жазасына бұйырылған адам жеті айып төлеп құтылса, оның біріншісі – «қара қазан төлеуі» деп аталған.

Тіліміздегі «Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз», «қазаны бөлектің қамы бөлек», «қазаны басқаның қайғысы басқа», «қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса», «қазансыз алтын ошақтан, қара сулы мосы артық» тәрізді мақал-мәтелдер оның халық өміріндегі алатын орнын айғақтай түсіп қазанның о бастан-ақ қасиетті, киелі деген ұғымға, үлкен мәнге ие екендігін аңғартады.

       Дүкен ұстады – ұсталықпен, зергерлік кәсіппен айналысты. Дүкен құрды – ұста іс соғуға құрал-саймандарын дайындады, шатыр, лапас тікті. Дүкен – ұстаның жұмыс істейтін, құрал-жабдықтарын сақтайтын орны. Ертеректе көшпелі тұрмысқа байланысты көшпелі дүкен де, тұрақты дүкен де болған. Көшпелі дүкенді шыбықтан тоқып, шошала тәрізді етіп жасап, іші-сыртын саз балшықпен сылап қойған. Дүкен орнына кей жағдайда киіз үйді де, пайдаланып, құрал-жабдықтарын соның ішіне орнатып, сонда сақтаған. Ал отырықшы жерлерде тұрақты дүкендер балшықтан соғылған үй түрінде болған. Дүкенде міндетті түрде металды шоқта қыздырғанда оған жел беретін көрік орнатылады. Соған байланысты кей жерлерде дүкенді көрік үй деп те атаған.

Дүкен – түркі тілдеріне араб тілінен енген сөз. Араб тілінде дүккән – 1) лапас, қалқа; 2) ұстахана, шеберхана. Кейбір түркі тілдерінде дүкен осы мағынасында және «өрмек», «тоқу аспабы» мағынасында да қолданылады [4, 27].

Дүкенде бір не бірнеше адам да істей береді. Кейбір ұсталардың шәкірттері болады. Шәкірттер жұмыс тәсілін айлап-жылдап үйренеді. Олардың жұмысты меңгеру дәрежесі әртүрлі болады. Ұста жұмысын шәкірттеріне тапсырғанда, бір жаққа жүрерде олардың тәжірибелі біреуіне дүкенге қол болыңыз дейді. Бұл «дүкенге басшылық жасаңыз, бас-көз болыңыз» дегенді білдіреді.

Дүкен майлау – дүкен құрып, іске кірісер алдында ұсталар мен зергерлердің бір мал сойып, ауыл-аймағын, көршілерін шақырып, ас беру, сыйлау салты. Бұл әдет діни ұғымға байланысты пайда болған. Ертеде қар кетіп, күн жылынғанда ұста, зергерлер дүкен құрған күні мал сойып, дүкен иесі Дәуіт пайғамбарға бағыштап дұға оқып, ырым жасайтын болған. Малдың қанын дүкендегі құрал-жабдықтарға жағып шыққан. Осы салт халық арасында дүкен майлау деп аталған. Мұндай әдет басқа түркі халықтарында да кездеседі. Халық түсінігінде дүкен – қасиетті орын. Онда жұмыс істейтін ұсталар да қасиетті саналған. Кейбір халықтардың дәстүрінде дүкен құдайға  жалбарынып, құлшылық қылу орны болған. Ұста, зергерлер кейбір жағдайларда өз бұйымдарын есікті жауып алып, ешкімге көрсетпей жасаған. Өйткені олар жасап жатқан затты біреу-міреу көріп қойса, ол бұйым (мысалы қылыш, білезік т.б.) «киесінен, қасиетінен айырылады», «қасиеті төмендейді» деп түсінген: — Бекер аштың-ау! Қылыш киелі болып шықпайды енді. Жабық дүкенде соқпаған қылышта не қасиет қалсын, — деп шын ренжіп, Арыстанға жекіп, ұста болғасын былай ырғытып жіберді» (Д.Досжанов, Жусан мен гүлдер. Алматы, 1981, 22-б.). Тұрмыстағы  орны мен осындай ұғым-түсініктерге байланысты дүкен жеті қазынаның бірі деп саналады.

        Мойнына кісе салды – Аллаға, Тәңірге сыйынып жалбарынды, тілек тіледі. – Сарыбай хан екен табында енді, Бәйгіден жүріп келер бабында енді. Ақ сары Аллаға қойын айтып, Мойнына кісесін сап жалынды енді (Қозы Көрпеш – Баян сұлу).

Алтын-күміспен, жез үзбелермен безеп жасалған қалталы белбеу кісе деп аталады. Кісенің қын, қынап (пышақ, қанжар, қылыш салынады), қорамсақ (садақ оғы салынады), оқшантай (оқ-дәрі салынады), қандауыр (қан шығаратын үшкір пышақ), дәндәку (шақпақ тас, от тұтатуға арналған білте т.б. салынатын шағын қалта) тәрізді құрамдас бөлшектері болады. Кісенің осындай бөлшектерінен оның ертеде батырлардың, аңшылардың сапар шеккен жолаушылардың әмбебап бұйымы болғаны, ер адамдарға арналған бұйым екендігі көрінеді. «Кісі болар бала кісесінен белгі» деген мақал да кісенің ер адамдар үшін қаншалықты маңызды болғанын аңғартады.

Кісенің тіліміздегі алғашқы мағынасы – «қалта». Алайда бұл мағына тілімізде ұмыт бола бастады. Қазіргі көпшілік қауым оның мағынасын түсіне бермейді. Ауызекі сөйлеу тілінде де қолданылмайды. «Белбеуге тағатын қалта» мағынасындағы кісе сөзі ақын-жазушылар шығармаларында ғана кездеседі: — Базаралы үлкен кісесі бар күміс белдігін белінен шешті (М.Әуезов, Шығ.). Түркі тілдерінің біразында кісе «белбеудің қалтасы», «дорбасы», «киімнің қалтасы» мағынасында жұмсалады. Мысалы, қырғыз тіліндегі кисе атауын К.К. Юдахин иран тілінен енген сөз деп көрсетеді [13, 389]. Оның қырғыз тіліндегі мағынасы – «теріден (былғарыдан) тігілген белбеудің қалтасы», «әртүрлі қалта тағылған белбеу.

Бұрынғы тұрмыста кісені адамдар қиыншылық көргенде, тәңірге жалбарынғанда белден шешіп, мойнына салатын болған. Мұндай этномәдени дерек халық ауыз әдебиетінің үлгілерінде ұшырасады: — Ақбоз атты шалғанда,  Мойнына кісе салғанда,  Баба түкті шашты абыз Сауап бата алғанда (ХV – ХVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы, 109-б.).

Ертеде біреудің қазасын естіртуге барған жігіт ағасы адам да кісе белдікті белінен шешіп, мойнына салып алған. Сонымен, мойынға кісе салу басқа түскен ауыртпалықтың, қиыншылықтың белгісі болған. Ол тілімізде мойнына кісе (кісесін) салды, кісесі мойнында тәрізді фразеологизмдерде сақталып қалды.

Қазақ салтында кісені малға тағу әдеті де болды. Бураға шөгеріліп кеткен түйе бойына біткен төлін ағызып жібермесін деген ырыммен оның мойнына кісе салып қояды. Осындай төлін ағызып жіберетін түйеге көшіп-қонғанда, кіре тартқанда ешқандай ауыр жүк артпайды. Мұны кіселі түйе деп атаған [14, 68].

ХIХ ғасырдан бастап қазақ халқының тұрмыс-салтының өзгеруіне байланысты кісеге қалта салмай, алтын-күміспен әшекейлеп жасайтын болды. Сондықтан оның байырғы мағынасы мен атқарған қызметі, ол туралы мәдени ақпараттар бірте-бірте көмескілене бастады.

Тіліміздегі фразеологиялық сөз оралымдарының бір тобы құда болу салтына, той-мерекеде ойын-сауық ұйымдастырып көңіл көтеруге байланысты болып келеді. Олардың біразы зергерлік атауларының ұйтқы болуынан пайда болған.

Сырға тағар. Қазақ халқының тұрмысында құда болу салты айрықша орын алғандығы белгілі. Әдетте, қызды бесіктегі кезінде немесе ол бой жете бастаған кезде атастырған. Егер екі жақ балаларын бесікте жатқан кезінде атастырса, ұлдың ата-анасы қыздың бесігін кертіп белгі салған. Бұл ғұрыптың бесік-керті, бесік кертпе деп аталғандығы белгілі. Өсе келе ол қыз бесік кертпе қыз деп аталған. Егер қыз бой жете бастаған кезде атастырылса, оның құлағына жігіт жағы сырға таққан. Бұл рәсім сырға салу, сырға тағу деп аталған. «Қалыңдық» мағынасындағы сырғалы қыз немесе сырғалы атауы осыған байланысты шыққан. Алтай тілінде де қалыңдықты сырғалды деп атайды. Осы әдетке қатысты қырғыз тілінде сөйке салды тіркесі жұмсалады. Қырғыз тілінде сырғаны сөйке дейді. Қырғыздардың әдетінде жігіттің әке-шешесі қыздың үйіне алғаш рет келген кезде болашақ келінінің құлағына өздері алып келген сырғасын тағады. Оның жанында басқа да сыйлықтары болады [13, 658-659]. Осыған байланысты кішігірім той жасалған. Бұл той қырғыз тілінде де сырға той деп аталған.

Этнографиялық деректер бойынша, көптеген түркі халықтарында қыздардың құлағын тесіп, сырға тағып қою өте ерте жастан басталады. Баласы тұрмай жүрген ата-аналар қыздың құлағына 3 жасқа дейін де тесе берген. Тіпті мұндай жағдай да ер балалардың құлағына қас күштерді шатастырамыз деген түсінікпен сырға таққан. Бала ер жеткенде оның ата-анасы ауыл-аймағын шақырып той жасап, сол той үстінде бозбала жігіттің құлағынан сырғасын алады. Қазақта осы тойды сырға той деп атаған.

Қазақ дәстүрінде  қызға тағатын сырғаның  орнына басқа да үкі /қасиетті саналатын құстың бір шоқ үлпілдек қауырсыны /, жүзік, білезік, тана /әдемі ақық түйме/, моншақ т.б. әшекей бұйымдары қолданылады. Сондықтан қазақ тілінде «құда түсіп, сырға тағып кетті» деудің орнына «үкі /тана, моншақ/ тағып кетті» деп те айта берген. Кей жерде «жіп тағып кетті» дейді. Жоғарыда айтылғандай, мұндай заттармен бірге күйеу баланың ата-анасы тарапынан қыздың ата-анасына берілетін сый-сыяпаты қоса жүреді. Ол сыйлық мал немесе күміс жамбы, ақша түрінде беріледі. Күйеу жағының осындай сыйлықапару кәдесі алғашында құда түсу рәсімін білдіретін атаулармен аталып бата аяқ, сырға тағар, тана тағар, құлақ моншақ тәрізді фразеологиздер пайда болған. Ертеде, құлақ моншақ деп сырғаны айтқан. Қырғызстанның оңтүстік диалектісінде сырғаның бір атауы құлақ мончок [13, 532].

Шеге шапан. Салт бойынша құда тұсу рәсімі қыз үйіне жаушы жіберуден басталған. Жаушы арқылы жігіттің әкесі сыйлық беріп жіберген. Ол қарғы бау деп аталған. Этнограф А.А. Диваевтың көрсетуінше жаушы сөзін «Сізде лашын бар екен, бізде сұңқар бар екен» деп бастайды. Қыздың ата-анасы келісетін жағдайда қалың мал мөлшерін де белгілейді. Жаушы қыз әкесіне қарға бау береді. Қыз әкесі оған «уәдеміз шегедей мықты болсын» деп шапан кигізеді. Кейде шапанның орнына ат мінгізген. Қыз жағынан берілетін мұндай сый шеге шапан, шеге ат деп аталған.

Қылауы түспеген құда. Құдаласқанына көп уақыт болмаған жаңа құда. «Жаңа құда» мағынасын аңғартатын қылауы түспеген құда тұрақты сөз тіркесінің жасалуына  себеп болған қылау сөзінің ұсталар тіліндегі мағынасы – «өткірлегеннен кейін кескіш құралдардың жүзінде пайда болатын өте майда ұлпа, бүршік». Қылауды, әдетте, былғарыға жанып  кетіреді. Олай етпесе, құралдың жүзі өткір болмайды, тез мұқалады. Осыған орай қолөнерінде пышақтың қылауын алу деген термин қолданылады. Жалпыхалықтық тілде қылау «өте ұсақ», «майда», «кішкен» мағыналарында жұмсалады. Мысалы: қар қылаулап тұр; «Қар қылаудан өсер, бала сылаумен өсер» /Мақал/. Қылау сөзі сонымен бірге енді ғана өткірленген заттың жүзі мағынасында да айтылады. Қылыш, ұстара т.б. өткірлігін байқау үшін олардың жүзіне қыл тастап байқайды. Қыл қиылып түссе, оны шын мәнінде өткір деп есептеледі. Тіліміздегі қылауына қыл түспеген фразеологизмі қолөнерінде қолданылатын осы әдіске орай қалыптасып, «әлі жүзіне қыл тастап та көрмеген, жүзіне ештеңе түспеген» деген тура мағынасынан ауыспалы «жаңа» деген мағынаны білдіреді.

Қазақ халқының ұлттық ойын түрлері жөнінде Б.Төтенаевтың «Қазақтың ұлттық ойындары» атты еңбегі т.б. зерттеушілердің тоғызқұмалақ, ат спорты, күрес т.б. жайында жазған кітаптары, мақалалары бар. Халық ойындары шілдехана мен қызойнақтың, бастаңғының, серненің, сірге мөлдіретердің, ас пен тойдың ажарын кіргізіп, көпшіліктің көңілін көтеруге, жастардың бір-бірін жақынырақ біле түсуіне, ептілікке, тапқырлыққа, өнерлі болуға т.б. баулуға қызмет еткен. Ойындардың тәрбиелік, эстетикалық мәні болған. Сондықтан олардың кейбіреулері заманымызға сай қайта жаңғырып, мәселен бәйге, қыз қуу, көкпар, балуан күрес, күміс алу, тоғызқұмалақ т.б. қазіргі күнде спорттық жарыстар қатарына еніп отыр. Ұлттық ойын атауларының бір тобы қолөнер бұйымдарын, зергерлік бұйымдарды пайдалана отырып ойнау салтына байланысты пайда болған.

Сақина алмақ. Бұл фразеологизмнің этномәдени мазмұнын былайша түсіндіруге болады. Ойынға жиналғандар екі жүргізуші сайлап алады. Олар қыз-жігіттерді араластырып отырғызып бір қыздың аузына сақина жасырады. Ойын жүргізушілер ол қызға қалаған, ұнатқан жігітін өзіне шақыруды бұйырады. Шақырылған жігіт қыздың алдына келіп, домбырамен ән салып береді. Сосын қыздың аузынан сақинаны ернімен алып, оны сол күйінде /өз аузынан/ басқа қызға береді. Ол қыз да өзіне ұнаған жігітті шақырады, ол ән салған соң яки басқа өнер көрсетіп, жұрттың көңілін көтерген соң ғана аузындағы сақинасын береді. Жігіттің сақинаны қыз аузынан тек ернімен алуы шарт. Ойын осылай жалғаса береді. Басқарушылар ойын ережесінің бұзылмауын қатаң бақылайды, оның бұзылуына жол бермейді. Шарттан ауытқушылық байқалса, кінәлі ойыншыны есілген арқан, белбеумен арқасынан ұрады, жазалайды. Қазақ арасында бұл ойын түрі ұмыт болып, кейінгі уақыттары тіпті ойналмайтын болып кеткен. Мұндай ойынның болғанын қазіргі оқырман кейбір көркем шығармалардың өткен өмірді суреттейтін тұстарынан ғана кездестіре алады: Дауысы шөп ете қап естіледі Жігіттің қыз аузынан сақина алған. Сүйгізген қыз көнбеген адамымсып,                                     Үкісі желкілдейді бұлғаланған (С.Мұқанов. Таңд., 4-т., 1956, 139-б.).

Теңге алу. Ас пен тойда, ұлы жиындарда ат бәйгесінен кейінгі кезек балуандар күресі мен теңге алу деп аталатын ойынға берілген. Ойын шарты мынадай: қымыз не шұбат толы шараның ішіне алтын не күміс теңгелер тасталады. Шарт бойынша теңгені шараның түбінен тек ауызбен тауып, тістеп алу шығу керек. Көзін жұмып, басын қымызға тығып, тауып шыққан адамға осы теңге сыйлыққа беріледі. Әрине бұл ойын жұрттың ішек-сілесін қатырып, жұрттың көпке дейін көңілін сергітеді. Осы ойын туралы кезінде А.Левшин, А.Янушкевич т.б. зерттеуші, саяхатшылар да айтқан. Жұмыста сонымен бірге алтын қабақ ату, белбеу соқты, күміс алу, жүзік салу т.б. фразеологизмдерінің этномәдени уәжділігі сөз болады.

2.4. Жасалу технологиясына байланысты уәжделген фразеологизмдер. Шеберлер зат, бұйым дайындауды материал таңдаудан қажет етеді. Материалдарды өңдеуге байланысты шеберлер тілінде қолданылатын, әлеуметтілігі шектеулі күптеу (күміс жалату, күміспен қаптау), сымға тарту (металды жіңішкерту), суару (металды шынықтыру), аптау (алтынмен булау, алтын жалату) т.б. тәрізді атаулар бар. Сонымен бірге жасалған бұйымдардың халық арасында айтылатын, әлеуметтік мәнділігі жоғары халықтық атаулар бар. Фразеологиялық қорда бұйымды дайындау технологиясын білдіретін атаулардың осындай екі түрі де сақталған.

Темір ұстасы мен зергерлер тілінде дәнекерлеу сөзі қолданылады. Оның білдіретін мағынасы – “металл бұйымдардың бөлшектерін бір-біріне ұстату, біріктіру”. Дәнекерлеу үшін шеберлер алдын-ала әзірлеп алған металл қорытпасын (қоспасын) дайындап алады. Қажет кезінде осы дәнекерді отқа қыздырып, екі бөлшектің түйіскен жерін ұстатады. Қызған дәнекер еріп, бөлшектер бір-бірімен ұстасып, жабысып қалады.

Алтындай шайып, күмістей еледі – қадірледі, бағып-күтті. Зергерлер тілінде аптау сөзінің орнына алтынмен булау, алтын шаю, алтын буына шаю тәрізді атаулар қолданылады. Мұндай атаулар аптауды зергерлер алтын ерітіндісіне батырып алу жолымен орындағанын, яғни “затты ерітіндіге малып, шайқап алу” мағынасын білдіреді. Ал, өзбек зергерлері қызған оттың жәрдемімен аптайтын тәсілді қолданған. Темір, шойын бұйымдардың беті аптауға келмейді. Оларға аптауды үшін алдымен күміс қақталуы керек, содан соң ғана алтын жалатып әшекейлеуге болады. Қазақ тіліндегі “қара шойын қалар, жалатқан алтын көшер” деген мақал алтынмен әшекейлеудің осындай ерекшелігін аңғартады.

Тілімізде қолданылатын жасыған жездей, жүзікке қас қондырғандай, көрігі басылды (сабасына түсті), аршыған күмістей (таза, жалтыраған, әдемі), қайрап салды, суын алу (кескіш құралдардың жүзін от пен суға алма-кезек салып отырып суару), темірден түйме түйген т.б. фразеологизмдер де шеберлердің материалды өңдеу ісіне орай пайда болған. 

2.5. Заттың қызметіне байланысты уәжделген фразеологизмдер. Бірсыпыра фразеологизмдердің заттың атқаратын қызметіне орай қалыптасқандығын этнографиялық деректерге сүйене отырып анықтауға болады. Мәселен, тілімізде шаужайдан алды тұрақты тіркесі “еркіне жібермеді, тежеді” деген ұғымда, шаужайдан қақпады фразасы “жолына бөгет жасамады, бетін қайтармады” мағынасында жұмсалатыны мәлім. Бірақ шаужай сөзінің мағынасын бүгінде екінің бірі біле бермейді.

Шаужай – ауыздық пен сулық арасына бекітілген, ұзындығы сынық сүйем екі бөлшек жабдықтың аты. Ат басына жүген салынғанда, шаужай екі езуге кесе-көлденең түсіп, сулық пен ауыздық арасын жарып өтеді. Жүгеннің шаужайлы түрі де, шаужайсыз түрі де болады.

Шаужайлы жүген мініс атын тежеп басқаруға оңтайлы. Тізгіннің бір жақтауынан бұра тартқан шаужай ат езуіне  кесе-көлденең тұрады да, жақ сүйекті қысады. Соны сезінген ат сыңар езулемей тез бұрылады.

Біреу сөйлеп отырғанда, екінші біреудің кес-кестеп “жә, жә, жетер енді” деп тыйым салған ырқы байқалса, сол шектеуді тілімізде шаужайлау деп атайды [15, 270-271]. Мұндай этнографиялық дерек жоғарыдағы фразеологизмнің қалыптасу төркінінің қайда жатқанын анықтауға септігін тигізеді.

Арбаға жегілген көлікті бағыттап, жүргізіп отыруға арналған ұзын қайыс бауды делбе дейді. Ал делбе қақты тіркесі тура мағынасында “делбемен атты айдады, қамшылады” дегенді білдіреді. Делбенің осындай қызметіне байланысты “сыйлау, көңілін аулау” мағынасында қолданылатын бейнелі сөз орамы пайда болған. Сол сияқты өз табағын өзіне тартты (істегенін алдына келтірді), тізгінін тартты (бойын тежеді, аптығы басылды), тізгін жимады (қорықпады, тайсалмады), жүгенсіздікке салынды (бетімен кетті, әдепсіздік көрсетті) т.б. фразеологизмдердің этномәдени мазмұны сөз болады.

2.6. Материалына байланысты уәжделген фразеологизмдер. Байырғы тұрмыста бұйым жасауға материал ретінде қолданылатын ағаш, тас, сүйек, тері, алтын, күміс, темір, қорғасын т.б. бәрі де шеберлер қолымен өңделіп, әрбір материал түрінен сан алуан бұйым түрлері жасалған. Материал түрі көп болмағанмен, олардан жасалған зат түрлері ондап, жүздеп саналады. Материалдың сапасына қарай қатты-жұмсақ, төзімді-төзімсіз т.б. түрлі сапа-белгілері фразеологизмдерде сақталған. Мәселен, қазақ мақалы “Ақыл тозбайды, алтын шірімейді”, “Алтынды тот баспайды” дейді. Демек, алтын сыртқы ортаның әсеріне аса төзімділігінен өте жоғары бағаланған. Уәжі материалға байланысты фразеологизмдердегі бағалауыштық мән алтын дегенім мыс болды, күміс дегенім жез болды (адамның бір нәрсеге көңілі толмауын білдіреді), алтын ердің қасы еді (қадірлі; қиналғанда сүйеу болар адам), алтыннан ардақты, күмістен салмақты (құрметті адам) т.б. тұрақты тіркестерден байқалады.

Темір – қатты материал; оны өңдеу де оңай емес. Материалдың осындай қасиетіне байланысты темірге тіл, жаңқаға жан бітіретін (өте шебер, бармағынан бал тамған), темір тәртіп (қатаң тәртіп), тепсе темір үзерлік (күшті, мықты) т.б. бейнелі сөз орамдары қалыптасады. Ал мыстың мырышпен және басқа элементтермен араласқан қорытпасы – жез темірге қарағанда әлдеқайда жұмсақ металға жатады. Соған орай жұмсақ иленген теріні жасыған жездей деп сипаттайды. Жұмыста қой боғындай қорғасын, сап алтын, ағаштан түйін түйеді, сайдың тасындай, қайыстай қатты, диірменнің кесек тасындай т.б. тұрақты тіркестердің уәжділігі баяндалады.

2.7. Түр-түске байланысты уәжделген фразеологизмдер. Тілімізде қолданылып жүрген түр-түске байланысты атаулар тура және ауыспалы мағыналарда қолданылады. Бұл тараушада түр-түс атауларына байланысты қазақ тіл біліміндегі зерттеулерге шолу жасай келіп, қолөнер бұйымдары мен материалдарының түр-түсіне қатысты қалыптасқан фразеологизмдердің  ішкі мән-мазмұны сипатталады.

Ақ, қара түске байланысты қалыптасқан фразеологизмдер: ақ балта – шеберлердің өзі ғана ұстайтын өткір балта. Ал отын жаратын жай балтаны қара балта дейді. Қазақ эпостарында болаттан жасалған семсер, қылыштар ақ алмас, көк алмас деп сипаттама түрінде қолданылады. Ал зергерлер күмісті қоспасынан ажыратып, өңдеп қолданады. Әбден өңделген күміс жарқырап тұрады. Қақтаған ақ күмістей тұрақты теңеуінің шығуы күмістің осындай қасиетімен байланысты. Мұндай күміс ақ жамбы деп те аталған. Ал қара жамбы – көптен келе жатқан күміс құймасы. Қара сөзі ертеде “байырғы”, “қарапайым”, “көне”, тәрізді ұғымдарды білдірген. Мәселен, қара мылтық деп түсі қап-қара қаруды емес, темір ұсталары жасаған қарапайым, күміспен әшекейленбеген түрін атаған.

Көк сөзі де үнемі түр-түс ұғымын білдіре бермейді. Бұл сөздің бұрынғы уақыттарда “металл”, “темір”, “болат” тәрізді мағыналарда қолданылғандығы көк темір көре өлтірмес (қаруың болса, қапы қалмассың), көк кірсін, қызыл шықсын (ант, қарғыс мағынасындағы фраза) т.б.

Металдардың сапалық белгілерін аңғартатын, уәжі сары, қызыл түр-түске байланысты біраз фразеологизмдер бар: сары алтындай сақтады – мейілінше қастерледі. Тілдік деректерде алтынды сары деп қолдану да кездеседі: Сарының сарап біледі алтын, жезін (сары болып көрінген металдың сапасын маман адам, сарапшы айырады деген мағынада). Шеберлер тілінде сары алтын – қоспасыз, таза алтын [16, 106]. Металл сапасын білдіретін қызыл алтын (таза алтын) фразеологизмінің де түр-түске қатыстылығы байқалады.

Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі фразеологизмдердің бір тобы шығу төркіні, пайда болу жолы жағынан алғанда белгілі бір кәсіпке, өнер түріне байланысты қалыптасқан. Мұндай фразеологизмдер туынды, астарлы мағынада қолданылып затты, құбылысты, іс-әрекетті, адамдарға қатысты жай-күйді т.б. бейнелеп атайды және хабарлайды. Фразеологизмдер бойындағы ассоциативті параллельдер түрінде көрініс табатын ұғым-түсініктерде этностың танымдық білімдері жинақталған. Қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдерде ғаламның тілдік бейнесі молынан көрініс тапқан. Мұндай фразеологизмдерді тіл білімінен басқа ғылым салаларымен байланыстыра отырып, кешенді зерттеу арқылы олардың танымдық сипатын тереңірек ашып көрсетуге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Масанов Э. Заметки о резьбе по кости и камню у казахов (вторая половина XIX – начало XX века) // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Том 18. Алма-Ата: Наука, 1963. – 103-121 с.

2. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.

3. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987. – 128 б.

4. Бекназаров Р. Қазақтың дәстүрлі тас қашау өнері. Алматы: Типография ОП, 2005. – 160 б.

5. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991. – 88 б.

6. Жәнібеков Ө. Жолайырықта. Алматы: Рауан, 1995. – 112 б.

7. Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. – 272 б.

8. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.

9. Кәмалашұлы Б. Қазақ халқының дәстүрлі музыка өнері. Өлгей, 2004. – 61 б.

10. Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1999. – 128 б.

11. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.

12. Айдарбек Қ. Фразеологизмдер, тұрақты теңеулер құрамындағы мәдени коннотация // Тілтанымдық зерттеулер (2003-2005 жж.) Алматы: Арыс, 2007. – 177 – 181 бб.

13. Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. Москва: Издательство “Советская энциклопедия”, 1965. – 973 с.

14. Жанәбілов Ш. Қазақша мал атаулары. Алматы: Қайнар, 1982. – 150 б.

15. Бабалықұлы Ж. Ер-тоқым // Ер қанаты. Алматы: Қайнар, 1987. – 139-156 б.

16. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 128 б.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған материалдар: 

         1. Қолөнер лексикасы негізінде қалыптасқан адамды сипаттауға байланысты фразеологизмдер // «Профессор Ф.Мұсабекова және тіл білімі мен әдістеме мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық және практикалық конференция материалдары. Алматы, 2009, 10 — сәуір. – 89-91 бб.

2. Ершілік өнеріне байланысты фразеологизмдер //«Профессор Ф.Мұсабекова және тіл білімі мен әдістеме мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-теориялық және практикалық конференция материалдары. Алматы, 2009, 10 — сәуір. – 86-88 бб.

3. Қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдер // «ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні және болашағы» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Шымкент, 2009, 23-25 — сәуір. – 57-62 бб.

4. Үйге байланысты фразеологизмдердің анымдық сипаты // Тілтаным, 2009, №1. – 138-144 бб.

5. «Өлшем» концептісіне қатысты фразеологизмдер // Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 2009, №2. – 85-90 бб.

6. Қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдердің концептілік сипаты // Тілтаным, 2009, №2. – 153-159 бб.

7. Қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдердегі «кәсіп» концептісінің көрінісі // Тіл және мәдениет: Тілдің антропоөзектік парадигмасы. Профессор Ж.А.Манкееваның 60 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы, 2010. – 287-290 бб.

8. Номинативті фразеологизмдердегі «өнер» концептісінің көрінісі // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. Хабаршы. Филология сериясы. Алматы, 2010. – 61-63 бб.

Р Е З Ю М Е

на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.02 – казахский язык

Ержанова Зохре

Этнокультурный аспект фразеологизмов, связанных с декоративно- прикладным искусством

Актуальность исследования.  При изучении языковых явлений в антропоцентрической парадигме помимо языковых фактов во главу угла ставятся неязыковые сущности, связанные с мировоззрением, с традиционной этнической култьтурой, обычаями и психоментальными, поведенческими стереотипами народа. Актуальность исследования предопределяется тем, что в фразеологических оборотах казахского языка, связанных с наименованиями традиционных видов декоративно-прикладного искусства, закодирована объемная лингвокультурная информация, отражающая основные формы жизнедеятельности, морально-нравственные установки и духовно- ценностные ориентиры казахов. Актуальность исследования также диктуется необходимостью этнолингвистического, лингвокультурного осмысления языковых и экстралингвистических факторов в содержании фразеологизмов, так как до сей день данный мощный и богатейший языковой пласт казахского языка, имеющий глубокие исторические корни, не стали объектом специального научного исследования.

Цели и задачи исследования. Целью данного исследования является выявление потенциальных возможностей, специфики языковой картины мира, национального менталитета казахского народа, нашедших яркое отражение в семантике фразеологических единиц казахского языка, связанных с декоративно-прикладным искусством. Поставленная цель и логика исследования предопределили решение следующих задач:

– дать этнолингвистическое описание видов ремесел и промыслов декоративно-прикладного искусства, способствоваших развитию соответствующего фразеологического фонда казахского языка;

– провести лексико-семантическую классификацию с целью определения тематических групп фразеологизмов и устойчивых языковых оборотов;

– раскрыть и указать основные мотивы и признаки мотиваций,  способствующих образованию фразеологизмов;

– указать место фразеологизмов, связанных декоративно-прикладными видами искусства, в создании объективной и идеальной языковой картины мира;

– определить духовно-ценностный и эстетический  потенциал  социокультурного, этнокультурного содержания фразеологизмов  и устойчивых языковых оборотов, связанных с декоративно-прикладным искусством.

Объект исследования. Языковые единицы, фразеологические обороты казахского языка, связанные с наименованиями видов декоративно-прикладного искусства.

Предмет исследования. Историко-лингвистические основы формирования фразеологизмов, ономасиологическая и этнокультурная интерпретация семантики и мотваций фразелогических  единиц, связанных с наименованиями ремесел и промыслов декоративно-прикладного искусства.

Новизна и научные результаты исследования. Декоративно-прикладное искусство казахов  в разное время становилось объектом изучения специалистов-этнографов, искусствоведов, а также языковедов. Однако по сей день роль декоративно-прикладного искусства в образовании фразеологизмов, которые, несомненно, информативны в этнокультурном плане, не нашла четкого определения, так как не были объектом лингистического исследования. Новизна диссертационного исследования обусловлена тем, что значительная часть фразеологического корпуса казахского языка образована именно на базе наименований видов декоративно-прикладного искусства. Лингвокультурная, этнолингвистическая и ономасиологическая интерпретация фразеологизмов данной тематики в антропоцентрической парадигме также предопределило новизну исследования и позволило достичь следующих результатов:

– на основе анализа исторических, архивных данных, свидетельствующих о существовании богатой материальной культуры казахов с древних времен, выявлены языковые факты, отражающие декоративно-прикладное искусство;

–  определены пути формирования и образования фразеологизмов, связанных с декоративно-прикладным искусством, а также выявлены их тематические и лексико-семантические группы;

– указаны мотивационные признаки, на основе которых были образованы фразеологизмы,  а также дана классификация их основных лексико-семантических групп и системных связей между ними;

– выявлены место и роль фразеологизмов, связанных с наименованиями видов ремесла декоративно-прикладного искусства, в лексикографическом фонде казахского языка, в целом, и, фразеологической базе, в частности;

–  на основе анализа этнокультурной семантики фразеологизмов, связанных с наименованиями декоративно-прикладного искусства, раскрыта закодированная в них лингвокультурная информация, отражающая мировоззрение, психоментальные и поведенческие стереотипы, духовные ценности казахского народа.

Методы и приемы исследования. В диссертационном исследовании использованы приемы инвентаризации, классификации, методы сравнительного, лексико-семантического и диахронно-синхронного анализа, а также ономасиологические и этнолингвистические методы исследования.

Теоретическая значимость исследования. Результаты и выводы диссертационной работы в определенной степени способствуют расширению теоретической базы этнолингвистики, лингвокультурологии, ономасиологии, рассматривающих в неразрывной связи такие категории как  язык и мировоззрение, язык и культура, язык и нация, язык и мышление. Вносят вклад для дальнейших научных изысканий в развитии теоретической и прикладной фразеологии.

Результаты и положения исследования могут быть использованы при чтении лекций, проведении спецкурсов в высших учебных заведениях по лексикологии, фразеологии, этнолингвистике, лингвокультурологии, ономасиологии, когнитивной лингвистике. Материалы диссертации могут также быть использованы при  подготовке учебных пособий и программ по указанным дисциплинам, в процессе составления толковых, фразеологических словарей.

Основные положения диссертации, выдвигаемые на защиту:

– фразеологическая лексика, связанная с декоративно-прикладным искусством является богатейшим бесценным пластом этнической культуры, в которой закодирована система народных знаний об окружающей действительности, об эстетических представлениях и духовных  приоритетах  казахского народа;

– лингвокультурная семантика фразеологизмов, связанная с декоративно-прикладным искусством, демонстрирует неразрывную связь языка и человека, национальной культуры и  этнического сознания, объективно отражают языковую картину мира народа;

– усвоение  лингвокультурного содержания данных фразеологических единиц, ведут к усвоению, расширению  системы народных знаний,   что, в конечном счете,  способствует росту  духовно-интеллектуального уровня, укреплению национального менталитета подрастающего поколения;

– казахские фразеологизмы, связанные с декоративно-прикладным искусством,  отличаются  четкой  идиоэтнической семантикой,  ярко отражающей национальную самобытность, что немаловажно в эпоху глобализации в современном мире. Так как они проявляются  в неязыковых сущностях и  экстралингвистических факторах, то должны учитываться ономасиологический и мотивационный аспекты их содержания;

– в образовании фразеологизмов, связанных с декоративно-прикладным искусством, значительное место занимают промыслы, связанные с обработкой металла, дерева, камня и кожи;

– в лингвокультурной семантике фразеологизмов выражен многовековой коллективный опыт народа, отражающийся в знаниях о полезных ископаемых, предметах быта, ювелирного искусства,  взаимодействия человека с  обществом, природой, фауной и флорой, а также социально-экономическую деятельность казахов  в прошлом.

  Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух основных разделов, заключения и списка использованной работы.

 Апробация работы. Основные положения и результаты исследования нашли отражение  в материалах международных, республиканских конференций и в 4 статьях в научных изданиях.

RESUME

on the dissertation for the competition of scientific degree of Candidate of Philological Sciences by the specialization

10.02.02 – Kazakh language

YERZHANOVA ZOHRE

Ethnic cultural aspect of phraseological units related

to decorative applied arts 

Topicality of research. In the study of linguistic phenomena in anthropocentric paradigm, in addition to linguistic facts of paramount non-linguistic essences associated with the outlook, with the traditional ethnic culture, customs and psychomental, behavioral patterns of people are of paramount. The topicality of research is predetermined by the fact that in  phraseological units of the Kazakh language associated with the traditional kinds of names of decorative applied arts, encrypted volume linguistic cultural information reflecting the basic forms of life, the moral and spiritual valuable orientations of the Kazakhs. The topicality of research is also dictated by the necessity of ethnolinguistic, linguistic cultural comprehension of linguistic and extralinguistic factors in the content of phraseological units, as up to this day, this powerful and rich linguistic formation of the Kazakh language, which has deep historical roots, has not become the object of scientific research.

Aims and objectives of research. The aim of this study is to identify potential opportunities, specific of the linguistic view of the world, national mentality of the Kazakh people, which found reflection in the semantics of phraseological units of the Kazakh language, related to decorative applied art. The goal and the logic of the study determined the solution of  the following objectives:

— Give the ethnic linguistic description for kinds of trades and crafts of decorative applied art, assisting the development of relevant phraseological fund of the Kazakh language;

— To provide  the lexical semantic classification to identify thematic classes of phraseological units and sustainable linguistic turns;

— To disclose and describe the main motivations and characteristics of motivations that contribute to the formation of phraseological units;

— Indicate the place of phraseological units , related to decorative applied kinds of arts, in establishing an objective and an ideal linguistic view of the world;

— Identify the spiritual and valuable aesthetic potential of social cultural, ethnic and cultural content of phraseological units and sustainable linguistic turns, associated with decorative applied arts.

The object of research. Linguistic units,  phraseological turns of the Kazakh language associated with the names of kinds of decorative applied arts.

Subject of research. Historical and linguistic basis of formation of phraseological units, onomasiological and ethno-cultural interpretation of the semantics and motvation of phraseological units associated with the names of trades and crafts of decorative applied arts.

Novelty and scientific research results. Decorative and applied art of the Kazakhs at various times became an object of research of  experts in ethnography, art historians, and linguists. However, till nowadays the role of decorative applied arts in the formation of phraseological units, which, undoubtedly, are informative in ethnocultural terms, has not found a clear definition, because they were not the object of linguistic research. The novelty of the research stems from the fact that much of the phraseological case of the Kazakh language is formed on the basis of the names of decorative applied art kinds. Linguistic cultural, ethnic linguistics and onomasiological interpretation of the phraseological units of the subject in anthropocentric paradigm also determined the novelty of the study and allowed to achieve the following results:

— On the basis of analysis of historical, archival fact of the existence of a rich material culture of Kazakhs since ancient times, were revealed linguistic facts that reflect the decorative applied arts;

— Were identified ways of formation of phraseological units related to decorative applied arts, as well as  their thematic and lexical-semantic groups were revealed;

— Were pointed out  motivational signs on which basis were established phraseological units, as well as were given the classification of their basic lexical-semantic groups and system relations between them;

— Identified the place and role of phraseological units associated with the names of kinds of craft of decorative applied arts, in the lexic graphical foundation of the Kazakh language, in general, and phraseological database, particularly;

-On the base of the analysis of ethnic cultural semantics of phraseological units associated with the names of decorative applied arts, were disclosed encoded  linguocultural information in them reflecting the outlook, psychomental and behavioral patterns, spiritual values of the Kazakh people.

Methods and techniques of research. In the research were used methods  of inventory, classification, comparative methods, lexical semantic and diachronic synchronic analysis, as well onomasiological and ethnic linguistic research methods.

The theoretical significance of research. Results and conclusions of the thesis to some extent contribute to the expansion of the theoretical basis of ethnics and linguistics, cultural linguistics onomasiology considering in the inextricable link categories such as language and deology, language and culture, language and nation, language and thought.

Contribute to further scientific research in the development of theoretical and applied phraseology. The results of the research  can be used for lectures, special courses in universities by lexicology, phraseology, linguistics of ethnology, cultural linguistics, onomasiology, cognitive linguistics. Proceedings of the work can also be used in the preparation of training manuals and programs by those subjects, in the process of making defining, phraseological dictionaries.

Key provisions of the work put forward on the defense:

— Phraseological lexicon associated with decorative applied arts is an invaluable wealth of ethnic culture, in which the system of folk knowledge about reality, about aesthetic ideas and spiritual priorities of the Kazakh people coded;

— Linguocultural semantics of  phraseological units related to decorative applied arts, shows the inextricable connection between language and man, national culture and ethnic consciousness, objectively reflect people’s linguistic view of the world;

— Mastering the linguistic cultural content of those phraseological units, lead to adoption, the expansion of traditional knowledge system, which ultimately contributes to the growth of  spiritual and intellectual level, the strengthening of the national mentality of the younger generation;

— Kazakh phraseological units related to decorative applied arts,  differ with clear idioetnic semantics, concretely reflecting national identity that is important in an era of globalization in the modern world. As they reveal in the non-linguistic essences and extralinguistic factors that must be considered onomasiological and motivational aspects of their contents;

— In the  linguistic cultural semantics of phraseological units collective experience of the people of many centuries is expressed, reflecting in knowledge about minerals, household items, jewelry, human interaction with society, nature, fauna and flora, as well as social economic activities of the Kazakhs in the past;

— In the formation of phraseological units related to the decorative applied arts, occupy an important place the trades associated with the processing of metal, wood, stone and leather.

Structure of the dissertational work. The dissertational work consists of an introduction, two main sections, conclusion and list of literature.

Approbation of the work. The main provisions and results of research were reflected in the materials of international and national conferences and in 4 articles in scientific editions.